Αναγέννηση

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Αναγέννηση (αποσαφήνιση).

Η Αναγέννηση είναι μια περίοδος της Ευρωπαϊκής ιστορίας που σηματοδοτεί τη μετάβαση από τον Μεσαίωνα στη νεωτερικότητα και καλύπτει τον 15ο και τον 16ο αιώνα και χαρακτηρίζεται από μια προσπάθεια αναβίωσης και υπέρβασης ιδεών και επιτευγμάτων της κλασικής αρχαιότητας. Συνέβη μετά την Κρίση του Ύστερου Μεσαίωνα και συνδέθηκε με μεγάλες κοινωνικές αλλαγές. Εκτός από την τυπική περιοδοποίηση οι υποστηρικτές μιας «μακράς Αναγέννησης» τοποθετούν την αρχή της στον 14ο και το τέλος της στον 17ο αιώνα..

Φλωρεντία, η γενέτειρα της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης. Η αρχιτεκτονική προοπτική και τα σύγχρονα συστήματα και τομείς της τραπεζικής και της λογιστικής εισήχθησαν εδώ κατά την Αναγέννηση.

Η παραδοσιακή άποψη εστιάζει περισσότερο στις πρώιμες νεότερες πτυχές της Αναγέννησης και υποστηρίζει ότι ήταν μια ρήξη με το παρελθόν, αλλά πολλοί ιστορικοί σήμερα εστιάζουν περισσότερο στις μεσαιωνικές πτυχές της και υποστηρίζουν ότι ήταν μια επέκταση του Μεσαίωνα. Ωστόσο οι απαρχές της περιόδου –η πρώιμη Αναγέννηση του 15ου αιώνα και η Ιταλική Πρωτοαναγέννηση από περίπου το 1250 ή το 1300– συμπίπτουν σημαντικά με τον Ύστερο Μεσαίωνα, που χρονολογείται συμβατικά περ. 1250–1500, και ο ίδιος ο Μεσαίωνας ήταν μια μακρά περίοδος γεμάτη με σταδιακές αλλαγές, όπως η νεότερη εποχή και, ως μεταβατική περίοδος μεταξύ των δύο, η Αναγέννηση έχει στενές ομοιότητες και με τις δύο, ειδικά στην όψιμη της πρώτης και την πρώιμη υποπερίοδο της δεύτερης.

Η διανοητική βάση της Αναγέννησης ήταν η εκδοχή της του ουμανισμού, που προήλθε από την έννοια της ρωμαϊκής humanitas και την εκ νέου ανακάλυψη της κλασικής ελληνικής φιλοσοφίας, όπως αυτή του Πρωταγόρα, που είπε ότι «ο άνθρωπος είναι το μέτρο όλων των πραγμάτων». Αυτή η νέα σκέψη εκδηλώθηκε στην τέχνη, την αρχιτεκτονική, την πολιτική, την επιστήμη και τη λογοτεχνία. Τα πρώτα παραδείγματα ήταν η ανάπτυξη της προοπτικής στην ελαιογραφία και η αναζωογόνηση της γνώσης κατασκευής σκυροδέματος. Αν και η εφεύρεση του μεταλλικού κινητού πιεστηρίου επιτάχυνε τη διάδοση των ιδεών από τον ύστερο 15ο αιώνα, οι αλλαγές της Αναγέννησης δεν ήταν ομοιόμορφες ανά την Ευρώπη: τα πρώτα ίχνη εμφανίζονται στην Ιταλία ήδη από τα τέλη του 13ου αιώνα, ιδιαίτερα με τα γραπτά του Δάντη και οι πίνακες του Τζιότο.

Ως πολιτιστικό κίνημα η Αναγέννηση περιλάμβανε την καινοτόμο άνθηση της λογοτεχνίας στα λατινικά και στις λαϊκές γλώσσες, ξεκινώντας με την αναβίωση της μάθησης του 14ου αιώνα με βάση τις κλασικές πηγές, που οι σύγχρονοί του απέδωσαν στον Πετράρχη, την ανάπτυξη της γραμμικής προοπτικής και άλλων τεχνικών απόδοσης μιας πιο φυσικής πραγματικότητας στη ζωγραφική και τη σταδιακή αλλά εκτεταμένη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Στην πολιτική η Αναγέννηση συνέβαλε στην ανάπτυξη των διπλωματικών διαδικασιών και συμβάσεων και στην επιστήμη σε μια αυξημένη εξάρτηση από την παρατήρηση και την επαγωγική λογική. Αν και η Αναγέννηση είδε επαναστάσεις σε πολλές πνευματικές και κοινωνικές επιστημονικές αναζητήσεις, καθώς και την εισαγωγή της σύγχρονης τραπεζικής και του τομέα της λογιστικής, είναι ίσως περισσότερο γνωστή για τις καλλιτεχνικές της εξελίξεις και τη συμβολή πολυμαθών όπως ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι και Μιχαήλ Άγγελος, που εμπνεύστηκε τον όρο «Αναγεννησιακός Ανθρωπος».

Η Αναγέννηση ξεκίνησε στη Δημοκρατία της Φλωρεντίας, ένα από τα πολλά κράτη της Ιταλίας. Διάφορες θεωρίες έχουν προταθεί για να εξηγήσουν την προέλευση και τα χαρακτηριστικά της, εστιάζοντας σε μια ποικιλία παραγόντων, συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών και αστικών ιδιαιτεροτήτων της Φλωρεντίας εκείνη την εποχή: της πολιτικής της δομής, της προστάτιδάς της κυρίαρχης οικογένειάς της των Μεδίκων και της μετανάστευσης στην Ιταλία των Ελλήνων λογίων και των κειμένων τους μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς Τούρκους. Άλλα μεγάλα κέντρα ήταν πόλεις-κράτη της βόρειας Ιταλίας όπως η Βενετία, η Γένοβα, το Μιλάνο, η Μπολόνια και η Ρώμη. Από την Ιταλία η Αναγέννηση εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη στη Φλάνδρα, τη Γαλλία, τα Βρετανικά Νησιά, την Ισπανία, την Πορτογαλία, τη Γερμανία και αλλού.

Η Αναγέννηση έχει μια μακρά και πολύπλοκη ιστοριογραφία και, σύμφωνα με το γενικό σκεπτικισμό των διακριτών περιοδολογήσεων, υπήρξε μεγάλη συζήτηση μεταξύ των ιστορικών που αντιδρούσαν στην εξύμνηση της «Αναγέννησης» και μεμονωμένων πολιτιστικών ηρώων ως «ανδρών της Αναγέννησης» κατά τον 19ο αιώνα, αμφισβητώντας τη χρησιμότητά της ως όρου και ως ιστορικής οριοθέτησης. Ορισμένοι παρατηρητές έχουν αμφισβητήσει αν η Αναγέννηση ήταν μια πολιτιστική «πρόοδος» από τον Μεσαίωνα, θεωρώντας την αντίθετα ως μια περίοδο απαισιοδοξίας και νοσταλγίας για την κλασική αρχαιότητα, ενώ οι ιστορικοί της κοινωνίας και της οικονομίας έχουν αντίθετα εστιάσει στη συνέχεια μεταξύ των δύο εποχών, οι οποίες συνδέονται, όπως παρατήρησε ο Πανόφσκι, «με χίλιους δεσμούς».

Ο όρος rinascita («αναγέννηση») εμφανίστηκε για πρώτη φορά στο Ζωές των Καλλιτεχνών του Τζόρτζο Βαζάρι (περίπου 1550), που ονομάστηκε η Αναγέννηση στη δεκαετία του 1830. Η λέξη έχει επίσης επεκταθεί σε άλλα ιστορικά και πολιτιστικά κινήματα, όπως η Καρολίγγεια Αναγέννηση (8ος και 9ος αι.), η Οθωνική Αναγέννηση (10ος και 11ος αιώνας) και η Αναγέννηση του 12ου αιώνα.

Επισκόπηση

Πορτρέτο Νέας Γυναίκας (περίπου 1480–85) (Σιμονέτα Βεσπούτσι) του Σάντρο Μποττιτσέλλι

Ο Ντεζιντέριους Έρασμος (1466 – 1536), Ολλανδός λόγιος, ουμανιστής και θεολόγος, που μετέφρασε εκ νέου την Καινή Διαθήκη στα λατινικά και τα ελληνικά, ασκώντας κριτική στην εξουσία του κλήρου και στη λατρεία ιερών λειψάνων, προετοιμάζοντας τη Μεταρρύθμιση στην Ευρώπη.

Η Αναγέννηση ως πολιτιστικό κίνημα άσκησε έντονη επίδραση στην πνευματική ζωή της Ευρώπης κατά την πρώιμη Σύγχρονη Εποχή. Με εφαλτήριο την Ιταλία, και έχοντας εξαπλωθεί στο σύνολο της ηπείρου μέχρι τον 16ο αιώνα, άφησε το σημάδι της στη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την τέχνη, την πολιτική, την επιστήμη, τη θρησκεία, και σε άλλες πτυχές της πνευματικής αναζήτησης. Οι λόγιοι της εποχής επιστράτευσαν την ουμανιστική μέθοδο μελέτης, επιδιώκοντας παράλληλα τον ρεαλισμό και το συναίσθημα στην τέχνη. Οι λόγιοι της εποχής αναζήτησαν στις βιβλιοθήκες των μοναστηριών, καθώς και στα εδάφη της καταρρέουσας Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τα λογοτεχνικά, ιστορικά και ρητορικά κείμενα της αρχαιότητας, συνήθως γραμμένα στα λατινικά ή τα αρχαία ελληνικά, πολλά από τα οποία είχαν πέσει στην αφάνεια. Ακριβώς αυτή η εστίαση στα λογοτεχνικά και ιστορικά κείμενα διαφοροποιεί τους λόγιους της Αναγέννησης από τους προγενέστερους του 12ου αιώνα, οι οποίοι έδωσαν περισσότερη προσοχή στα ελληνικά και αραβικά κείμενα που πραγματεύονταν τις φυσικές επιστήμες, τη φιλοσοφία και τα μαθηματικά. Οι ουμανιστές της Αναγέννησης δεν απέρριπταν τον Χριστιανισμό, αντιθέτως, ορισμένα από τα σημαντικότερα έργα της εποχής αφιερώθηκαν σε αυτόν, ενώ η Εκκλησία χρηματοδότησε πολλά από αυτά. Εντούτοις, έλαβε χώρα μια λεπτή αλλαγή στον τρόπο που οι μορφωμένοι άνθρωποι προσέγγιζαν το θέμα της θρησκείας, κάτι που αντικατοπτρίστηκε σε πολλές εκφάνσεις της πνευματικής ζωής.

Πορτραίτο του Νικολό Μακιαβέλλι (1469 - 1527), Ιταλού ιστορικού, φιλοσόφου, ουμανιστή και συγγραφέα, ο οποίος αποτελεί πρωτοπόρο της σύγχρονης πολιτικής επιστήμης

Επιπροσθέτως, πολλά ελληνικά χριστιανικά συγγράμματα, ανάμεσα στα οποία και η Καινή Διαθήκη στα ελληνικά, ταξίδεψαν από το Βυζάντιο στη Δυτική Ευρώπη απασχολώντας τους λόγιους για πρώτη φορά μετά την όψιμη αρχαιότητα. Αυτή η στροφή προς τα ελληνικά χριστιανικά έργα, και κυρίως η μελέτη της Καινής Διαθήκης στην πρωτότυπή της γλώσσα, όπως προωθήθηκαν από τους ουμανιστές Λαυρέντιο Βάλλα και Έρασμο, άνοιξαν τον δρόμο για την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση.

Καλλιτέχνες όπως ο Μαζάτσο προσπάθησαν να απεικονίσουν την ανθρώπινη μορφή με ρεαλιστικό τρόπο, αναπτύσσοντας τεχνικές ώστε να αποδίδονται η προοπτική και το φως με φυσικό τρόπο. Πολιτικοί φιλόσοφοι, και ιδιαίτερα ο Νικολό Μακιαβέλλι, εστίασαν στη ρεαλιστική περιγραφή της πολιτικής ζωής, ώστε να γίνει κατανοητή δια μέσου της λογικής. Σημαντική συμβολή στον αναγεννησιακό ουμανισμό αποτέλεσε το κείμενο του Τζοβάννι Πίκο ντέλλα Μιράντολα με τίτλο «De hominis dignitate» («Λόγος περί της ανθρώπινης αξιοπρέπειας»), που απαρτίζεται από μία σειρά θέσεων για τη φιλοσοφία, τη φυσική σκέψη, την πίστη και τη μαγεία. Πέρα από τη μελέτη της κλασικής αρχαιότητας, οι συγγραφείς της Αναγέννησης υιοθέτησαν τη χρήση της καθομιλουμένης γλώσσας, κάτι που σε συνδυασμό με την εφεύρεση της τυπογραφίας, επέτρεψε σε ολοένα και περισσότερους ανθρώπους να έχουν πρόσβαση σε βιβλία, με πιο αξιοπρόσεκτη περίπτωση τη Βίβλο.

Συνοψίζοντας, η Αναγέννηση μπορεί να θεωρηθεί ως μια προσπάθεια διανοούμενων να μελετήσουν και να βελτιώσουν τα εγκόσμια, τόσο μέσα από την αναβίωση των ιδεολογιών της αρχαιότητας, όσο και διαμέσου καινοτόμων προσεγγίσεων στη Σκέψη. Ορισμένοι μελετητές, όπως ο Ρόντνεϋ Σταρκ, αποδίδουν λιγότερη σημασία στην Αναγέννηση εστιάζοντας στις καινοτομίες που εισήχθησαν στις ιταλικές πόλεις κράτη νωρίτερα, κατά την κορύφωση του Μεσαίωνα, οπότε και συνδυάστηκαν η λογοδοτική διακυβέρνηση, ο Χριστιανισμός και η γέννηση του καπιταλισμού. Αυτή η ανάλυση υποστηρίζει πως, την περίοδο που τα ισχυρά ευρωπαϊκά κράτη (Γαλλία και Ισπανία) είχαν απολυταρχικές μοναρχίες, ενώ άλλα βρίσκονταν υπό την εξουσία της Εκκλησίας, οι ανεξάρτητες ιταλικές δημοκρατίες, πατώντας στις αρχές του καπιταλισμού που πρωτοεμφανίστηκαν σε μοναστηριακά κτήματα, δημιούργησαν μια εμπορική επανάσταση χωρίς προηγούμενο, η οποία προηγήθηκε και χρηματοδότησε την Αναγέννηση.

Προέλευση

Η Φλωρεντία, πόλη στην Τοσκάνη της Ιταλίας, από όπου θεωρείται ευρέως πως εξαπλώθηκε το πολιτιστικό ρεύμα της Αναγέννησης.

Η πλειοψηφία των ιστορικών συμφωνεί ότι οι ιδέες που χαρακτηρίζουν την Αναγέννηση πηγάζουν από τη Φλωρεντία του ύστερου 13ου αιώνα, ιδιαίτερα από το συγγραφικό έργο των Ντάντε Αλιγκιέρι (1265–1321) και Πετράρχη (1304–1374), καθώς και από τα έργα ζωγραφικής του Τζιόττο ντι Μποντόνε (1267–1337). Ορισμένοι μελετητές οριοθετούν χρονικά την Αναγέννηση με μεγάλη ακρίβεια: μια θεωρία τοποθετεί την αρχή στο έτος 1401, οπότε και οι ιδιοφυείς ανταγωνιστές Λορέντζο Γκιμπέρτι (1378–1455) και Φιλίππο Μπρουνελέσκι (1377–1446) συναγωνίστηκαν για την ανάληψη της κατασκευής των χάλκινων θυρών του Βαπτιστηρίου του Καθεδρικού Ναού της Φλωρεντίας (Cattedrale di Santa Maria del Fiore). Άλλοι ότι ο γενικότερος ανταγωνισμός μεταξύ καλλιτεχνών και πολυμαθών όπως οι Μπρουνελέσκι, Γκιμπέρτι, Ντονατέλλο και Μαζάτσο για την ανάληψη έργων πυροδότησε τη δημιουργικότητα που επέφερε την Αναγέννηση. Ωστόσο εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο αντιγνωμιών το γιατί το ρεύμα αυτό ξεκίνησε στην Ιταλία, και γιατί εκείνη τη συγκεκριμένη εποχή. Επομένως, πολλές θεωρίες επιστρατεύτηκαν για να εξηγήσουν την προέλευσή του.

Κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης, τα χρήματα και η τέχνη συμβάδιζαν. Οι καλλιτέχνες εξαρτώνταν ολοκληρωτικά από προστάτες των τεχνών, ενώ οι τελευταίοι χρειάζονταν χρήματα για να συντηρούν ιδιοφυείς ανθρώπους. Πλούτος εισήλθε στην Ιταλία κατά τον 14ο, 15ο και 16ο αιώνα με την επέκταση των εμπορικών δρόμων προς την Ασία και την Ευρώπη. Η εξόρυξη ασημιού στο Τιρόλο αύξησε τη ρευστότητα σε χρήμα. Πολυτελή αντικείμενα από τον Ανατολικό Κόσμο, τα οποία ήρθαν στην πατρίδα κατά τη διάρκεια των Σταυροφοριών, αύξησαν την ευμάρεια της Γένοβας και της Βενετίας.

Λατινική και ελληνική φάση του αναγεννησιακού ουμανισμού

Δείτε επίσης: Έλληνες λόγιοι της Αναγέννησης

Άγαλμα του Πετράρχη (1304 – 1374), Ιταλού λογίου, ποιητή και ουμανιστή. Πρόσοψη του Ουφίτσι, Φλωρεντία, Ιταλία.

Σε αντιδιαστολή με τον όψιμο Μεσαίωνα, οπότε οι Λατίνοι λόγιοι εστίασαν σχεδόν αποκλειστικά στη μελέτη ελληνικών και αραβικών έργων αναφορικά με τις φυσικές επιστήμες, τη φιλοσοφία και τα μαθηματικά, οι λόγιοι της Αναγέννησης έδειξαν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την ανακάλυψη και μελέτη λατινικών και ελληνικών λογοτεχνικών, ιστορικών και ρητορικών κειμένων. Αυτό ξεκίνησε κατά τον 14ο αιώνα με μία «λατινική φάση», όταν μελετητές όπως ο Πετράρχης, ο Κολούτσο Σαλουτάτι (1331–1406), ο Νικολό ντε Νικολί (1364–1437) και ο Πότζιο Μπρατσολίνι (1380–1459) χτένισαν τις βιβλιοθήκες της Ευρώπης αναζητώντας έργα συγγραφέων όπως ο Κικέρων, ο Λίβιος και ο Σενέκας. Μέχρι τις αρχές του 15ου αιώνα ο κύριος όγκος των λατινικών αυτών έργων είχε ανακαλυφθεί. Δρομολογήθηκε πλέον η ελληνική φάση του αναγεννησιακού ουμανισμού, καθώς οι Δυτικοευρωπαίοι μελετητές στράφηκαν στην αναζήτηση αρχαιοελληνικών λογοτεχνικών, ιστορικών, ρητορικών και θεολογικών κειμένων.

Ο Κολούτσιο Σαλουτάτι

Σε αντίθεση με τα λατινικά κείμενα, τα οποία διαφυλάχτηκαν και μελετήθηκαν στη Δυτική Ευρώπη από την ύστερη αρχαιότητα, η μελέτη των αρχαίων ελληνικών κειμένων ήταν πολύ περιορισμένη στη Δυτική Ευρώπη την εποχή αυτή. Αρχαία ελληνικά κείμενα για την επιστήμη, τα μαθηματικά και τη φιλοσοφία ήδη μελετώνταν από τα τέλη του Μεσαίωνα τόσο στη Δυτική Ευρώπη όσο και στον ισλαμικό κόσμο, αλλά τα ελληνικά λογοτεχνικά, ρητορικά και ιστορικά έργα (π.χ. ο Όμηρος, οι μεγάλοι δραματουργοί, ο Δημοσθένης, ο Θουκυδίδης κ.ά.) δεν αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης ούτε των Ευρωπαίων ούτε των Αράβων. Στον Μεσαίωνα τέτοια κείμενα απασχόλησαν μόνο τους Βυζαντινούς λογίους. Μερικοί υποστηρίζουν ότι η Αναγέννηση των Τιμουριδών στη Σαμαρκάνδη και τη Χεράτ, των οποίων το μεγαλείο τονιζόταν όπως εκείνο της Φλωρεντίας ως κέντρα μιας πολιτιστικής αναγέννησης, συνδέονταν με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, της οποίας οι κατακτήσεις οδήγησαν στη μετανάστευση Ελλήνων λογίων στις ιταλικές πόλεις. Ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα της λογίων της Αναγέννησης είναι το ότι έφεραν όλα αυτά τα έργα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων στη Δυτική Ευρώπη για πρώτη φορά μετά το τέλος της αρχαιότητας.

Μουσουλμάνοι λογικοί, κυρίως ο Αβικέννας και ο Αβερρόης, είχαν κληρονομήσει τις ελληνικές ιδέες μετά την εισβολή και την κατάκτηση της Αιγύπτου και του Λεβάντε. Οι μεταφράσεις και τα σχόλιά τους σε αυτές τις ιδέες έφτασαν στην Αραβική Δύση στην Ιβηρική και τη Σικελία, που έγιναν σημαντικά κέντρα αυτής της μετάδοσης ιδεών. Από τον 11ο έως τον 13ο αιώνα πολλές σχολές αφιερωμένες στη μετάφραση φιλοσοφικών και επιστημονικών έργων από τα κλασικά αραβικά στα μεσαιωνικά λατινικά ιδρύθηκαν στην Ιβηρική, με πιο αξιοσημείωτη τη Σχολή Μεταφραστών του Τολέδο. Αυτό το μεταφραστικό έργο από τον ισλαμικό πολιτισμό, αν και σε μεγάλο βαθμό απρογραμμάτιστο και ανοργάνωτο, αποτέλεσε μια από τις μεγαλύτερες μεταδόσεις ιδεών στην ιστορία.

Το κίνημα για την επανένταξη της συστηματικής μελέτης των ελληνικών λογοτεχνικών, ιστορικών, ρητορικών και θεολογικών κειμένων στο πρόγραμμα σπουδών της Δυτικής Ευρώπης συνήθως οριοθετείται χρονολογικά στην πρόσκληση του 1396 που απηύθυνε ο Κολούτσιο Σαλουτάτι στον Βυζαντινό διπλωμάτη και λόγιο Μανουήλ Χρυσολωρά (π.1355–1415) να διδάξει ελληνικά στη Φλωρεντία. Αυτή η κληρονομιά συνεχίστηκε από αρκετούς εκπατρισμένους Έλληνες μελετητές, από τον Βασίλειο Βησσαρίωνα ως τον Λέοντα Αλλάτιο.

Κοινωνικές και πολιτικές δομές στην Ιταλία

Οι ιδιαίτερες πολιτικές δομές που απαντώνται στην Ιταλία κατά τα τέλη του Μεσαίωνα οδήγησαν ορισμένους μελετητές στο συμπέρασμα πως το ασυνήθιστο αυτό πολιτικό περιβάλλον επέτρεψε την ανάδυση μιας σπάνιας πολιτιστικής άνθησης. Η Ιταλία δεν υπήρχε ως πολιτική οντότητα κατά την πρώιμη σύγχρονη εποχή. Αντιθέτως, η χερσόνησος ήταν διαιρεμένη σε πολλά κρατίδια: το Βασίλειο της Νάπολης ήλεγχε τον Νότο, η Δημοκρατία της Φλωρεντίας και τα Παπικά Κράτη το κέντρο, οι Μιλανέζοι και οι Γενοβέζοι τον Βορρά και τη Δύση αντίστοιχα, και η Δημοκρατία της Βενετίας την Ανατολή. Η Ιταλία του 15ου αιώνα αποτελούσε μια από τις περισσότερο αστικοποιημένες περιοχές της Ευρώπης. Πολλές από τις πόλεις της έστεκαν ανάμεσα σε ρωμαϊκά ερείπια, συνεπώς είναι πιθανό η στροφή της Αναγέννησης προς την κλασική αρχαιότητα να συνδέεται με το γεγονός ότι ξεκίνησε από την κοιτίδα της πάλαι πότε Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Πολιτικός χάρτης των ιταλικών κρατιδίων κατά το 1494.

Ο ιστορικός και πολιτικός φιλόσοφος Κουέντιν Σκίνερ τονίζει πως ο Όττο του Φράιζινγκ (περ. 1114-1158), ένας Γερμανός επίσκοπος που επισκέφτηκε την Ιταλία τον 12ο αιώνα, μαρτυρά μια ευρέως διαδεδομένη νέα μορφή πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης, παρατηρώντας πως η Ιταλία φαίνεται να είχε εξέλθει από το Φεουδαλισμό με αποτέλεσμα η κοινωνία της να στηρίζεται στους εμπόρους και τις συναλλαγές. Σχετική με το παραπάνω ήταν η αντιμοναρχική ιδεολογία, αντιπροσωπευτικό δείγμα της οποίας είναι η διάσημη τοιχογραφία της πρώιμης Αναγέννησης με τίτλο «Αλληγορία της Καλής και Κακής Διακυβέρνησης» στη Σιένα, έργο του Αμπρότζο Λορεντσέττι (ζωγρ. 1338-1340) της οποίας το κυρίαρχο μήνυμα είναι οι αρετές της ισότητας, της δικαιοσύνης, της δημοκρατικότητας και της καλής διακυβέρνησης. Κρατώντας σε απόσταση ασφαλείας τόσο την Εκκλησία όσο και τις Αυτοκρατορίες, αυτές οι δημοκρατικές πόλεις αφιερώθηκαν στην έννοια της ελευθερίας.

Ακόμη και τα κρατίδια που βρίσκονταν κάπως μακρύτερα από την κεντρική Ιταλία ανέδειξαν αξιοσημείωτες εμπορικές δημοκρατίες, ιδίως η Δημοκρατία της Βενετίας. Παρόλο που στην πραγματικότητα επρόκειτο για ολιγαρχικά κράτη, με ελάχιστη ομοιότητα με τις σύγχρονες δημοκρατίες, είχαν πράγματι χαρακτηριστικά δημοκρατίας με λογοδοτικές κυβερνήσεις, με μορφές συμμετοχής στη διακυβέρνηση και πίστη στην ελευθερία. Η σχετική πολιτική αυτονομία που απολάμβαναν διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην ακαδημαϊκή και καλλιτεχνική πρόοδο. Ομοίως, η ιδιότητα των ιταλικών κρατιδίων ως σημαντικών εμπορικών κέντρων, τα κατέστησε σταυροδρόμια ιδεών. Οι έμποροι έφεραν μαζί τους ιδέες από τις άκρες του κόσμου, ιδιαίτερα από την Εγγύς Ανατολή. Η Βενετία ήταν η εμπορική πύλη της Ευρώπης με την Ανατολή, και παραγωγός εξαιρετικής ποιότητας γυαλιού, ενώ η Φλωρεντία ήταν η Μέκκα των υφασμάτων. Ο πλούτος που εισήλθε στην Ιταλία μέσω των δραστηριοτήτων αυτών επέφερε σημαντικά δημόσια και ιδιωτικά καλλιτεχνικά εγχειρήματα, ενώ οι ιδιώτες απέκτησαν περισσότερο ελεύθερο χρόνο για πνευματική καλλιέργεια και μελέτη.

Μαύρος Θάνατος

«Ο Θρίαμβος του Θανάτου», έργο του Πίτερ Μπρίγκελ του πρεσβύτερου, περ. 1562, Πράδο, Μαδρίτη. Ο Μπρίγκελ επηρεάστηκε βαθιά από την τεχνοτροπία του Ιερώνυμου Μπος.

Σύμφωνα με μια θεωρία, ο αντίκτυπος στη Φλωρεντία του Μαύρου Θανάτου, που χτύπησε την Ευρώπη μεταξύ των ετών 1348 και 1350, επέφερε ριζική αλλαγή στην κοσμοθεωρία των Ιταλών του 14ου αιώνα. Η πανούκλα χτύπησε με σφοδρότητα την ιταλική χερσόνησο και έχει διατυπωθεί η άποψη πως η εξοικείωση αυτή με τον θάνατο έκανε τους διανοούμενους να αναθεωρήσουν την αξία της επίγειας ζωής, σε σχέση με την πνευματικότητα και την προετοιμασία για τη μεταθανάτια ζωή. Συμπληρωματικά, μπορούμε να θεωρήσουμε πως ο Μαύρος Θάνατος γέννησε ένα κύμα ευσέβειας, το οποίο και εκδηλώθηκε δια μέσου της χρηματοδότησης έργων τέχνης με θρησκευτικό περιεχόμενο. Ωστόσο, τα παραπάνω δεν εξηγούν το γιατί η Αναγέννηση ανάβλυσε συγκεκριμένα από την Ιταλία του 14ου αιώνα. Η πανώλη ήταν πανδημία που είχε τις παραπάνω επιπτώσεις στο σύνολο της Ευρώπης, όχι μόνο στην Ιταλία. Κατά συνέπεια, η ανατολή του πολιτιστικού αυτού ρεύματος στην Ιταλία ήταν κατά πάσα πιθανότητα αποτέλεσμα των περίπλοκων αλληλεπιδράσεων ανάμεσα σε όλους τους προαναφερθέντες παράγοντες.

Η πανώλη μεταφέρθηκε μέσω ψύλλων που ταξίδεψαν με καράβια από τα λιμάνια της Ασίας και εξαπλώθηκε ταχύτατα εξαιτίας της έλλειψης κανόνων υγιεινής. Ο πληθυσμός της Αγγλίας, για παράδειγμα, που ανερχόταν τότε στα 4,2 εκατομμύρια, μειώθηκε κατά 1,4 εκατομμύριο εξαιτίας της ασθένειας. Ο πληθυσμός της Φλωρεντίας μειώθηκε σχεδόν στο μισό κατά το έτος 1347. Χάρη στη μείωση πληθυσμού, η σημασία της εργατικής τάξης μεγάλωσε και οι κοινοί άνθρωποι άρχισαν να απολαμβάνουν περισσότερες ελευθερίες. Για να ανταποκριθούν στις αυξημένες ανάγκες για χειρωνακτική εργασία, οι εργάτες ταξίδευαν από τόπο σε τόπο προκειμένου να κλείσουν συμφέρουσες οικονομικά δουλειές.

Προσωπογραφία του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς, ισχυρού άνδρα της Φλωρεντίας και προστάτη των τεχνών, από τον Τζόρτζιο Βαζάρι, 16ος αιώνας, Ουφίτσι, Φλωρεντία

Η δημογραφική μείωση εξαιτίας της πανώλης είχε ορισμένες σημαντικές οικονομικές επιπτώσεις: οι τιμές των τροφίμων μειώθηκαν ενώ η αξία της γης μειώθηκε κατά 30 με 40 τοις εκατό στις περισσότερες ευρωπαϊκές περιοχές μεταξύ των ετών 1350 και 1400. Οι γαιοκτήμονες είχαν σαφώς μεγάλες απώλειες, αλλά για τους ασθενέστερους οικονομικά αυτό ήταν αναπάντεχη τύχη. Οι επιζώντες της πανώλης δεν είδαν απλά τις τιμές να πέφτουν, αλλά και τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις να αφθονούν, ενώ οι περισσότεροι κληρονόμησαν τις ιδιοκτησίες αποθανόντων συγγενών τους.

Η εξάπλωση της ασθένειας ήταν πολύ πιο ανεξέλεγκτη στις φτωχές περιοχές. Η επιδημία αφάνισε πόλεις, ιδιαίτερα παιδιά. Η πανώλη μεταδιδόταν εύκολα από ψείρες, ακατάλληλο πόσιμο νερό, στρατούς ή από κακές συνθήκες υγιεινής. Τα παιδιά επλήγησαν περισσότερο επειδή πολλές ασθένειες, όπως ο τύφος και η συγγενής σύφιλη, πλήττουν το ανοσοποιητικό σύστημα, αφήνοντας τα μικρά παιδιά χωρίς δυνατότητες άμυνας. Τα παιδιά των πόλεων επηρεάστηκαν περισσότερο από την εξάπλωση της ασθένειας από ότι τα παιδιά των πλουσίων.

