Αναγέννηση στη Βόρεια Ευρώπη

Στην ιστορία της τέχνης, ο όρος Αναγέννηση στη Βόρεια Ευρώπη αναφέρεται στις ραγδαίες εξελίξεις στις τέχνες (περ.1430-1580) που έλαβαν χώρα σε δύο κυρίως γεωγραφικές περιοχές: στην Ολλανδία και τη Φλάνδρα από τη μία πλευρά και στη Γερμανία από την άλλη. Μέχρι τα μέσα του 16ου αιώνα, τα ολλανδικά εδάφη κυβερνούσαν οι Δούκες της Βουργουνδίας, ενώ από εκεί κι έπειτα οι Αψβούργοι, που είχαν επίσης υπό την κυριαρχία τους μεγάλο μέρος της Γερμανίας. Η Αναγέννηση στο Βορρά φημίζεται για τις προηγμένες τεχνικές στη ζωγραφική με λάδι, τις ρεαλιστικές και γεμάτες έκφραση απεικονίσεις στις Αγίες Τράπεζες, τις προσωπογραφίες σε ξύλινους πίνακες, καθώς και για τις ξυλογραφίες και άλλες μορφές της χαρακτικής. Η γλυπτική δεν υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλής, ωστόσο οι Γερμανοί αρίστευαν στην ξυλογλυπτική.^[1]

Πριν το 1500, η ιταλική αναγεννησιακή τέχνη δεν είχε σχεδόν καμία επίδραση στην εξέλιξη της ζωγραφικής και της γλυπτικής στη Βόρεια Ευρώπη. (Αντίθετα η Ιταλία είχε επηρεαστεί από το Βορρά.) Ακόμη και μετά το 1500, ενώ η Αναγέννηση άνθιζε, θέματα όπως η θρησκεία, η πολιτική, το κλίμα και οι διαφορετικές καλλιτεχνικές παραδόσεις είχαν την τάση να ελαχιστοποιούν την απορρόφηση των πολιτιστικών ιδεών από τη Φλωρεντία και τη Ρώμη.

Γοτθική Παράδοση

Η προσκύνηση των Μάγων Χούγκο φαν ντερ Χους, 1470, Βερολίνο, Πινακοθήκη

Σε ό,τι αφορά τις μορφές της τέχνης, ο Βορράς γνώριζε τόσα λίγα για την πραγματική Αναγέννηση, όσα η Ιταλία για τη γνήσια γοτθική τέχνη. Ωστόσο η πνευματική κίνηση με την οποία η Δυτική Ευρώπη αναδύθηκε από το Μεσαίωνα ήταν το ίδιο ισχυρή στο Βορρά και στο Νότο. Αν τοποθετήσουμε χονδρικά την έναρξη της νέας εποχής περίπου στο 1492, έτος κατά το οποίο ανακαλύφθηκε ο Νέος Κόσμος - αυτό είναι μόνο το σημείο καμπής της επανάστασης. Το κίνημα που οδήγησε σε αυτή είχε ξεκινήσει στις αρχές του αιώνα, από όπου η Ευρώπη είχε βιώσει μια πλήρη αναδιάταξη του πολιτισμού της.

Πορτρέτο μιας κυρίας, Ρόχιερ φαν ντερ Βάιντεν, περ. 1460

Οι Κάτω Χώρες, ιδιαίτερα η Φλάνδρα (με τα ευημερούντα κέντρα της, όπως η Αμβέρσα, η Γάνδη και η Μπριζ) - εκείνη την εποχή μέρος του μεγάλου Δουκάτου της Βουργουνδίας - ήταν, μαζί με τη Φλωρεντία, η πλουσιότερη και πιο αναπτυγμένη οικονομικά περιφέρεια της Ευρώπης. Όπως και στην Ιταλία, αναπτυσσόταν κι εδώ μια αστική κουλτούρα, στην οποία η επιρροή της αστικής τάξης βρισκόταν σε άνοδο. Παρά τη γενική αυτή κοινωνική ομοιότητα, ο Βορράς δεν απολάμβανε ανάλογη επανάσταση στις τέχνες. Η ζωγραφική παρέμεινε προσκολλημένη στις μεσαιωνικές παραδόσεις για σημαντικά μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Τα ιερά θέματα ενσωματώνονταν στον πραγματικό κόσμο με αργούς ρυθμούς. Οι ζωγράφοι μετέφεραν τις θρησκευτικές σκηνές σε ένα γήινο περιβάλλον, προσπαθώντας να αναπαράγουν το χώρο, το χρώμα, τον όγκο και το φως, όσο πιο νατουραλιστικά γινόταν.^[2]

Αντίθετα με τους Ιταλούς καλλιτέχνες, οι ζωγράφοι του Βορρά δεν ενδιαφέρθηκαν να αναβιώσουν το πνεύμα της αρχαίας Ελλάδας. Αντίθετα, προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν στο έπακρο τις δυνατότητες που τους προσέφερε η λαδομπογιά και να «αιχμαλωτίσουν» τη φύση ακριβώς όπως την παρατηρούσαν.