Ο Μαύρος Θάνατος προκάλεσε μεγαλύτερη αναταραχή στην κοινωνική και πολιτική δομή της Φλωρεντίας από ό,τι μεταγενέστερες επιδημίες. Παρά το σημαντικό αριθμό θανάτων μεταξύ των μελών των κυρίαρχων τάξεων η κυβέρνηση της Φλωρεντίας συνέχισε να λειτουργεί αυτή την περίοδο. Οι επίσημες συνεδριάσεις των εκλεγμένων αντιπροσώπων ανεστάλησαν κατά την κορύφωση της επιδημίας λόγω των χαοτικών συνθηκών στην πόλη, αλλά μια μικρή ομάδα αξιωματούχων διορίστηκε να διευθύνει τις υποθέσεις της πόλης, κάτι που εξασφάλισε τη συνέχεια της διακυβέρνησης.

Πολιτιστικό κλίμα στη Φλωρεντία

Από παλαιά έχει αποτελέσει αντικείμενο μελέτης το γιατί η Αναγέννηση ξεκίνησε ειδικά στη Φλωρεντία κι όχι κάπου αλλού στην Ιταλία. Οι ιστορικοί υπογραμμίζουν αρκετά χαρακτηριστικά στην πολιτιστική ζωή της πόλης, που ίσως να έδωσαν πνοή στο πολιτιστικό αυτό κίνημα. Πολλοί δίνουν έμφαση στον ρόλο που διαδραμάτισαν οι Μέδικοι, μια οικογένεια τραπεζιτών και αργότερα κυβερνώντων, δια μέσου της χρηματοδότησης και της τόνωσης των τεχνών. Ο Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής (1449 - 1492) έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην παραγωγή τεράστιου αριθμού έργων τέχνης, ενθαρρύνοντας τους συμπολίτες του να αναθέσουν εργασίες στους εξοχότερους Φλωρεντινούς καλλιτέχνες, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο Σάντρο Μποττιτσέλλι και ο Μιχαήλ Άγγελος.

Η Αναγέννηση ήταν σαφώς καθ’ οδόν προτού αναλάβει ο Λορέντζο την εξουσία, ακόμη και πριν οι Μέδικοι κυριαρχήσουν στην κοινωνία της Φλωρεντίας. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως η Φλωρεντία έγινε κατά τύχη γενέτειρα της Αναγέννησης, επειδή έτυχε να γεννηθούν εκεί πραγματικά σπουδαίοι άνθρωποι. Οι Ντα Βίντσι, Μποττιτσέλλι και Μπουοναρότι γεννήθηκαν όλοι στην Τοσκάνη. Αμφιβάλλοντας πως η άνθηση αυτή ήταν θέμα τύχης, άλλοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως οι μεγάλοι αυτοί άνδρες είχαν την ευκαιρία να δείξουν το ταλέντο τους ακριβώς χάρις στις επικρατούσες πολιτιστικές συνθήκες της εποχής.

Χαρακτηριστικά

Ουμανισμός

Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι (1452 – 1519) αποτελεί το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα πολυμαθούς που ενσάρκωσε το ιδεώδες του «Καθολικού Ανθρώπου».

Ο ουμανισμός υπό κάποιο πρίσμα δεν είναι αυτή καθεαυτή φιλοσοφία, αλλά περισσότερο ένας τρόπος αναζήτησης της γνώσης. Σε αντίθεση με το μεσαιωνικό σχολαστικισμό, που επικεντρώθηκε στην επίλυση αντιφάσεων μεταξύ συγγραφέων, οι ουμανιστές μελέτησαν τα αρχαία κείμενα από το πρωτότυπο, εκτιμώντας τα, συνδυάζοντας τη λογική σκέψη και την εμπειρική παρατήρηση. Η ουμανιστική εκπαίδευση βασιζόταν στο πρόγραμμα της «Studia Humanitatis», της μελέτης δηλαδή πέντε πεδίων: της ποίησης, της γραμματικής, της ιστορίας, της ηθικής φιλοσοφίας και της ρητορικής. Παρόλο που οι ιστορικοί δυσκολεύονται να δώσουν ακριβή ορισμό του ουμανισμού, οι περισσότεροι αποδέχονται «έναν ορισμό της μέσης οδού… το κίνημα με στόχο της ανάκτηση, ερμηνεία και αφομοίωση της γλώσσας, γραμματείας, μεθοδολογίας μάθησης και αξιών της αρχαίας Ελλάδας και της αρχαίας Ρώμης». Πάνω από όλα, οι ουμανιστές αποθέωσαν την «ανθρώπινη ευφυΐα… τη μοναδική και ασυνήθιστη δύναμη του ανθρώπινου μυαλού».

Οι ουμανιστές λόγιοι διαμόρφωσαν το πνευματικό πεδίο της πρώιμης σύγχρονης εποχής. Πολιτικοί φιλόσοφοι όπως ο Νικολό Μακιαβέλι και ο Τόμας Μορ αναβίωσαν την ιδεολογία των Ελλήνων και Ρωμαίων στοχαστών, υιοθετώντας την σε έργα όπου ασκούσαν κριτική στους κυβερνώντες της εποχής τους, ακολουθώντας τα ισλαμικά βήματα του Ιμπν Χαλντούν.

Ο Πίκο ντελλά Μιράντολα συνέγραψε το έργο που συχνά αναφέρεται ως το μανιφέστο της Αναγέννησης, μια φλογερή υπεράσπιση της σκέψης, με τίτλο «De hominis dignitate» («Λόγος περί της ανθρώπινης αξιοπρέπειας»). Ο Ματτέο Παλμιέρι (1406-1475), άλλος ουμανιστής, είναι κυρίως γνωστός για το έργο του «Della vita civile» («Περί αστικής ζωής»), που τυπώθηκε το 1528 και που υποστήριζε τον αστικό ανθρωπισμό, καθώς και για τη συμβολή του στο να εξυψωθεί η καθομιλουμένη της Τοσκάνης στο επίπεδο της λατινικής γλώσσας.

Η Χίλντεγκαρντ του Μπίνγκεν (1098 – 1179), Γερμανίδα συγγραφέας, μουσικός και φιλόσοφος. Αν και προηγήθηκε της Αναγέννησης, ενσάρκωνε ιδανικά το ιδεώδες του «Καθολικού Ανθρώπου» και μετά τον θάνατό της αναγνωρίστηκε ως Αγία.

Τα συγγράμματα του Παλμιέρι αντλούν θέματα από Ρωμαίους φιλοσόφους, κυρίως από τον Κικέρωνα, ο οποίος, όπως και ο Παλμιέρι, ήταν ενεργός στην πολιτική ζωή, τόσο ως πολίτης όσο και ως αξιωματούχος, καθώς και ως θεωρητικός και φιλόσοφος, και τον Κοϊντιλιανό. Η πιο περιεκτική, ίσως, έκφραση των απόψεών του περί ουμανισμού απαντάται στο ποιητικό έργο του 1465 με τίτλο «La città di vita», ωστόσο το προγενέστερο έργο του «Della vita civile» («Περί αστικής ζωής») είναι ευρύτερης κλίμακας. Γραμμένο ως συλλογή διαλόγων με φόντο μια εξοχική κατοικία στην εξοχή της Τοσκάνης κατά την επιδημία πανώλης του 1430, εκφράζει τις απόψεις του Παλμιέρι για τον ιδανικό πολίτη. Οι διάλογοι περιλαμβάνουν απόψεις αναφορικά με το πώς τα παιδιά αναπτύσσονται πνευματικά και σωματικά, πώς μπορούν να κινηθούν οι πολίτες σε ηθικό επίπεδο, πώς οι πολίτες και τα κράτη μπορούν να διασφαλίσουν την ακεραιότητα της δημόσιας ζωής, καθώς και μια σημαντική συζήτηση σχετικά με τη διαφορά μεταξύ αυτού που είναι ρεαλιστικά χρήσιμο και αυτού που είναι ειλικρινές.

Οι ουμανιστές θεωρούσαν σημαντική τη μετάβαση στη μεταθανάτια ζωή με τέλειο πνεύμα και σώμα, πράγμα που μπορούσε να επιτευχθεί δια μέσου της εκπαίδευσης. Σκοπός του ουμανισμού ήταν να δημιουργήσει έναν καθολικό άνθρωπο, στο πρόσωπο του οποίου συνδυαζόταν η πνευματική και η φυσική τελειότητα και που ήταν ικανός να λειτουργεί έντιμα σε κάθε περίσταση. Η ιδεολογία αυτή του «uomo universale» αποτελεί ιδανικό του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Η παιδία κατά την Αναγέννηση στρέφεται γύρω από την αρχαία γραμματεία και ιστορία, καθώς ήταν αποδεκτή η άποψη πως οι κλασσικοί συγγραφείς παρείχαν ηθική καθοδήγηση και εκτεταμένη κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Ουμανισμός και βιβλιοθήκες

Ένα μοναδικό χαρακτηριστικό ορισμένων βιβλιοθηκών της Αναγέννησης είναι ότι ήταν ανοιχτές στο κοινό. Αυτές οι βιβλιοθήκες ήταν μέρη όπου ανταλλάσσονταν ιδέες και όπου η μάθηση και το διάβασμα θεωρούνταν τόσο ευχάριστα όσο και ωφέλιμα για το μυαλό και την ψυχή. Καθώς η ελεύθερη σκέψη ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα της εποχής, πολλές βιβλιοθήκες περιείχαν ένα ευρύ φάσμα συγγραφέων. Κλασικά κείμενα μπορούσαν να βρεθούν παράλληλα με τα ουμανιστικά γραπτά. Αυτές οι άτυπες ενώσεις διανοουμένων επηρέασαν βαθιά την αναγεννησιακή κουλτούρα. Μερικοί από τους πλουσιότερους «βιβλιόφιλους» έχτισαν βιβλιοθήκες ως ναούς των βιβλίων και της γνώσης. Μια σειρά από βιβλιοθήκες εμφανίστηκαν ως εκδηλώσεις τεράστιου πλούτου σε συνδυασμό με την αγάπη για τα βιβλία. Σε ορισμένες περιπτώσεις καλλιεργημένοι δημιουργοί βιβλιοθηκών προσέφεραν επίσης σε άλλους την ευκαιρία να χρησιμοποιούν τις συλλογές τους. Επιφανείς αριστοκράτες και πρίγκιπες της Εκκλησίας δημιούργησαν μεγάλες βιβλιοθήκες για κοινή χρήση στις αυλές τους, που ονομάζονταν «αυλικές βιβλιοθήκες» και στεγάζονταν σε πολυτελώς σχεδιασμένα μνημειακά κτίρια διακοσμημένα με περίτεχνα ξυλόγλυπτα και τοίχους στολισμένους με τοιχογραφίες.

Τέχνη

Δείτε επίσης: Πρώιμη φλαμανδική ζωγραφική και Αναγεννησιακή τέχνη

Η πρώιμη Αναγέννηση γεφυρώνει τα καλλιτεχνικά ρεύματα του Μεσαίωνα με εκείνα της Ακμής της Αναγέννησης στην Ιταλία. Γενικά είναι αποδεκτό πως στη Βόρεια Ευρώπη η Αναγέννηση ήρθε σε επίπεδο ωριμότητας αργότερα, κατά τον 16ο αιώνα.

Ο Άνθρωπος του Βιτρούβιου΄΄ του Λεονάρντο ντα Βίντσι (περίπου 1490) καταδεικνύει την επίδραση που είχαν οι συγγραφείς της Αρχαιότητας στους στοχαστές της Αναγέννησης. Με βάση τις προδιαγραφές του De architectura του Βιτρούβιου (1ος αιώνας π.Χ.) ο Λεονάρντο προσπάθησε να σχεδιάσει τον άνθρωπο με τις τέλειες αναλογίες. (Πινακοθήκη της Ακαδημίας (Βενετία))

Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία της αναγεννησιακής τέχνης είναι η ανάπτυξη της άκρως ρεαλιστικής γραμμικής προοπτικής. Στον Τζιόττο ντι Μποντόνε (1267-1337) αποδίδεται η πρώτη μεταχείριση του ζωγραφικού καμβά ως παραθύρου προς τον χώρο, ωστόσο δεν ήταν παρά διαμέσου του αρχιτεκτονικού έργου του Φιλίππο Μπρουνελέσκι (1377–1446) και των συγγραμμάτων του Λέον Μπαττίστα Αλμπέρτι (1404-1472) που καθιερώθηκε ως καλλιτεχνική τεχνική. Η ανάπτυξη τεχνικών προοπτικής ήταν μέρος μιας ευρύτερης τάσης των τεχνών προς τον ρεαλισμό. Για τον ίδιο σκοπό οι ζωγράφοι ανέπτυξαν κι άλλες τεχνικές, μελετώντας το φως, τη σκιά, και, όπως είναι πασίγνωστο στην περίπτωση του Λεονάρντο ντα Βίντσι, της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος. Πίσω από αυτές τις αλλαγές στην καλλιτεχνική μέθοδο, ήταν μια ανανεωμένη επιθυμία απεικόνισης της ομορφιάς της φύσης, ενασχόλησης με τα αξιώματα της αισθητικής, με τα έργα των Ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελου και Ραφαήλ να αντιπροσωπεύουν καλλιτεχνικές κορυφώσεις που επρόκειτο να γίνουν αντικείμενο μίμησης από άλλους καλλιτέχνες. Άλλοι αξιόλογοι δημιουργοί ήταν ανάμεσα σε άλλους ο Σάντρο Μποττιτσέλλι, που εργαζόταν για τους Μεδίκους στη Φλωρεντία, ο Ντονατέλλο, από την ίδια πόλη, και ο Τιτσιάνο στη Βενετία.

• 
  Η Δημιουργία του Αδάμ, του Μιχαήλ Άγγελου λεπτομέρεια της Καπέλα Σιξτίνα, 1508-1510
• 
  Η Γέννηση της Αφροδίτης του Σάντρο Μποττιτσέλλι, 1485
• 
  Η Σχολή των Αθηνών του Ραφαήλ, 1510

Ταυτόχρονα στην Ολλανδία αναπτύχθηκε μια ιδιαίτερα ζωντανή καλλιτεχνική κουλτούρα, με τα έργα των Ούγκο φαν ντερ Χους και Γιαν βαν Άικ να ασκούν επίδραση στην ανάπτυξη της ζωγραφικής στην Ιταλία, τόσο σε ζητήματα τεχνικής με την εισαγωγή της λαδομπογιάς και του καμβά, όσο και στυλιστικά με τον νατουραλισμό στην απεικόνιση. Αργότερα το έργο του Πίτερ Μπρίγκελ του πρεσβύτερου ενέπνευσε τους καλλιτέχνες να πραγματευτούν θέματα από την καθημερινή ζωή.

Ο Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου (1501 - 1504), αριστούργημα της αναγεννησιακής γλυπτικής, Πινακοθήκη της Ακαδημίας, Φλωρεντία.

Στον χώρο της αρχιτεκτονικής ο Φιλίππο Μπρουνελέσκι (1377–1446) μελέτησε τα ερείπια κτισμάτων της κλασσικής περιόδου και, κάνοντας χρήση των πρόσφατα ανακαλυφθέντων γνώσεων του Βιτρουβίου, συγγραφέως του 1ου αιώνα, καθώς και της ακμάζουσας επιστήμης των μαθηματικών, έδωσε μορφή στο αναγεννησιακό στυλ που μιμήθηκε και βελτίωσε τις κλασσικές φόρμες. Το μεγαλύτερο επίτευγμα του Μπρουνελέσκι ως μηχανικού είναι η κατασκευή του θόλου του Καθεδρικού Ναού της Φλωρεντίας. Το πρώτο κτίριο που βασίστηκε στις παραπάνω αρχές πιστεύεται πως είναι ο Ναός του Αγίου Ανδρέα στη Μάντουα. Το εξέχον αρχιτεκτονικό επίτευγμα της Υψηλής Αναγέννησης ήταν η ανοικοδόμηση της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου, όπου συνδυάστηκαν οι ικανότητες των Μπραμάντε (1444–1514), Μικελάντζελο (1475–1564), Ραφαήλ (1483-1520), Σανγκάλλο (1484–1546) και Μαντέρνο (1556-1629).

Την περίοδο αυτή αξιοποιούνται οι ελληνορωμαϊκοί ρυθμοί κιόνων: ο Τοσκανικός, ο Δωρικός, ο Ιωνικός, ο Κορινθιακός και ο Σύνθετος. Αυτοί μπορεί να έχουν λειτουργικό ρόλο, υποστηρίζοντας για παράδειγμα μια τοξωτή στοά ή ένα επιστύλιο, ή εντελώς διακοσμητικό ρόλο, τοποθετημένοι ως παραστάδες απέναντι σε έναν τοίχο. Κατά την Αναγέννηση, οι αρχιτέκτονες προσπαθούσαν να χρησιμοποιούν τους κίονες, τις παραστάδες και τους θριγκούς ως ολοκληρωμένο σύστημα. Ένα από τα πρώτα κτίσματα που χρησιμοποίησαν παραστάδες με τον τρόπο αυτό ήταν το Παλαιό Σκευοφυλάκιο (1421–1440) του Μπρουνελέσκι.

Αψίδες, ημικυκλικές ή (στη Μανιεριστική τεχνοτροπία) κατατετμημένες, απαντώνται συχνά στις τοξωτές στοές, στηριγμένες σε κάθετες δοκούς ή σε κίονες με κιονόκρανα. Πιθανώς να υπάρχει θριγκός ανάμεσα στο κιονόκρανο και την αρχή της αψίδας. Ο Αλμπέρτι (1404-1472) ήταν ένας από τους πρώτους που έκαναν χρήση της αψίδας σε μνημειακά κτίρια. Οι αναγεννησιακοί θόλοι δεν διαθέτουν νεύρα. Είναι ημικυκλικοί ή κατατετμημένοι σε τετράγωνη κάτοψη, σε αντιδιαστολή με τους γοτθικούς που συχνά είναι σε ορθογώνια.

Οι καλλιτέχνες τις Αναγέννησης δεν ήταν παγανιστές παρόλο που θαύμαζαν την αρχαιότητα. Κράτησαν επίσης ιδέες και σύμβολα του μεσαιωνικού παρελθόντος. Ο Νικόλα Πιζάνο (περ. 1220 - περ. 1278) μιμήθηκε τις κλασσικές φόρμες απεικονίζοντας σκηνές από τη Βίβλο. Ο «Ευαγγελισμός» που φιλοτέχνησε ο Πιζάνο για το Βαπτιστήριο της Πίζα, αποτελεί απόδειξη πως τα κλασσικά μοντέλα άσκησαν επιρροή στην ιταλική τέχνη πριν ακόμη εδραιωθεί η Αναγέννηση ως ρεύμα.

Επιστήμη

Πορτραίτο του αστρονόμου και φυσικομαθηματικού Γαλιλαίου Γαλιλέι (1564 - 1642), έργο του Οττάβιο Λεόνι.

Ανώνυμο πορτρέτο του Νικόλαου Κοπέρνικου (π. 1580)

Πορτρέτο του Λούκα Πατσιόλι, έργο του Γιάκοπο ντε' Μπαρμπάρι, 1495, Μουσείο του Καποντιμόντε

Η εφαρμοσμένη καινοτομία επεκτάθηκε στο εμπόριο. Στα τέλη του 15ου αιώνα ο Λούκα Πατσιόλι δημοσίευσε το πρώτο έργο για την τήρηση βιβλίων, που τον κατέστησε ιδρυτή της λογιστικής.

Η επανανακάλυψη των αρχαίων κειμένων και η εφεύρεση της τυπογραφίας εκδημοκράτισαν τη μάθηση και επέτρεψαν την ταχύτερη διάδοση των ιδεών. Την πρώτη περίοδο της Ιταλικής Αναγέννησης οι ουμανιστές ευνόησαν τη μελέτη των ανθρωπιστικών επιστημών σε βάρος της φυσικής φιλοσοφίας και των εφαρμοσμένων μαθηματικών και ο σεβασμός τους για τις κλασσικής πηγές εδραίωσε περαιτέρω τις απόψεις του Αριστοτέλη και του Πτολεμαίου αναφορικά με την ερμηνεία του σύμπαντος.

Γράφοντας γύρω στο 1450 ο Νικόλαος Κουζάνος (1401–1464) υπήρξε πρόδρομος της ηλιοκεντρικής θεωρίας του Κοπέρνικου, αλλά κατά φιλοσοφικό τρόπο. Η επιστήμη και η τέχνη συμβάδιζαν κατά την πρώιμη Αναγέννηση, με πολυμαθείς καλλιτέχνες, όπως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, να πραγματοποιούν μέσω της παρατήρησης σχέδια της ανθρώπινης ανατομίας και της φύσης. Ο Ντα Βίντσι επιπροσθέτως πραγματοποίησε ελεγχόμενα πειράματα αναφορικά με τη ροή του νερού, την ανατομία και τη συστηματική μελέτη της κίνησης και της αεροδυναμικής και επινόησε αρχές της ερευνητικής μεθόδου, για τις οποίες ο Αυστριακός φυσικός και συγγραφέας Φρίτγιοφ Κάπρα τον χαρακτηρίζει «πατέρα της σύγχρονης επιστήμης». Άλλα παραδείγματα της συμβολής του Ντα Βίντσι αυτή την περίοδο περιλαμβάνουν μηχανές σχεδιασμένες για την κοπή μαρμάρων και την ανύψωση μονόλιθων και νέες ανακαλύψεις στην ακουστική, τη βοτανική, τη γεωλογία, την ανατομία και τη μηχανική.

Είχε αναπτυχθεί ένα κατάλληλο περιβάλλον για να αμφισβητηθεί το κλασικό επιστημονικό δόγμα. Η ανακάλυψη το 1492 του Νέου Κόσμου από τον Χριστόφορο Κολόμβο κλόνισε την κλασική κοσμοθεωρία. Τα έργα του Πτολεμαίου και του Γαληνού στη γεωγραφία και την ιατρική αντίστοιχα βρέθηκαν να βρίσκονται σε ασυμφωνία με τις καθημερινές παρατηρήσεις: έτσι δημιουργήθηκε πρόσφορο έδαφος αμφισβήτησης των επιστημονικών θεωριών. Ενώ η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση και η Αντιμεταρρύθμιση συγκρούονταν η Αναγέννηση στη Βόρεια Ευρώπη παρουσίασε αποφασιστική μεταστροφή της εστίασης από την αριστοτελική φυσική φιλοσοφία στη χημεία και τη βιολογία (βοτανική, ανατομία και ιατρική). Η αποφασιστικότητα διερεύνησης των κάποτε αναμφισβήτητων αληθειών και η αναζήτηση νέων απαντήσεων είχε ως αποτέλεσμα μια περίοδο μεγάλης προόδου στον επιστημονικό τομέα.

Ο Φλαμανδός Αντρέα Βεζάλιους (1514 – 1564) υπήρξε ιατρός και καθηγητής της ανατομίας, καθώς και συγγραφέας βιβλίων που άσκησαν μεγάλη επιρροή στον επιστημονικό του τομέα.

Ορισμένοι θεωρούν τα παραπάνω ως «επιστημονική επανάσταση», που σηματοδότησε την αρχή της νεότερης εποχής, άλλοι ως επιτάχυνση μιας συνεχούς διαδικασίας που εκτείνεται από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας. Ανεξαρτήτως αυτού, κατά γενική συμφωνία η περίοδος της Αναγέννησης συνοδεύτηκε από σημαντικές αλλαγές στον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν το σύμπαν και στις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν για να εξηγήσουν τα φυσικά φαινόμενα. Παραδοσιακά η αρχή τοποθετείται το έτος 1543, οπότε και τυπώθηκαν για πρώτη φορά τα έργα «De humani corporis fabrica» («Περί του τρόπου που λειτουργεί το ανθρώπινο σώμα») του Αντρέα Βεζάλιους, το οποίο έδωσε νέα ώθηση στην πρακτική της ανατομής, της παρατήρησης και της μηχανιστική άποψη για την ανατομία, καθώς επίσης και το έργο «De revolutionibus orbium coelestium» («Περί της περιστροφής των ουράνιων σφαιρών») του Κοπέρνικου. Η επαναστατική άποψη που εκφράστικε στο τελευταίο ήταν πως είναι η Γη που κινείται γύρω από τον Ήλιο. Σημαντικές επιστημονικές πρόοδοι συντελέστηκαν την περίοδο αυτή επίσης από τους Γαλιλαίο Γαλιλέι (1564-1642), Τυχό Μπραχέ (1546-1601) και Γιοχάνες Κέπλερ (1571-1630).

Η ίσως σημαντικότερη αποκάλυψη της εποχής, δεν ήταν μια συγκεκριμένη ανακάλυψη, αλλά μάλλον μια διαδικασία για την πραγματοποίηση ανακαλύψεων: η επιστημονική μέθοδος. Αυτός ο επαναστατικός νέος τρόπος μάθησης εστίαζε στις εμπειρικές παρατηρήσεις και τα μαθηματικά, απορρίπτοντας την τελεολογία του Αριστοτέλη για χάρη της μηχανικής φιλοσοφίας. Ανάμεσα στους προπάτορες της θεώρησης αυτής ήταν οι Κοπέρνικος, Γαλιλαίος και Φράνσις Μπέηκον (1561-1626). Η νέα επιστημονική μέθοδος συνέβαλε στην πραγματοποίηση μεγάλων ανακαλύψεων στα πεδία της αστρονομίας, της φυσικής, της βιολογίας και της ανατομίας.

Ναυσιπλοία και γεωγραφία

Δείτε επίσης: Εποχή των Ανακαλύψεων

Ο παγκόσμιος χάρτης του Pietro Coppo, Βενετία, 1520

Κατά την Αναγέννηση, από το 1450 έως το 1650, οι Ευρωπαίοι επισκέφτηκαν και κυρίως χαρτογράφησαν όλες τις ηπείρους, εκτός από τη νότια πολική ήπειρο σήμερα γνωστή ως Ανταρκτική. Αυτή η εξέλιξη απεικονίζεται στον μεγάλο παγκόσμιο χάρτη Nova Totius Terrarum Orbis Tabula του Ολλανδού χαρτογράφου Γιόαν Μπλάεου το 1648 για να τιμήσει τη Συνθήκη της Βεστφαλίας.

Το 1492 ο Χριστόφορος Κολόμβος διέπλευσε τον Ατλαντικό Ωκεανό από την Ισπανία αναζητώντας μια απευθείας διαδρομή προς την Ινδία του Σουλτανάτου του Δελχί. Κατά λάθος βρέθηκε στην Αμερική, αλλά πίστεψε ότι είχε φτάσει στις Ανατολικές Ινδίες.

Το 1606 ο Ολλανδός θαλασσοπόρος Βίλεμ Γιάνζσον απέπλευσε από τις Ανατολικές Ινδίες με το πλοίο της VOC Duyfken και έφθασε στην Αυστραλία. Χαρτογράφησε περίπου 300 χιλιόμετρα της δυτικής ακτής της Χερσονήσου του Κέιπ Γιορκ στο Κουίνσλαντ. Ακολούθησαν περισσότερες από τριάντα ολλανδικές αποστολές, που χαρτογράφησαν τμήματα των βόρειων, δυτικών και νότιων ακτών. Το 1642–1643 ο Άμπελ Τάσμαν έκανε τον περίπλου της ήπειρου, αποδεικνύοντας ότι δεν ήταν ενωμένη με τη νότια πολική ήπειρο που φαντάζονταν.

Μέχρι το 1650 οι Ολλανδοί χαρτογράφοι είχαν χαρτογραφήσει το μεγαλύτερο μέρος της ακτογραμμής της ηπείρου, την οποία ονόμασαν Νέα Ολλανδία, εκτός από τις ανατολικές ακτές που χαρτογραφήθηκαν το 1770 από τον Κάπτεν Κουκ.

Η νότια πολική ήπειρος που επί μακρόν φαντάζονταν εντοπίστηκε τελικά το 1820. Καθ' όλη τη διάρκεια της Αναγέννησης ήταν γνωστή ως Terra Australis, ή «Αυστραλία» για συντομία. Ωστόσο μετά τη μεταφορά αυτού του ονόματος στη Νέα Ολλανδία τον δέκατο ένατο αιώνα, στη νότια πολική ήπειρο δόθηκε το νέο όνομα «Ανταρκτική.

Μουσική

Δείτε επίσης: Χορευτική μουσική της Αναγέννησης

Από αυτή τη μεταβαλλόμενη κοινωνία προέκυψε μια κοινή, ενοποιητική μουσική γλώσσα, ιδιαίτερα το πολυφωνικό ύφος της Γαλλοφλαμανδικής σχολής. Η ανάπτυξη της τυπογραφίας κατέστησε δυνατή τη διανομή της μουσικής σε ευρεία κλίμακα. Η ζήτηση για μουσική ως ψυχαγωγία και ως δραστηριότητα για μορφωμένους ερασιτέχνες αυξήθηκε με την εμφάνιση μιας αστικής τάξης. Η διάδοση των σανσόν, των μοτέτων και των λειτουργιών σε όλη την Ευρώπη συνέπεσε με την ενοποίηση της πολυφωνικής πρακτικής στο ρευστό ύφος που κορυφώθηκε στο δεύτερο μισό του δέκατου έκτου αιώνα στο έργο συνθετών όπως οι Παλεστρίνα, Λάσσο, Βικτόρια και Ουίλιαμ Μπερντ.

Θρησκεία

Ο Αλέξανδρος ΣΤ', Πάπας Βοργίας, διαβόητος για τη διαφθορά του

Η Προσκύνηση των Μάγων και Ο Σολομών, προσκυνούμενος από τη Βασίλισσα του Σαβά από τις Ώρες του Φαρνέζε (1546) του Τζιούλιο Κλόβιο σηματοδοτεί το τέλος της Ιταλικής Αναγέννησης των εικονογραφημένων χειρογράφων μαζί με το Index Librorum Prohibitorum

Ο Μαρτίνος Λούθηρος (1483 - 1546) καλείται σε απολογία στη Δίαιτα της Βορμς (1521), όπου και αρνείται να ανακαλέσει τις θέσεις του. Έργο του Άντον φον Βέρνερ, 1877.

Τα νέα ιδεώδη του ουμανισμού, αν και κοσμικά από κάποιες πλευρές, αναπτύχθηκαν σε ένα χριστιανικό υπόβαθρο, κυρίως στη Βόρεια Ευρώπη. Πράγματι πολλά (αν όχι τα περισσότερα) έργα τέχνης ήταν παραγγελία από ή αφιέρωση στην Εκκλησία. Ωστόσο η Αναγέννηση άσκησε βαθειά επιρροή στη θεολογία της εποχής, ιδίως στον τρόπο που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν τη σχέση ανάμεσα στον Θεό και τον άνθρωπο. Πολλοί από τους εξέχοντες θεολόγους της εποχής ήταν οπαδοί της ουμανιστικής μεθόδου, όπως ο Έρασμος, ο Ούλριχ Ζβίγγλιος, ο Τόμας Μορ, ο Μαρτίνος Λούθηρος και ο Ιωάννης Καλβίνος.

Ο Πάπας Αλέξανδρος Στ', κατά κόσμον Ροδρίγος Βοργίας (1431 - 1503), ο οποίος κατηγορήθηκε κατά καιρούς για σιμωνία, νεποτισμό και απόκτηση νόθων παιδιών.

Η εποχή κατά την οποία ξεκίνησε η Αναγέννηση χαρακτηριζόταν από θρησκευτικές αναταραχές. Στα τέλη του Μεσαίωνα ίντριγκες περικύκλωναν τον Παπικό Θρόνο, που κορυφώθηκαν με το Δυτικό Σχίσμα, οπότε τρεις άνδρες διεκδικούσαν ταυτόχρονα την αναγνώρισή τους ως πραγματικού Επισκόπου της Ρώμης. Ενώ το ζήτημα επιλύθηκε τελικά με τη Σύνοδο της Κωνσταντίας (1414), κατά τον 15^ο αιώνα παρουσιάστηκε ένα μεταρρυθμιστικό ρεύμα γνωστό ως Κονσιλιαρισμός (Συνοδισμός), που απέβλεπε στον περιορισμό των εξουσιών του Πάπα. Παρόλο που ο παπισμός αναγορεύτηκε τελικά υπέρτατη δύναμη σε ό,τι αφορά τα εκκλησιαστικά ζητήματα από τη Σύνοδο του Λατερανού (1511), το κύρος του επλήγη από συνεχείς κατηγορίες για διαφθορά, περισσότερο γνωστή στο πρόσωπο του Πάπα Αλέξανδρου ΣΤ', που κατηγορήθηκε κατά καιρούς για σιμωνία, νεποτισμό και απόκτηση τεσσάρων παιδιών (τα περισσότερα εκτός γάμου, πιθανόν για την παγίωση της δύναμής του0, ενώ ήταν καρδινάλιος.