Όπως και στην Ιταλία, η θρησκεία κυριαρχεί στη ζωγραφική και στη γλυπτική της εποχής, αλλά με πιο λεπτούς τρόπους και πάντα με γήινες αποχρώσεις. Εάν η ιταλική αναγεννησιακή τέχνη μπορεί να χαρακτηριστεί ονειρική και εξιδανικευμένη, η τέχνη του Βορρά είναι πρακτική, προσγειωμένη και χωρίς πάθος. Το γεγονός αυτό επηρέασε τη δημοτικότητα των διαφόρων ειδών ζωγραφικής, με αποτέλεσμα τα ιστορικά θέματα να παραχωρήσουν τη θέση τους στις προσωπογραφίες, ιδιαίτερα μετά τη Μεταρρύθμιση (περ.1520), οπότε και η Εκκλησία της Ρώμης έπαψε να αποτελεί προστάτιδα των τεχνών στη Βόρεια Ευρώπη.^[3]

Αναγέννηση στις Κάτω Χώρες

Η φλαμανδική και ολλανδική ζωγραφική, οι οποίες ασχολήθηκαν τόσο με κοσμικά όσο και με θρησκευτικά θέματα, φημίζονταν για τις ελαιογραφίες και τα φωτεινά τους χρώματα. Οι τοιχογραφίες σπάνιζαν. Το Τέμπλο της Γάνδης αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της ολλανδικής τέχνης των αρχών του 15ου αιώνα, αν και οι Μπος και Μπρίγκελ ο πρεσβύτερος καινοτόμησαν οι ίδιοι με τα θρησκευτικά τους έργα.

Λεπτομερής Ρεαλισμός

Ο Γάμος των Αρνολφίνι , Γιαν βαν Άικ, 1434, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη

Ενώ η ιταλική τέχνη του 15ου αιώνα βασίστηκε σε μαθηματικά υπολογισμένη γραμμική προοπτική, η ολλανδική τέχνη αξιοποίησε την εμπειρική προοπτική. Αντίθετα με τους καλλιτέχνες της Ιταλίας, οι οποίοι προσπάθησαν να κατανοήσουν τον κόσμο με τη λογική, δημιουργώντας μια «εσωτερική» τους εικόνα, οι Ολλανδοί προσπάθησαν να φτάσουν στον πάτο των μυστηρίων του κόσμου με την ακριβή παρατήρηση όλων των πραγμάτων, αποτυπώνοντας την παραμικρή λεπτομέρεια. ^[4]Οι ζωγράφοι άντλησαν τη γνώση τους για τη συνοχή των πραγμάτων από την άμεση παρατήρηση. Ζωγράφιζαν αυτό ακριβώς που έβλεπαν και ως εκ τούτου ήρθαν πολύ κοντά στην επίδραση της κεντρικής προοπτικής. Η προσέγγιση αυτή, η προσκολλημένη στην παρατήρηση και την εμπειρία, έκανε τους καλλιτέχνες να παρατηρήσουν ότι το περίγραμμα των αντικειμένων διαφέρει ανάλογα με την απόσταση, ενώ η ένταση των χρωμάτων θαμπώνει υιοθετώντας μια γαλαζωπή χροιά. Για τις απόψεις των τοπίων που δάνειζαν βάθος στις απεικονίσεις των εσωτερικών χώρων, εφηύραν - πολύ πριν το Λεονάρντο - την εναέρια και χρωματική προοπτική. Κατά την περίοδο του Μπαρόκ (1600-1700), η εστίαση των Ολλανδών στο λεπτομερή ρεαλισμό αποτέλεσε τη βάση για τη Χρυσή Εποχή του Ολλανδικού Ρεαλισμού. ^[5]

Ολλανδοί Ζωγράφοι

Γιοάχιμ Πατινίρ και Κουέντιν Μασσάις, Ο Πειρασμός του Αγίου Αντωνίου, Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη

Ανάμεσα στους επιφανέστερους Ολλανδούς καλλιτέχνες συναντούμε τους:

Ρομπέρ Καμπέν (περ.1378-1444), γνωστό για έργα όπως το «Τρίπτυχο του Σέιλερν» (1410) και την «Αγία Τράπεζα των Μερόντε» (1425).
Γιαν βαν Άικ (1390-1441), γνωστό για την «Αγία Τράπεζα της Γάνδης» (1432) και το «Γάμο των Αρνολφίνι» (1434).
Ρόχιερ φαν ντερ Βάιντεν (1400-1464), γνωστό για τον αξιοσημείωτο ρεαλισμό του, όπως στην αριστουργηματική του «Αποκαθήλωση» (1435), για την «Εκκλησία της Νοτρ Νταμ ντι Ντεόρ» (σήμερα στο Μουζέο ντελ Πράδο, Μαδρίτη).
Ντιρκ Μπουτς (1420-1475), γνωστό για τις λατρευτικές του εικόνες.
Χούγκο φαν ντερ Χους (1440-1482), γνωστός για την «Αγία Τράπεζα των Πορτινάρι» (1475) που άσκησε επιρροή στη Φλωρεντία της πρώιμης Αναγέννησης.
Ιερώνυμος Μπος (1450-1516), γνωστό για τον «Κήπο των Επίγειων Απολαύσεων» (1510-1515) και άλλα ηθικοπλαστικά έργα.
Γιοάχιμ Πατινίρ (1485-1524), πρωτοπόρο στην καλλιτεχνική απεικόνιση τοπίων.
Πίτερ Μπρίγκελ ο πρεσβύτερος (περ.1525-1569), γνωστό για τα περίπλοκα αφηγηματικά του έργα, όπως ο «Πύργος της Βαβέλ» (1563).

Παραπομπές

[1] . «khanacademy.org/humanities/renaissance-reformation/northern-renaissance1/beginners-guide-northern-renaissance/a/an-introduction-to-the-northern-renaissance-in-the-fifteenth-century».

[2] . «theartstory.org/movement/northern-renaissance/».

[3] . «mymodernmet.com/northern-renaissance-art/».

[4] . «courses.lumenlearning.com/boundless-arthistory/chapter/the-northern-renaissance/».

[5] . «smarthistory.org/an-introduction-to-the-northern-renaissance-in-the-fifteenth-century/».

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]