Κληρικοί όπως ο Έρασμος και ο Λούθηρος πρότειναν μεταρρύθμιση στην Εκκλησία, βασισμένη στην ουμανιστική κριτική του κειμένου της Καινής Διαθήκης. Πράγματι ήταν ο Λούθηρος που τον Οκτώβριο του 1517 δημοσίευσε τις 95 Θέσεις, αμφισβητώντας την παπική εξουσία και επικρίνοντας την προφανή διαφθορά της, ιδιαίτερα σε σχέση με περιπτώσεις πώλησης συγχωροχαρτιών. Οι 95 Θέσεις οδήγησαν στη Μεταρρύθμιση, μια ρήξη με τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία που προηγουμένως διεκδικούσε την ηγεμονία στη Δυτική Ευρώπη. Ως εκ τούτου ο ανθρωπισμός και η Αναγέννηση έπαιξαν άμεσο ρόλο στην πυροδότηση της Μεταρρύθμισης, καθώς και σε πολλές άλλες σύγχρονες θρησκευτικές συζητήσεις και συγκρούσεις.

Ο Πάπας Παύλος Γ΄ ανέβηκε στον παπικό θρόνο (1534–1549) μετά τη λεηλασία της Ρώμης το 1527, με αβεβαιότητες να επικρατούν στην Καθολική Εκκλησία μετά την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση. Ο Νικόλαος Κοπέρνικος αφιέρωσε το De Revolutionibus Orbium Coelestium (Σχετικά με τις Περιστροφές των Ουράνιων Σφαιρών) στον Παύλο Γ', που ήταν παππούς του Αλέξανδρου Φαρνέζε(καρδινάλιου), που είχε πίνακες των Τιτσιάνο, Μιχαήλ Άγγελου και Ραφαήλ, καθώς και μια σημαντική συλλογή πινάκων και που παρήγγειλε το αριστούργημα του Τζιούλιο Κλόβιο, αναμφισβήτητα το τελευταίο σημαντικό εικονογραφημένο χειρόγραφο, τις Ωρες του Φαρνέζε.

Αυτογνωσία

Λεονάρντο Μπρούνι

Ο Τζόρτζιο Βαζάρι (1511-1574) συγγραφέας του έργου με τίτλο «Le Vite de' più eccellenti pittori, scultori, e architettori» («Βίοι των εξοχότερων ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων») (1550).

Τον 15ο αιώνα συγγραφείς, καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες στην Ιταλία είχαν αντιληφθεί το κύμα των αλλαγών που λάμβανε χώρα και χρησιμοποιούσαν όρους όπως «modi antichi» («παλαιοί τρόποι») και «alle romana et alla antica» («με τον τρόπο των Ρωμαίων και τον τρόπο των αρχαίων») για να περιγράψουν τα έργα τους. Τη δεκαετία του 1330 ο Πετράρχης αναφερόταν στην προχριστιανική περίοδο με τον όρο «antiqua» («αρχαία») και στη χριστιανική με τον όρο «nova» («νέα»). Από την ιταλική οπτική γωνία του Πετράρχη αυτή η νέα εποχή (που περιλάμβανε την εποχή του) ήταν εποχή εθνικής έκλειψης. Ο Λεονάρντο Μπρούνι ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τριμερή περιοδολόγηση στην «Ιστορία των Φλωρεντινών» του (1442) σε τρεις περιόδους. Οι δύο πρώτες περίοδοι του Μπρούνι ταυτίζονται με αυτές του Πετράρχη, ωστόσο προσέθεσε και μία τρίτη καθώς πίστευε πως η Ιταλία δεν βρισκόταν πλέον σε παρακμή. Ο Φλάβιο Μπιόντο (1392–1463) χρησιμοποίησε παρόμοιο πλαίσιο στο έργο του «Historiarum ab inclinatione Romanorum imperii decades» («Δεκαετίες ιστορίας από την Παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας») (1439–1453).

Οι ουμανιστές ιστορικοί υποστήριξαν πως το έργο των συγχρόνων τους λογίων αποκαθιστά άμεσες συνδέσεις με την κλασική περίοδο, παρακάμπτοντας με τον τρόπο αυτό τη Μεσαιωνική περίοδο, στην οποία αποδίδουν για πρώτη φορά το όνομα αυτό. Ο όρος εμφανίζεται αρχικά στα λατινικά το 1469 ως «media tempestas» («μεσαίοι καιροί»). Ο όρος «la rinascita» («η αναγέννηση») έκανε την εμφάνισή του ωστόσο με την ευρεία του έννοια στο έργο του Τζόρτζο Βαζάρι (1511-1574) με τίτλο «Le Vite de' più eccellenti pittori, scultori, e architettori» («Βίοι των εξοχότερων ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων») (1550). Ο Βαζάρι χωρίζει την εποχή σε τρεις φάσεις: η πρώτη περιλαμβάνει τους Τσιμαμπούε, Τζόττο και Αρνόλφο ντι Κάμπιο, η δεύτερη τους Μαζάτσο, Μπρουνελέσκι (1377–1446) και Ντονατέλλο και η τρίτη επικεντρώνεται γύρω από τον Λεονάρντο ντα Βίντσι και κορυφώνεται με τον Μιχαήλ Άγγελο. Σύμφωνα με τον Βαζάρι, δεν ήταν απλά η εξάπλωση των γνώσεων γύρω από την κλασική αρχαιότητα που οδήγησε στο πολιτιστικό αυτό ρεύμα, αλλά επίσης η αυξανόμενη επιθυμία των ανθρώπων να μελετήσουν και να μιμηθούν τη φύση.

Διάδοση

Τον 15ο αιώνα η Αναγέννηση εξαπλώθηκε γρήγορα από τη γενέτειρά της στη Φλωρεντία στην υπόλοιπη Ιταλία και σύντομα στην υπόλοιπη Ευρώπη. Η εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Γερμανό τυπογράφο Ιωάννης Γουτεμβέργιος επέτρεψε την ταχεία μετάδοση αυτών των νέων ιδεών. Καθώς εξαπλωνόταν οι ιδέες της διαφοροποιούνταν και άλλαζαν, προσαρμοζόμενες στον κάθε τοπικό πολιτισμό. Τον 20ο αιώνα οι μελετητές άρχισαν να διασπούν την Αναγέννηση σε περιφερειακά και εθνικά κινήματα.

Αγγλία

«Τι δημιούργημα είναι ένας άνθρωπος, πόσο ευγενής σε λογική, πόσο άπειρος σε ικανότητες, σε μορφή και συγκινητικό πόσο εκφραστικό και αξιοθαύμαστο, στη δράση πόσο σαν άγγελος, σε φόβο πόσο σαν θεός!» – από τον Άμλετ του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ.

Στην Αγγλία ο δέκατος έκτος αιώνας σηματοδότησε την αρχή της Αγγλικής Αναγέννησης με το έργο συγγραφέων Ουίλλιαμ Σαίξπηρ (1564 – 1616), Κρίστοφερ Μάρλοου (1564 – 1593), Έντμουντ Σπένσερ (1552/1553 – 1599), Σερ Τόμας Μορ (1478 – 1535), Φράνσις Μπέικον (1561 – 1626), Σερ Φίλιπ Σίντνεϊ (1554 – 1586), αρχιτεκτόνων όπως ο Ίνιγκο Τζόουνς (1573 – 1652), που εισήγαγε την ιταλική αρχιτεκτονική στην Αγγλία, και συνθέτες όπως οι Τόμας Τάλις (1505 – 1585), Τζον Τάβερνερ (περ. 1490 – 1545) και Ουίλιαμ Μπερντ (περ. 1539/40 ή 1543 – 1623).

Βόρεια Ευρώπη

Η Αναγέννηση στη Βόρεια Ευρώπη έχει ονομαστεί «Βόρεια Αναγέννηση». Ενώ οι ιδέες της Αναγέννησης μετακινούνταν βόρεια από την Ιταλία, υπήρξε μια ταυτόχρονη εξάπλωση προς τα νότια ορισμένων τομέων καινοτομίας, ιδιαίτερα στη μουσική. Η μουσική της Σχολής της Βουργουνδίας του 15ου αιώνα καθόρισε την αρχή της Αναγέννησης στη μουσική και η πολυφωνία της Ολλανδίας, καθώς μετακινείτο με τους ίδιους τους μουσικούς στην Ιταλία, αποτέλεσε τον πυρήνα του πρώτου αληθινού διεθνούς ύφους στη μουσική μετά την τυποποίηση του Γρηγοριανού μέλους τον 9ο αιώνα. Το αποκορύφωμα της Ολλανδικής σχολής ήταν στη μουσική του Ιταλού συνθέτη Παλεστρίνα. Στα τέλη του 16ου αιώνα η Ιταλία έγινε ξανά κέντρο μουσικής καινοτομίας, με την ανάπτυξη του πολυχορικού ύφους της Σχολής της Βενετίας, που εξαπλώθηκε προς τα βόρεια στη Γερμανία γύρω στο 1600.

Οι πίνακες της Ιταλικής Αναγέννησης διέφεραν από εκείνους της Βόρειας Αναγέννησης. Οι Ιταλοί καλλιτέχνες της Αναγέννησης ήταν από τους πρώτους που ζωγράφισαν κοσμικές σκηνές, ξεφεύγοντας από την καθαρά θρησκευτική τέχνη των μεσαιωνικών ζωγράφων. Οι καλλιτέχνες της Βόρειας Αναγέννησης αρχικά παρέμειναν εστιασμένοι σε θρησκευτικά θέματα, όπως η σύγχρονή τους θρησκευτική αναταραχή που απεικονίστηκε από τον Άλμπρεχτ Ντύρερ. Αργότερα τα έργα του Πίτερ Μπρίγκελ επηρέασαν τους καλλιτέχνες να ζωγραφίζουν σκηνές της καθημερινής ζωής και όχι θρησκευτικά ή κλασικά θέματα. Ήταν επίσης κατά τη διάρκεια της Βόρειας Αναγέννησης που οι Φλαμανδοί αδελφοί Χούμπερτ και Γιαν βαν Άικ τελειοποίησαν την τεχνική της ελαιογραφίας, που επέτρεψε στους καλλιτέχνες να παράγουν έντονα χρώματα σε μια σκληρή επιφάνεια που θα μπορούσαν να επιβιώσουν για αιώνες. Ένα χαρακτηριστικό της Βόρειας Αναγέννησης ήταν η χρήση της λαϊκής γλώσσας στη θέση της λατινικής ή της ελληνικής, που επέτρεπε μεγαλύτερη ελευθερία έκφρασης. Αυτό το κίνημα είχε ξεκινήσει στην Ιταλία με την καθοριστική επίδραση του Δάντη Αλιγκέρι στην ανάπτυξη των λαϊκών γλωσσών. Στην πραγματικότητα η εστίαση στη γραφή στα ιταλικά είχε παραμελήσει μια σημαντική πηγή φλωρεντινών ιδεών που εκφράζονταν στα λατινικά. Η εξάπλωση της τεχνολογίας της τυπογραφίας ώθησε την Αναγέννηση στη Βόρεια Ευρώπη όπως και αλλού, με τη Βενετία να γίνεται παγκόσμιο κέντρο της τυπογραφίας.

Γαλλία

To Κάστρο του Σαμπόρ (1519–1547), ένα από τα πιο διάσημα δείγματα της αρχιτεκτονικής της Αναγέννησης

Η λέξη Renaissance xρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον δέκατο όγδοο αιώνα και αργότερα διαδόθηκε από τον Γάλλο ιστορικό Ζυλ Μισλέ (1798–1874) στο έργο του toy 1855 Histoire de France (Ιστορία της Γαλλίας).

Το 1495 έφτασε στη Γαλλία η Ιταλική Αναγέννηση, poy εισήχθη από τον Bασιλιά Κάρολο Η΄ μετά την εισβολή του στην Ιταλία. Ένας παράγοντας που προώθησε τη διάδοση της κοσμικότητας ήταν η αδυναμία της Εκκλησίας να προσφέρει βοήθεια κατά του Μαύρου Θανάτου. Ο Φραγκίσκος Α' εισήγαγε την ιταλική τέχνη και τους καλλιτέχνες, συμπεριλαμβανομένου του Λεονάρντο ντα Βίντσι, και έχτισε περίτεχνα ακριβά παλάτια. Συγγραφείς όπως ο Φρανσουά Ραμπελαί, ο Πιερ ντε Ρονσάρ, ο Ζοακίμ ντυ Μπελαί και ο Μισέλ ντε Μονταίν, ζωγράφοι όπως ο Ζαν Κλουέ και μουσικοί όπως ο Ζαν Μουτόν δανείστηκαν επίσης από το πνεύμα της Αναγέννησης.

Το 1533 η δεκατετράχρονη Αικατερίνη των Μεδίκων (1519–1589), γεννημένη στη Φλωρεντία από τον Λαυρέντιο των Μεδίκων, Δούκα του Ουρμπίνο και της Μαγδαληνής ντε Λα Τουρ του Ωβέρν, παντρεύτηκε τον Ερρίκο Β' της Γαλλίας, δεύτερο γιο του Βασιλιά Φραγκίσκου Α' και της Βασίλισσας Κλοντ. Αν και έγινε διάσημη και διαβόητη για τον ρόλο της στους θρησκευτικούς πολέμους της Γαλλίας, συνέβαλε άμεσα στη μεταφορά των τεχνών, των επιστημών και της μουσικής (συμπεριλαμβανομένουης του μπαλέτου) στη γαλλική αυλή από τη γενέτειρά της Φλωρεντία.

Γερμανία

Πορτρέτο του Αυτοκράτορα Μαξιμιλιανού Α' του Άλμπρεχτ Ντύρερ, 1519

Το δεύτερο μισό του 15ου αιώνα το πνεύμα της Αναγέννησης εξαπλώθηκε στη Γερμανία και στις Κάτω Χώρες, όπου η ανάπτυξη της τυπογραφίας (περίπου 1450) και καλλιτέχνες της Αναγέννησης όπως ο Άλμπρεχτ Ντύρερ (1471–1528) προϋπήρχαν της επιρροής από την Ιταλία. Στις πρώτες προτεσταντικές περιοχές της χώρας ο ουμανισμός συνδέθηκε στενά με την αναταραχή της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης και η τέχνη και τα γραπτά της Γερμανικής Αναγέννησης αντανακλούσαν συχνά αυτή τη διαμάχη. Ωστόσο ο γοτθικός ρυθμός και η μεσαιωνική σχολαστική φιλοσοφία παρέμειναν αποκλειστικά μέχρι τις αρχές του 16ου αιώνα. Ο Αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός Α' των Αψβούργων (βασίλεψε 1493–1519) ήταν ο πρώτος πραγματικά αναγεννησιακός μονάρχης της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Ισπανία

Το Βασιλικό Μοναστήρι του Σαν Λορένθο ντε Ελ Εσκοριάλ, έργο των Χουάν ντε Ερέρα και Χουάν Μπαουτίστα ντε Τολέδο

Η Αναγέννηση έφτασε στην Ιβηρική χερσόνησο μέσω των μεσογειακών κτήσεων του Στέμματος της Αραγωνίας και της πόλης της Βαλένθιας. Πολλοί πρώιμοι ισπανοί συγγραφείς της Αναγέννησης προέρχονται από το Βασίλειο της Αραγωνίας, όπως οι Αουζιάς Μαρκ και Αουζιάς Μαρκ. Στο Βασίλειο της Καστίλης η πρώιμη Αναγέννηση επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον ιταλικό ουμανισμό, ξεκινώντας με συγγραφείς και ποιητές όπως ο Μαρκήσιος της Σαντιγιάνα, που εισήγαγε τη νέα ιταλική ποίηση στην Ισπανία στις αρχές του 15ου αιώνα. Άλλοι συγγραφείς, όπως οι Χόρχε Μανρίκε, Φερνάντο δε Ρόχας, Χουάν ντελ Εντσίνα, Χουάν Μποσκάν Αλμογκάβερ και Γκαρσιλάσο ντε λα Βέγκα, διατήρησαν μεγάλη ομοιότητα με τον ιταλικό κανόνα. Το αριστούργημα του Μιγκέλ ντε Θερβάντες Δον Κιχώτης πιστώνεται ως το πρώτο Δυτικό μυθιστόρημα. Ο αναγεννησιακός ουμανισμός άκμασε στις αρχές του 16ου αιώνα, με σημαντικούς συγγραφείς όπως ο φιλόσοφος Χουάν Λουίς Βίβες, ο φιλόλογος Αντόνιο δε Νεμπρίγια και ο φυσικός ιστορικός Πέδρο δε Μεχία.

Η ύστερη ισπανική Αναγέννηση έτεινε προς τα θρησκευτικά θέματα και τον μυστικισμό, με ποιητές όπως ο αδελφός Λουίς δε Λεόν, η Τερέζα της Άβιλας και ο Ιωάννης του Σταυρού, και αντιμετώπισε θέματα σχετικά με την εξερεύνηση του Νέου Κόσμου, με χρονικογράφους και συγγραφείς όπως οι Ίνκα Γκαρθιλάσο δε λα Βέγα και Βαρθολομαίος ντε λας Κάζας, δίνοντας αφορμή για ένα σύνολο έργων, που τώρα είναι γνωστό ως ισπανική λογοτεχνία της Αναγέννησης. Η ύστερη Αναγέννηση στην Ισπανία παρήγαγε καλλιτέχνες όπως ο Ελ Γκρέκο και συνθέτες όπως ο Τομάς Λουίς ντε Βικτόρια και ο Αντόνιο δε Καμπεθόν.

Κάτω Χώρες

Ο Έρασμος του Ρότερνταμ το 1523, όπως απεικονίζεται από τον Χανς Χόλμπαϊν τον Νεότερο

Ο πολιτισμός στην Ολλανδία στα τέλη του 15ου αιώνα επηρεάστηκε από την Ιταλική Αναγέννηση από το εμπόριο μέσω της Μπρυζ, που έκανε τη Φλάνδρα πλούσια. Οι ευγενείς της ανέθεσαν έργα σε καλλιτέχνες που έγιναν γνωστοί σε όλη την Ευρώπη. Στην επιστήμη πρωτοστάτησε ο ανατόμος Ανδρέας Βεσάλιος. Στη χαρτογραφία ο χάρτης του Γεράρδου Μερκάτορ βοήθησε εξερευνητές και πλοηγούς. Στην τέχνη η Ολλανδική και φλαμανδική Αναγεννησιακή ζωγραφική εκτεινόταν από το μυστηριώδες έργο του Ιερώνυμου Μπος ως τις απεικονίσεις της καθημερινής ζωής του Πίτερ Μπρίγκελ του πρεσβύτερου.

Ουγγαρία

Μετά την Ιταλία η Ουγγαρία ήταν η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα όπου εμφανίστηκε η Αναγέννηση. Το αναγεννησιακό στυλ ήρθε κατευθείαν από την Ιταλία τον 15ο αιώνα στην Ουγγαρία, πρώτη στην περιοχή της Κεντρικής Ευρώπης, χάρη στην ανάπτυξη των πρώιμων σχέσεων Ουγγαρίας-Ιταλίας —όχι μόνο σε δυναστικές σχέσεις, αλλά και σε πολιτιστικές, ανθρωπιστικές και εμπορικές — αυξανόμενων από τον 14ο αιώνα. Η σχέση μεταξύ του ουγγρικού και του ιταλικού γοτθικού στυλ ήταν ένας δεύτερος λόγος - αποφυγή υπερβολικών ανοιγμάτων, προτίμηση σαφών και ελαφρών κατασκευών. Μεγάλης κλίμακας οικοδομικά σχέδια εξασφάλιζαν άφθονη και μακροπρόθεσμη δουλειά στους καλλιτέχνες, για παράδειγμα η ανέγερση του (Νέου) Κάστρου Φρις της Βούδας και των κάστρων Βίσεγκραντ, Tάτα και Βάρπαλοτα. Στην αυλή του Σιγισμούνδου υπήρχαν προστάτες των τεχνών όπως ο Πίπο Σπάνο, απόγονος της οικογένειας Σκολάρι της Φλωρεντίας, που κάλεσε στην Ουγγαρία τον Μανέτο Αμανατίνι και τον Μασσολίνο ντα Πανικάλε.

Η νέα ιταλική τάση σε συνδυασμό με τις υπάρχουσες εθνικές παραδόσεις δημιούργησε μια ιδιαίτερη τοπική αναγεννησιακή τέχνη. Η αποδοχή της αναγεννησιακής τέχνης ενισχύθηκε από τη συνεχή άφιξη της ουμανιστικής σκέψης στη χώρα. Πολλοί νέοι Ούγγροι που σπούδαζαν σε ιταλικά πανεπιστήμια ήρθαν πιο κοντά στο ουμανιστικό κέντρο της Φλωρεντίας, έτσι εξελίχθηκε μια άμεση σύνδεση με αυτή. Ο αυξανόμενος αριθμός Ιταλών εμπόρων που μετακόμιζαν στην Ουγγαρία, ειδικά στη Βούδα, βοήθησε αυτή τη διαδικασία. Νέες ιδέες μεταφέρθηκαν από τους ουμανιστές ιεράρχες, ανάμεσά τους ο Βίτεζ Γιάνος, αρχιεπίσκοπος του Έστεργκομ, ένας από τους ιδρυτές του ουγγρικού ουμανισμού. Κατά τη μακρόχρονη βασιλεία του Αυτοκράτορα Σιγισμούνδου του Λουξεμβούργου το Βασιλικό Κάστρο της Βούδας έγινε πιθανώς το μεγαλύτερο γοτθικό παλάτι του ύστερου Μεσαίωνα. Ο Βασιλιάς Ματθίας Κορβίνος (β. 1458–1490) ανοικοδόμησε το παλάτι σε ρυθμό πρώιμης Αναγέννησης και το επέκτεινε περαιτέρω.

Μετά τον γάμο το 1476 του Βασιλιά Ματθία με τη Βεατρίκη της Νάπολης η Βούδα έγινε ένα από τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά κέντρα της Αναγέννησης βόρεια των Άλπεων. Οι σημαντικότεροι ουμανιστές που ζούσαν στην αυλή του Ματθία ήταν ο Αντόνιο Μπονφίνι και ο διάσημος Ούγγρος ποιητής Γιάνους Παννόνιους. Ο Αντρας Χες δημιούργησε ένα τυπογραφείο στη Βούδα το 1472. Η βιβλιοθήκη του Ματθία Κορβίνου Κορβινιανή Βιβλιοθήκη ήταν η μεγαλύτερη συλλογή κοσμικών βιβλίων της Ευρώπης τον 15ο αιώνα: ιστορικά χρονικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά έργα. Η βιβλιοθήκη του ήταν δεύτερη μόνο σε μέγεθος μετά από εκείνη του Βατικανού. (Ωστόσο η Βιβλιοθήκη του Βατικανού περιείχε κυρίως Αγιες Γραφές και θρησκευτικό υλικό.) Το 1489 ο Μπαρτολομμέο Φόντε της Φλωρεντίας έγραψε ότι ο Λαυρέντιος των Μεδίκων ίδρυσε τη δική του ελληνολατινική βιβλιοθήκη, παρακινούμενος από το παράδειγμα του Ούγγρου βασιλιά. Η βιβλιοθήκη του Κορβίνου ανήκει στην Παγκόσμια Κληρονομιά της UNESCO.

Ο Ματθίας ξεκίνησε τουλάχιστον δύο μεγάλα οικοδομικά έργα. Οι εργασίες στη Βούδα και στο Βίσεγκραντ ξεκίνησαν περίπου το 1479. Δύο νέες πτέρυγες και ένας κρεμαστός κήπος χτίστηκαν στο βασιλικό κάστρο της Βούδας και το παλάτι στο Βίσεγκραντ ξαναχτίστηκε σε αναγεννησιακό ρυθμό. Ο Ματθίας ανέθεσε στον Ιταλό Κιμέντι Καμίτσια και τον Δαλματό Τζοβάνι Νταλμάτα να διευθύνουν αυτά τα έργα και στους κορυφαίους Ιταλούς καλλιτέχνες της εποχής του να διακοσμήσουν τα ανάκτορά του: για παράδειγμα ο γλύπτης Μπενεντέτο ντα Μαϊάνο και οι ζωγράφοι Φιλιππίνο Λίππι και Αντρέα Μαντένια εργάστηκαν γι 'αυτόν. Σώζεται ένα αντίγραφο πορτρέτου του Ματθία από τον Μαντένια. Ο Ματθίας προσέλαβε επίσης τον Ιταλό στρατιωτικό μηχανικό Αριστοτέλη Φιοραβάντι για να διευθύνει την ανοικοδόμηση των οχυρών κατά μήκος των νότιων συνόρων. Έφτιαξε νέα μοναστήρια σε ύστερο γοτθικό ρυθμό για τους Φραγκισκανούς στο Κόλοζβαρ, το Σέγκεντ και το Χούνιαντ και για τους Παυλιανούς στο Φέγιερεγκιχαζα. Την άνοιξη του 1485 ο Λεονάρντο ντα Βίντσι ταξίδεψε στην Ουγγαρία για λογαριασμό του Σφόρτσα για να συναντήσει τον Βασιλιά Ματθία Κορβίνο, που του ανέθεσε να ζωγραφίσει μια Μαντόνα.

Ο Ματθίας απολάμβανε τη συντροφιά των Ουμανιστών και είχε ζωηρές συζητήσεις για διάφορα θέματα μαζί τους. Η φήμη της μεγαλοψυχίας του ενθάρρυνε πολλούς λόγιους —κυρίως Ιταλούς— να εγκατασταθούν στη Βούδα. Ο Αντόνιο Μπονφίνι, ο Πιέτρο Ραντσάνο, ο Μπαρτολομέο Φόντσιο και ο Φραντσέσκο Μπαντίνι πέρασαν πολλά χρόνια στην αυλή του. Αυτός ο κύκλος των μορφωμένων ανδρών εισήγαγε στην Ουγγαρία τις ιδέες του νεοπλατωνισμού. Όπως όλοι οι διανοούμενοι της εποχής του ο Ματθίας ήταν πεπεισμένος ότι οι κινήσεις και οι συνδυασμοί των άστρων και των πλανητών ασκούσαν επιρροή στη ζωή των ατόμων και στην ιστορία των εθνών. Ο Γκαλεότο Μάρτσιο τον περιέγραψε ως "βασιλιά και αστρολόγο" και ο Αντόνιο Μπονφίνι είπε ότι "ποτέ δεν έκανε τίποτα χωρίς να συμβουλευτεί τα αστέρια"..Κατόπιν αιτήματός του οι διάσημοι αστρονόμοι της εποχής Ιωάννης Ρεγιομοντάνος και Μάρτσιν Μπίλιτσα δημιούργησαν ένα παρατηρητήριο στη Βούδα και το εξόπλισαν με αστρολάβους και ουράνιες σφαίρες. Ο Ρεγιομοντάνος αφιέρωσε στον Ματθία το βιβλίο του για τη ναυσιπλοΐα που χρησιμοποίησε ο Χριστόφορος Κολόμβος.

Άλλες σημαντικές προσωπικότητες της Ουγγρικής Αναγέννησης είναι οι Μπάλιντ Μπάλασι (ποιητής), Σέμπεστιεν Τίνοντι Λάντος (ποιητής), Μπάλιντ Μπάκφαρκ (συνθέτης και λαουτίστας) και Mάστερ M.Σ. (τοιχογράφος).

Πολωνία

Το Παρεκκλήσι του Σιγισμούνδου στην Κρακοβία της Πολωνίας. Το παρεκκλήσι με τον χρυσό τρούλο σχεδιάστηκε από τον Μπαρτολομέο Μπερέτσι

Αναγεννησιακό ταφικό μνημείο Πολωνών βασιλιάδων του 16ου αιώνα στο Παρεκκλήσι του Σιγισμούνδου

Ένας πρώιμος Ιταλός ουμανιστής που ήρθε στην Πολωνία στα μέσα του 15ου αιώνα ήταν ο Φίλιπο Μπουονακόρσι. Πολλοί Ιταλοί καλλιτέχνες ήρθαν στην Πολωνία με την Μπόνα Σφόρτσα του Μιλάνου, όταν παντρεύτηκε τον βασιλιά Σιγισμούνδο το 1518. Αυτό υποστηρίχθηκε από προσωρινά ενισχυμένες μοναρχίες και στις δύο περιοχές, καθώς και από νεοσύστατα πανεπιστήμια. Η Πολωνική Αναγέννηση διήρκεσε από τα τέλη του 15ου ως τα τέλη του 16ου αιώνα και ήταν η Χρυσή Εποχή του πολωνικού πολιτισμού. Κυβερνούμενο από τη δυναστεία των Γιαγκελλόνων, το Βασίλειο της Πολωνίας (από το 1569 γνωστό ως Πολωνική-Λιθουανική Κοινοπολιτεία) συμμετείχε ενεργά στην ευρεία Ευρωπαϊκή Αναγέννηση. Το πολυεθνικό πολωνικό κράτος γνώρισε μια ουσιαστική περίοδο πολιτιστικής ανάπτυξης, εν μέρει χάρη σε έναν αιώνα χωρίς μεγάλους πολέμους – εκτός από τις συγκρούσεις στα αραιοκατοικημένα ανατολικά και νότια σύνορα. Η Μεταρρύθμιση εξαπλώθηκε ειρηνικά σε όλη τη χώρα (γεννώντας τους Πολωνούς Αδελφούς), ενώ οι συνθήκες διαβίωσης βελτιώθηκαν, οι πόλεις μεγάλωσαν και οι εξαγωγές αγροτικών προϊόντων πλούτισαν τον πληθυσμό, ειδικά τους ευγενείς (σλάχτα) που κυριάρχισαν στο νέο πολιτικό σύστημα της Χρυσής Ελευθερίας.

Το μεγαλύτερο μνημείο της εποχής στην επικράτεια του πρώην Δουκάτου της Πομερανίας είναι το Κάστρο των Δουκών στο Στσέτσιν.

Πορτογαλία

Αν και η Ιταλική Αναγέννηση είχε μέτριο αντίκτυπο στις τέχνες στην Πορτογαλία, η χώρα επηρέασε τη διεύρυνση της ευρωπαϊκής κοσμοθεωρίας, δραστηριοποιούμενη στην ουμανιστική έρευνα. Η Αναγέννηση έφτασε μέσω της επιρροής των πλούσιων Ιταλών και Φλαμανδών εμπόρων που επένδυσαν στο κερδοφόρο υπερπόντιο εμπόριο. Ως πρωτοπόρα βάση των ευρωπαϊκών εξερευνήσεων η Λισαβόνα άκμασε στα τέλη του 15ου αιώνα, προσελκύοντας ειδικούς που έκαναν πολλές ανακαλύψεις στα μαθηματικά, την αστρονομία και τη ναυτική τεχνολογία, όπως οι Πέντρο Νούνες, Ζοάο ντε Κάστρο, Αβραάμ Ζακούτο και Μάρτιν Μπεχάιμ. Οι χαρτογράφοι Πέντρο Ρέινελ, Λόπο Χόμεμ, ΕστεβάοΓκόμεζ και Ντιόγκο Ριμπέιρο έκαναν σημαντικές προόδους στη χαρτογράφηση του κόσμου. Ο φαρμακοποιός Τομέ Πίρεζ και οι γιατροί Γκαρσία ντε Ορτα και Κριστοβάο ντα Κόστα συνέλεξαν και δημοσίευσαν έργα για φυτά και φάρμακα, που σύντομα μεταφράστηκαν από τον Φλαμανδό πρωτοπόρο βοτανολόγο Κάρολους Κλούσιους.

Ρωσία

Το Παλάτι των Οψεων στην Πλατεία του Καθεδρικού ναού του Κρεμλίνου της Μόσχας

Η Θεοτόκος και το Παιδί, ρωσική εικόνα του τέλους του 17ου αιώνα του Καρπ Ζολοταριόφ, με ιδιαίτερα ρεαλιστική απεικόνιση προσώπων και ενδυμάτων.

Δεν υπήρξε Αναγέννηση στη Ρωσία με την αρχική έννοια του όρου.

Οι τάσεις της Αναγέννησης από την Ιταλία και την Κεντρική Ευρώπη επηρέασαν τη Ρωσία με πολλούς τρόπους. Ωστόσο η επιρροή τους ήταν μάλλον περιορισμένη, λόγω των μεγάλων αποστάσεων μεταξύ της Ρωσίας και των κύριων ευρωπαϊκών πολιτιστικών κέντρων και της ισχυρής προσκόλλησης των Ρώσων στις ορθόδοξες παραδόσεις τους και στη βυζαντινή κληρονομιά.

Ο Πρίγκιπας Ιβάν Γ' εισήγαγε την αναγεννησιακή αρχιτεκτονική στη Ρωσία προσκαλώντας αρκετούς αρχιτέκτονες από την Ιταλία, οι οποίοι έφεραν μαζί τους νέες τεχνικές κατασκευής και μερικά στοιχεία αναγεννησιακού ρυθμού, ενώ σε γενικές γραμμές ακολούθησαν τα παραδοσιακά σχέδια της ρωσικής αρχιτεκτονικής. Το 1475 ο αρχιτέκτονας Αριστοτέλης Φιοραβάντι από την Μπολόνια ήρθε για να ανοικοδομήσει τον Καθεδρικό Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Κρεμλίνο της Μόσχας, που είχε καταστραφεί από σεισμό. Του δόθηκε ως πρότυπο ο Καθεδρικός ναό του Βλαντίμιρ του 12ου αιώνα και δημιούργησε ένα σχέδιο που συνδύαζε το παραδοσιακό ρωσικό ύφος με την αναγεννησιακή αίσθηση ευρυχωρίας, αναλογίας και συμμετρίας.

Το 1485 ο Ιβάν Γ' ανέθεσε την κατασκευή της βασιλικής κατοικίας, του Παλατιού Tέρεμ, εντός του Κρεμλίνου, με αρχιτέκτονα των τριών πρώτων ορόφων τον Αλοίζιο ντα Μιλάνο. Αυτός και άλλοι Ιταλοί αρχιτέκτονες συνέβαλαν επίσης στην κατασκευή των τειχών και των πύργων του Κρεμλίνου. Η μικρή αίθουσα δεξιώσεων των Ρώσων Τσάρων, που ονομάζεται Παλάτι των Οψεων λόγω των όψεων του πάνω ορόφου της, είναι έργο δύο Ιταλών, των Μάρκο Ρούφο και Πιέτρο Σολάριο, και δείχνει ένα πιο ιταλικό στυλ. Το 1505 ένας Ιταλός γνωστός στη Ρωσία ως Αλεβιζ Νόβι ή Αλεβιζ Φριάζιν έφτασε στη Μόσχα. Μπορεί να ήταν ο Ενετός γλύπτης Αλεβίζιο Λαμπέρτι ντα Μοντάνιε. Έκτισε δώδεκα εκκλησίες για τον Ιβάν Γ΄, μεταξύ αυτών τον Καθεδρικό Ναό του Αρχαγγέλου, ένα κτίριο αξιοσημείωτο για την επιτυχημένη ανάμειξη της ρωσικής παράδοσης, των ορθόδοξων αναγκών και του αναγεννησιακού ρυθμού. Πιστεύεται ότι ο καθεδρικός ναός του Μητροπολίτη Πέτρου της Μονής Βισοκοπετρόφσκι, ένα άλλο έργο του Αλεβιζ Νόβι, λειτούργησε αργότερα ως έμπνευση για τη λεγόμενη αρχιτεκτονική μορφή οκτάγωνου σε τετράγωνο του Μπαρόκ της Μόσχας στα τέλη του 17ου αιώνα.

Μεταξύ των αρχών του 16ου και του τέλους του 17ου αιώνα αναπτύχθηκε στη Ρωσία μια πρωτότυπη αρχιτεκτονική παράδοση πέτρινης σκηνόμορφης στέγης. Ήταν αρκετά μοναδικό και διαφορετικό από την αναγεννησιακή αρχιτεκτονική της εποχής σε άλλα μέρη της Ευρώπης, αν και ορισμένοι μελετητές ονομάζουν το ύφος «ρωσικό γοτθικό» και το συγκρίνουν με την ευρωπαϊκή γοτθική αρχιτεκτονική της προηγούμενης περιόδου. Οι Ιταλοί με την προηγμένη τεχνολογία τους μπορεί να επηρέασαν την εφεύρεση της πέτρινης σκηνόμορφης στέγης (οι ξύλινες σκηνές ήταν γνωστές στη Ρωσία και την Ευρώπη πολύ πριν). Σύμφωνα με μια υπόθεση ένας Ιταλός αρχιτέκτονας ονόματι Πέτροκ Μάλι μπορεί να ήταν δημιουργός της Εκκλησίας της Ανάληψης στο Κολομένσκογιε, μιας από τις παλαιότερες και πιο εξέχουσες εκκλησίες με σκηνόμορφη στέγη.

Τον 17ο αιώνα η επιρροή της αναγεννησιακής ζωγραφικής είχε ως αποτέλεσμα οι ρωσικές εικόνες να γίνονται ελαφρώς πιο ρεαλιστικές, αν και ακόμη ακολουθούσαν τους περισσότερους παλιούς κανόνες της εικονογραφίας, όπως φαίνεται στα έργα των Μπογκντάν Σαλτάνοφ, Σιμόν Ουσάκοφ, Γκιούρι Νικίτιν, Καρπ Ζολοταριόφ και άλλων Ρώσων καλλιτεχνών της εποχής. Σταδιακά εμφανίστηκε ο νέος τύπος κοσμικής ζωγραφικής πορτρέτων, που ονομαζόταν parsúna (από το πρόσωπο), που ήταν ύφος μεταβατικό μεταξύ αφηρημένης εικονογραφίας και ρεαλιστικής ζωγραφικής.

Στα μέσα του 16ου αιώνα οι Ρώσοι υιοθέτησαν την τυπογραφία από την Κεντρική Ευρώπη, με πρώτο γνωστό Ρώσο τυπογράφο τον Ιβάν Φιοντόροφ. Τον 17ο αιώνα η τυπογραφία διαδόθηκε ευρέως και οι ξυλογραφίες έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλείς. Αυτό οδήγησε στην ανάπτυξη μιας ειδικής μορφής λαϊκής τέχνης γνωστής ως τυπογραφία λούμποκ, που επιβίωσε στη Ρωσία μέχρι τον 19ο αιώνα.

Ορισμένες τεχνολογίες της περιόδου της Ευρωπαϊκής Αναγέννησης υιοθετήθηκαν από τη Ρωσία αρκετά νωρίς και στη συνέχεια τελειοποιήθηκαν για να γίνουν μέρος μιας ισχυρής εγχώριας παράδοσης. Κυρίως επρόκειτο για στρατιωτικές τεχνολογίες, όπως η χύτευση κανονιών που υιοθετήθηκαν τουλάχιστον από τον 15ο αιώνα. Το Κανόνι του Τσάρου, που είναι το μεγαλύτερο σε διαμέτρημα κανόνι στον κόσμο, είναι ένα αριστούργημα της ρωσικής κατασκευής κανονιών. Χυτεύθηκε το 1586 από τον Αντρέι Τσόκοφ και είναι αξιοσημείωτο για το πλούσιο, διακοσμητικό του ανάγλυφο. Μια άλλη τεχνολογία, που σύμφωνα με μια υπόθεση αρχικά έφεραν από την Ευρώπη οι Ιταλοί, είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της βότκας, του εθνικού ποτού της Ρωσίας. Ήδη από το 1386 οι Γενοβέζοι πρεσβευτές έφεραν το πρώτο aqua vitae («νερό της ζωής») στη Μόσχα και το παρουσίασαν στον Μέγα Δούκα Ντμίτρι Ντονσκόι. Οι Γενοβέζοι πιθανότατα ανέπτυξαν αυτό το ποτό με τη βοήθεια των αλχημιστών της Προβηγκίας, που χρησιμοποίησαν μια συσκευή απόσταξης που είχε εφευρεθεί από τους Άραβες για να μετατρέπουν τον μούστο των σταφυλιών σε αλκοόλ. Ένας μοσχοβίτης μοναχός ονόματι Ισίδωρος χρησιμοποίησε αυτή την τεχνολογία για να παράγει την πρώτη αυθεντική ρωσική βότκα γύρω στα 1430.

Ιστοριογραφία

Σύλληψη του όρου

Εξώφυλλο των Βίων των Καλλιτεχνών του Τζόρτζο Βαζάρι

Φωτογραφικό πορτραίτο του Ελβετού ιστορικού τέχνης Γιάκομπ Μπούρκχαρντ (1818–1897).

Ο όρος «Αναγέννηση» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά αναδρομικά από τον Ιταλό καλλιτέχνη και κριτικό Τζόρτζιο Βαζάρι (1511-1574) στο σύγγραμμά του με τίτλο «Vite de' più eccellenti architetti, pittori, et scultori Italiani» («Βίοι των εξοχότερων Ιταλών αρχιτεκτόνων, ζωγράφων και γλυπτών»), που εκδόθηκε το 1550. Σε αυτό ο Βαζάρι προσπάθησε να προσδιορίσει εκείνο που ο ίδιος θεωρεί ρήξη με τις βαρβαρότητες της γοτθικής τέχνης: οι τέχνες είχαν παρακμάσει μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και μόνο οι καλλιτέχνες της Τοσκάνης Τσιμαμπούε (περ. 1240–1302) και Τζιόττο (1267-1337) αποπειράθηκαν να αντιστρέψουν τη διαδικασία αυτή. Σύμφωνα με το Βαζάρι η αρχαία τέχνη κατείχε κεντρική θέση στην αναγέννηση των τεχνών στην Ιταλία.

Ωστόσο μόνο τον 19ο αιώνα η γαλλική λέξη renaissance έγινε δημοφιλής για την περιγραφή του αυτοσυνείδητου πολιτιστικού κινήματος που βασίστηκε στην αναβίωση των ρωμαϊκών προτύπων, που ξεκίνησε στα τέλη του 13ου αιώνα. Ορίστηκε έτσι για πρώτη φορά από τον Γάλλο ιστορικό Ζυλ Μισλέ (1798–1874), στο έργο του «Histoire de France» («Ιστορία της Γαλλίας», 1855) ως μια ολόκληρη ιστορική περίοδος, ενώ μέχρι τότε χρησιμοποιείτο με πιο περιορισμένη σημασία. Για το Μισλέ η Αναγέννηση υπήρξε περισσότερο βήμα στην εξέλιξη της επιστήμης κι όχι τόσο σε εκείνη της τέχνης και του πολιτισμού. Υποστήριξε ότι κάλυπτε την περίοδο από τον Κολόμβο ως τον Κοπέρνικο και τον Γαλιλαίο, δηλαδή από τα τέλη του 15ου μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνα. Επιπλέον τόνισε τη διαφορά ανάμεσα σε αυτά που αποκαλούσε «παράξενα και τερατώδη» χαρακτηριστικά του Μεσαίωνα και στις δημοκρατικές αξίες που εκείνος, δηλωμένος δημοκρατικός, επέλεξε να δει στην περίοδο αυτή. Ως Γάλλος εθνικιστής ο Μισλέ προσπάθησε επίσης να διεκδικήσει την Αναγέννηση ως γαλλικό κίνημα.

Ο Ελβετός ιστορικός Γιάκoμπ Μπούρκχαρντ (1818 – 1897) στο έργο του «Die Cultur der Renaissance in Italien» («Ο Πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία») (1860), αντιθέτως, οριοθέτησε την Αναγέννηση ως την περίοδο ανάμεσα στον Τζόττο και τον Μιχαήλ Άγγελο στην Ιταλία, δηλαδή, από τον 14ο ως τα μέσα του 16ου αιώνα. Είδε στην Αναγέννηση την ανάδυση του νεότερου πνεύματος της ατομικότητας, που είχε καταπνιγεί τον Μεσαίωνα. Το βιβλίο του διαβάστηκε ευρέως και άσκησε μεγάλη επιρροή στην ανάπτυξη της σύγχρονης ερμηνείας της Ιταλικής Αναγέννησης.

Πιο πρόσφατα ορισμένοι ιστορικοί τείνουν πολύ λιγότερο να προσδιορίζουν την Αναγέννηση ως ιστορική εποχή, η ακόμη κι ως πολιτιστικό κίνημα με κάποια συνοχή. Ο Ράντολφ Σταρν, ιστορικός στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϋ, υποστηρίζει:

«Αντί για μία περίοδο με ακριβώς καθορισμένη αρχή και τέλος και συνεχές περιεχόμενο στο μεταξύ, η Αναγέννηση μπορεί να (και μερικές φορές έχει πράγματι) θεωρηθεί ως ένα κίνημα πρακτικών και ιδεών στο οποίο ανταποκρίθηκαν ποικιλοτρόπως συγκεκριμένες ομάδες και αναγνωρίσιμα πρόσωπα σε διαφορετικούς χρόνους και τόπους. Θα ήταν με αυτή την έννοια ένα δίκτυο από ποικίλες, συχνά συγκλίνουσες, μερικές φορές αντικρουόμενες κουλτούρες, όχι μια ενιαία και χρονικά οριοθετημένη κουλτούρα».

Διχογνωμίες αναφορικά με την πρόοδο

Υπάρχουν διχογνωμίες αναφορικά με τον βαθμό που η Αναγέννηση βελτίωσε τον πολιτισμό του Μεσαίωνα. Τόσο ο Μισελέ όσο και ο Μπούκχαρντ περιέγραψαν με θέρμη τα βήματα προόδου που συντελέστηκαν κατά την Αναγέννηση προς τη σύγχρονη εποχή. Ο Μπούκχαρντ παρομοίωσε την αλλαγή με ένα πέπλο το οποίο αφαιρέθηκε από τα μάτια των ανθρώπων, επιτρέποντάς τους να δουν καθαρά.

«Κατά τον Μεσαίωνα αμφότερες οι πλευρές της ανθρώπινης αντίληψης - εκείνη που στράφηκε προς τα μέσα κι εκείνη που στράφηκε προς τα έξω - παρέμεναν σε όνειρο ή μισοκοιμισμένες κάτω από ένα κοινό πέπλο. Το πέπλο είχε υφανθεί με την πίστη, την αυταπάτη και την παιδιάστικη προκατάληψη, δια μέσου των οποίων ο κόσμος και η ιστορία φαίνονταν επενδυμένα με περίεργα χρώματα».

0000 —Γιακόμπ Μπούκχαρντ, «Ο Πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία»

Πίνακας της Νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου, γεγονότος των Γαλλικών Θρησκευτικών Πολέμων, του Φρανσουά Ντυμπουά

«Η Αικατερίνη των Μεδίκων ατενίζει τα πτώματα των προτεσταντών που σφαγιάστηκαν κατά τη Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου (1572) στο Παρίσι», έργο του Εντουάρ Ντεμπά - Πονσάν, 1880.

Από την άλλη πλευρά, πολλοί ιστορικοί σήμερα τονίζουν πως πολλοί από τους αρνητικούς κοινωνικούς παράγοντες που είθισται να συσχετίζονται με τη μεσαιωνική εποχή - π.χ. φτώχεια, πόλεμος, θρησκευτικοί και πολιτικοί διωγμοί - κατά τα φαινόμενα χειροτέρεψαν κατά την Αναγέννηση, η οποία υπήρξε μάρτυρας της ανόδου της μακιαβελικής πολιτικής, των θρησκευτικών πολέμων, των δολοπλοκιών που άσκησαν οι Βοργίες και της εξάπλωσης των κυνηγιών μαγισσών κατά τον 16ο αιώνα. Πολλοί από τους ανθρώπους που έζησαν κατά την Αναγέννηση δεν την αντιμετώπιζαν ως τη «χρυσή εποχή» που φαντάστηκαν ορισμένοι συγγραφείς του 19ου αιώνα, αλλά αντίθετα εξέφραζαν την ανησυχία τους για τις κοινωνικές αυτές ασθένειες. Χαρακτηριστικά, ωστόσο, οι καλλιτέχνες, συγγραφείς και μαικήνες των τεχνών που υπήρξαν κομμάτι της πολιτιστικής αυτής επανάστασης, θεωρούσαν πως ζούσαν σε μια νέα εποχή, που ήταν σε πλήρη αντιδιαστολή με τον Μεσαίωνα. Ορισμένοι μαρξιστές ιστορικοί προτιμούν να περιγράφουν την Αναγέννηση με υλικούς όρους, υιοθετώντας την άποψη πως οι αλλαγές στην τέχνη, τη γραμματεία και τη φιλοσοφία υπήρξαν κομμάτι μιας γενικότερης οικονομικής τάσης από τον φεουδαλισμό προς τον καπιταλισμό, που είχε ως αποτέλεσμα την άνθηση μιας αστικής τάξης με αρκετό ελεύθερο χρόνο για ενασχόληση με τις τέχνες.

Ο Γιόχαν Χουιζίνγκα (1872–1945) αναγνώριζε την ύπαρξη της Αναγέννησης μα αμφέβαλλε κατά πόσο επρόκειτο για θετική αλλαγή. Στο βιβλίο του «Herfsttij der Middeleeuwen» («Η Παρακμή του Μεσαίωνα») (1919) υποστήριξε πως η Αναγέννηση ήταν περίοδος παρακμής από τον Υψηλό Μεσαίωνα, οπότε και καταστράφηκαν πολλά σημαντικά πράγματα. Η λατινική γλώσσα, για παράδειγμα, είχε εξελιχθεί σημαντικά από την κλασική εποχή και ήταν ακόμη ζωντανή γλώσσα, η οποία χρησιμοποιούταν στην εκκλησία και αλλού. Η εμμονή της Αναγέννησης με την κλασική καθαρότητα παρεμπόδισε την περαιτέρω εξέλιξή της με αποτέλεσμα να επανέλθει στην κλασική της μορφή. Ο Ρόμπερτ Σ. Λόπεζ ισχυρίστηκε πως επρόκειτο για εποχή βαθειάς οικονομικής κρίσης. Στο μεταξύ, οι Τζωρτζ Σάρτον και Λυν Θόρννταϊκ υποστήριξαν πως η επιστημονική πρόοδος ίσως και να ήταν λιγότερο καινοτόμος από ό,τι παραδοσιακά θεωρείται. Τέλος, η Τζοάν Κέλλυ πως οδήγησε σε βαθύτερο χάσμα ανάμεσα στα φύλα, μειώνοντας τα μέσα που κατείχαν οι γυναίκες τον Μεσαίωνα.

Ορισμένοι ιστορικοί έχουν αρχίσει να θεωρούν πως η λέξη «Αναγέννηση» τείνει να φορτίζεται άσκοπα, υπονοώντας μια αναμφισβήτητα θετική αναγέννηση από την υποτιθέμενη πιο πρωτόγονη «Σκοτεινή Εποχή». Πολλοί ιστορικοί πλέον προτιμούν τον όρο «Πρώιμη Σύγχρονη» για αυτή την περίοδο, μια πιο ουδέτερη φράση που τονίζει τον ρόλο της ως μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον Μεσαίωνα και το σήμερα. Άλλοι, όπως ο Ρότζερ Όσμπορν, θεωρούν πως η Ιταλική Αναγέννηση υπήρξε αποθήκη των μύθων και ιδανικών του δυτικού κόσμου γενικότερα, και πως αντί για μια αναβίωση του αρχαίου κόσμου επρόκειτο για μια εποχή μεγάλων καινοτομιών.

Ο ιστορικός της τέχνης Erwin Έρβιν Πανόφσκι παρατήρησε αυτή την αντίδραση στην έννοια της «Αναγέννησης»:

Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι η πραγματικότητα της Ιταλικής Αναγέννησης αμφισβητήθηκε πιο έντονα από εκείνους που δεν είναι υποχρεωμένοι να ενδιαφέρονται επαγγελματικά για τις αισθητικές πτυχές του πολιτισμού - ιστορικούς των οικονομικών και κοινωνικών εξελίξεων, των πολιτικών και θρησκευτικών καταστάσεων και, οι περισσότεροι ιδιαίτερα, οι φυσικές επιστήμες – αλλά μόνο κατ' εξαίρεση από φοιτητές της λογοτεχνίας και σχεδόν ποτέ από ιστορικούς της τέχνης.

Άλλες Αναγεννήσεις

Ο όρος Αναγέννηση έχει επίσης χρησιμοποιηθεί για να ορίσει περιόδους εκτός του 15ου και 16ου αιώνα. Ο Τσαρλς Χ. Χάσκινς (1870–1937), για παράδειγμα, έκανε μια υπόθεση για μια Αναγέννηση του 12ου αιώνα. Άλλοι ιστορικοί έχουν υποστηρίξει μια Καρολίγγεια Αναγέννηση τον 8ο και 9ο αιώνα, Οθωνική Αναγέννηση τον 10ο αιώνα και την Αναγέννηση των Τιμούριδων του 14ου αιώνα. Η Χρυσή Εποχή του Ισλάμ έχει επίσης οριστεί μερικές φορές ως Ισλαμική Αναγέννηση.

Άλλες περίοδοι πολιτιστικής αναγέννησης ονομάστηκαν επίσης «αναγεννήσεις», όπως η Αναγέννηση της Βεγγάλης, η Αναγέννηση των Ταμίλ, η Αναγέννηση της Νεβάρι του Νεπάλ, ή η Αναγέννηση του Χάρλεμ. Ο όρος έχει χρησιμοποιηθεί και στον κινηματογράφο. Στα κινούμενα σχέδια η Αναγέννηση της Ντίσνεϊ είναι μια περίοδος που διήρκησε από το 1989 έως το 1999 που το στούντιο επέστρεψε στο επίπεδο ποιότητας της Χρυσής Εποχής του.

Δείτε επίσης

• Αναγέννηση στη Βόρεια Ευρώπη
• Γαλλική Αναγέννηση
• Αναγεννησιακή τέχνη
• Αναγεννησιακός ουμανισμός
• Γοτθική τέχνη
• Μανιερισμός
• Μεσαίωνας
• Μπαρόκ
• Homo Universalis
• Ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας

Βιβλιογραφία

Αγγλική γλώσσα

• Albrow, Martin, (1996). «The Global Age: State and Society Beyond Modernity», Stanford University Press, ISBN 9780804728706.
• Barenboim, Peter & Shiyan, Sergey (2006). «Michelangelo : Mysteries of Medici Chapel», Μόσχα. ISBN 5850508522.
• Brotton, Jerry (2006). «The Renaissance: A Very Short Introduction», Oxford University Press. ISBN 9780192801630.
• Bruni, Leonardo & Hankins, James (2001). «History of the Florentine people», Τόμος 1, Βιβλία 1–4, Harvard University Press, ISBN 9780674005068.
• Burckhardt, Jacob (1878b). «The Republics: Venice and Florence»', «The Civilization of the Renaissance in Italy» (μετάφραση S.G.C. Middlemore, 1878)
• Burckhardt, Jacob (1878a). «The Revival of Antiquity», «The Civilization of the Renaissance in Italy» (μετάφραση S.G.C. Middlemore, 1878)
• Burckhardt, Jacob, (1878). «The Development of the Individual», «The Civilization of the Renaissance in Italy», μετάφραση S.G.C. Middlemore.
• Burke, Peter (1998). «The European Renaissance: Centers and Peripheries (Making of Europe)», Wiley-Blackwell, Οξφόρδη. ISBN 9780631198451.
• Burke, Peter (1990). «The Spread of Italian Humanism» στο βιβλίο «The Impact of Humanism on Western Europe», Longman Group United Kingdom, ISBN 9780582503311.
• Burke, Peter (2000). «A Social History of Knowledge: From Gutenberg to Diderot», Polity Press, Cambridge, Μασσαχουσέττη, ISBN 9780745624853.
• Butterfield, Herbert (1997). «The Origins of Modern Science», Free Press, ISBN 9780684836379.
• Capra, Fritjof (2007). «The Science of Leonardo; Inside the Mind of the Great Genius of the Renaissance», Doubleday, Νέα Υόρκη, 2007, ISBN 9780385513906.
• Clare, John D. & Millen, Alan (1994). «Italian Renaissance», Gulliver Books, Λονδίνο, ISBN 9780152000882.
• Debus, Allen George (1978). «Man and Nature in the Renaissance», Cambridge University Press, ISBN 9780521293280.
• Gay, Peter (1974). «Style in History», Basic Books, Νέα Υόρκη.
• Greenblatt, Stephen (1980). «Renaissance Self-Fashioning: From More to Shakespeare», University of Chicago Press.
• Hause, S. & Maltby, W. (2001). «A History of European Society. Essentials of Western Civilization», Belmont, CA: Thomson Learning, Inc.
• Huizinga, Johan (1919). «The Waning of the Middle Ages».
• Kelly-Gadol, Joan (1977). «Did Women Have a Renaissance?», «Becoming Visible: Women in European History.», Houghton Mifflin, Βοστώνη.
• Kirshner, Julius (2005). «Family and Marriage: A socio-legal perspective» από τη συλλογή «Italy in the Age of the Renaissance: 1300-1550», John M. Najemy, Oxford University Press. ISBN 9780198700401.
• Lopez, Robert S. & Miskimin, Harry A. (1962). «The Economic Depression of the Renaissance», Economic History Review, 2η σειρά, 14.
• Martin, John Jeffries & Romano, Dennis (2002). «Venice Reconsidered: The History and Civilization of an Italian City-State, 1297-1797», The Johns Hopkins University Press, ISBN 9780801873089.
• Mommsen, Theodore (1942). «Petrarch's Conception of the 'Dark Ages'», Speculum (Cambridge MA: Medieval Academy of America).
• Netzley, Patricia D. (1997). «Life During the Renaissance (Way People Live)», Greenhaven Press, ISBN 9781560063759.
• Osborne, Roger (2008). «Civilization: A New History of the Western World», Pegasus, ISBN 9781933648767.
• Panofsky, Erwin (1972). «Renaissance And Renascences In Western Art», Westview Press, ISBN 9780064300261.
• Perry, Marvin & Baker, J. Wayne & Pfeiffer Hollinger, Pamela (2002). «The Humanities In The Western Tradition: Ideas And Aesthetics (Volume I: Ancient to Medieval)», Wadsworth Publishing. ISBN 9780395848111.
• Reynolds, L.D. & Wilson, Nigel (1974). «Scribes and Scholars: A Guide to the Transmission of Greek and Latin Literature», Clarendon Press, Οξφόρδη.
• Saalman, Howard (1993). «Filippo Brunelleschi: The Buildings»], Pennsylvania State Univ Pr. ISBN 9780271010670.
• Shapin, Steven (1998). «The Scientific Revolution», University of Chicago Press, Σικάγο, ISBN 9780226750217.
• Skinner, Quentin (1978). «The Foundations of Modern Political Thought», vol I: «The Renaissance» vol II: «The Age of Reformation», Cambridge University Press.
• Sohm, Philip (2001). «Style in the Art Theory of Early Modern Italy», Cambridge University Press, ISBN 9780521780698.
• Stark, Rodney (2006). «The Victory of Reason: How Christianity Led to Freedom, Capitalism, and Western Success», Random House Trade Paperbacks. ISBN 9780812972337.
• Starn, Randolph (2007). «A Postmodern Renaissance?», Renaissance Quarterly. (Project Muse)
• Starn, Randolph. «Renaissance Redux», «The American Historical Review», Τόμος.103 No.1 σελ.124.
• Stephens, John N. (1990), «Individualism and the cult of creative personality», «The Italian Renaissance», Νέα Υόρκη, ISBN 9780582064256.
• Strathern, Paul (2009). «The Medici: Godfathers of the Renaissance», Vintage Books. ISBN 9780099522973.
• The National Geographic Society (1970), «The Renaissance, Maker of Modern Man». ISBN 9780870440915.
• Thorndike, Lynn (1943). «Renaissance or Prenaissance?» από το «Some Remarks on the Question of the Originality of the Renaissance», «Journal of the History of Ideas» Τόμος. 4, No. 1, Ιανουάριος 1943.
• Vasari, Giorgio (1965). «Lives of the Artists», μετάφραση του George Bull, Penguin Classics, ISBN 0140441646.
• Van Doren, Charles (1991). «A History of Knowledge: Past, Present, and Future», Ballantine, Νέα Υόρκη, ISBN 9780345373168.

Ελληνική γλώσσα

• Κ. Γ. Αθανασόπουλος, Ancillae Theologiae: Το φιλοσοφείν και Θεολογείν κατά το Μεσαίωνα και το Βυζάντιο, εκδ. Παρουσία, Αθήνα, 2004, σελ.350 (με πίνακες και λεπτομερή βιβλιογραφία στην Ελληνική, Λατινική, Αγγλική, Γαλλική και Γερμανική) (ISBN 960-7956-94-X)
• Κ. Γ. Αθανασόπουλος, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, τόμος Α: Η Φιλοσοφία στην Ευρώπη από τον 6ο ως τον 16ο αι., Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Πάτρα 2001, σελ.203 (ISBN 960-538-286-5) (β έκδοση με εκτεταμένο κεφάλαιο στην Αναγέννηση)
• Brotton, Jerry (2007). «Η Αναγέννηση: Όλα όσα πρέπει να γνωρίζετε», μετάφραση Λίλιαν Δογιαμά, Μαρία Πουλέα, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, ISBN 9789604428854.
• Calabi, Donatella (2004). «Η πόλη στην πρώιμη Αναγέννηση», μετάφραση Σπύρος Παρίτσης, Δήμητρα Δότση, επιμέλεια Έφη Παφίλη, Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα, ISBN 9789604230785.
• Clark, Kenneth (1962). «Τὰ ἑλληνικὰ γράμματα εἰς τὴν Δύσιν πρὸ τῆς ἁλώσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως», Περιοδικό Θεολογία, Τόμος 33, σσ. 43-53, 262-272.
• Copenhaver, Brian P. & Schmitt, Charles B. (2007). «Η Φιλοσοφία της Αναγέννησης», επιμέλεια Γιώργος Μανιάτης, μετάφραση Χρήστος Γεμελιάρης, Αθήνα, Εκδόσεις Πολύτροπον, ISBN 9789608354593.
• Corrain, Lucia (2000). «Αναγέννηση», μετάφραση Μπέσσυ Πλακούλα, Εκδόσεις Modern Times, Αθήνα, ISBN 9789605397173.
• Jaeger, Werner (1977). «Κλασικὴ ἀρχαιότητα καὶ οὑμανισμός», Περιοδικό «Λόγος καὶ Πράξη», Τεύχος 4, σσ. 48-52.
• Pater, Walter (2011). «Η Αναγέννηση: Μελέτες για την τέχνη και την ποίηση», μετάφραση Άρης Μπερλής, Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, ISBN 9789602215111.
• Setton, Kenneth M. (2008). «Το βυζαντινό υπόβαθρο της ιταλικής Αναγέννησης», μετάφραση Μιλτιάδης Οικονόμου, Εκδόσεις Εκάτη, ISBN 9789604080830.
• Skinner, Quentin. (2005). «Τα θεμέλια της νεότερης πολιτικής σκέψης. Η Αναγέννηση: Η εποχή της μεταρρύθμισης.», επιμέλεια Σπύρος Μαρκέτος, μετάφραση Μαρίνος Σαρηγιάννης, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, ISBN 9789602213322.
• Smith, Jeffrey Chipps (2005). «Η Αναγέννηση στη Βόρεια Ευρώπη», μετάφραση Ιωάννα Βετσοπούλου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, ISBN 9789600340495.
• Turner, Richard (2011). «Η Αναγγένηση στη Φλωρεντία : Η γένεση μιας νέας τέχνης», μετάφραση Μιχάλης Λυχούνας, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, ISBN 9789601220598.
• Vasari, Giorgio (1997). «Οι Βίοι των Πλέον Εξαίρετων Ζωγράφων, Γλυπτών και Αρχιτεκτόνων», Εκδόσεις Πατάκη, ISBN 9789606000270.
• Παλιγγίνης, Β.Χ. (2009). «Ο κόσμος του πνεύματος στην Αναγέννηση και την Μεταρρύθμιση», Εκδόσεις Οδός Πανός, ISBN 9789608378971.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• (Αγγλικά) «European Art in the Renaissance», συλλογή άρθρων στο Heilbrunn Timeline of Art History στον ιστότοπο του The Metropolitan Museum of Art.
• (Αγγλικά) «A timeline of contemporary European events, 1400 to 1550» Αρχειοθετήθηκε 2011-08-26 στο Wayback Machine., χρονολόγιο γεγονότων που έλαβαν χώρα στην Ευρώπη εκτός της Ιταλίας κατά την περίοδο της Αναγέννησης, ιστότοπος της British Library.
• (Ιταλικά) (Αγγλικά) «BIVIO, testi e immagini dell'umanesimo e del rinascimento», Signum Scuola Normale Superiore di Pisa.
• (Ιταλικά) «Imago Historiae», ψηφιακή βιβλιοθήκη κειμένων των Ιταλών ιστορικών του Ουμανισμού και της Αναγέννησης.
• (Ιταλικά) (Αγγλικά) (Γερμανικά) (Γαλλικά) (Ισπανικά) «Virtual travel of Florence Italy», εικονική ξενάγηση στην Αναγεννησιακή Φλωρεντία.