Κλεοπάτρα Ζ΄ της Αιγύπτου

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Κλεοπάτρα (ελληνική μυθολογία).

Η Κλεοπάτρα Ζ΄ η Φιλοπάτωρ (Ιανουάριος 69 π.Χ. - 12 Αυγούστου 30 π.Χ.), γνωστή στην Ιστορία απλώς ως Κλεοπάτρα, ήταν αρχαία Ελληνίδα βασίλισσα και η τελευταία ενεργή βασίλισσα της πτολεμαϊκής Αιγύπτου. Μετά τη βασιλεία της, η Αίγυπτος έγινε επαρχία της νεοϊδρυθείσας τότε Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Κλεοπάτρα Ζ΄
Προτομή της Κλεοπάτρας Ζ', Άλτες Μουζέουμ, Βερολίνο
Βασίλισσα του Πτολεμαϊκού Βασιλείου
Περίοδος	51 π.Χ. – 30 π.Χ.
Προκάτοχος	Πτολεμαίος ΙΒ΄ Αυλητής
Διάδοχος	Πτολεμαίος ΙΕ΄ Καισαρίων
Γέννηση	Ιανουάριος 69 π.Χ. Αλεξάνδρεια, Βασίλειο Πτολεμαίου
Θάνατος	12 Αυγούστου 30 π.Χ. (39 ετών) Αλεξάνδρεια, Βασίλειο Πτολεμαίου
Τόπος ταφής	Αλεξάνδρεια, Ρωμαϊκή αυτοκρατορία
Σύζυγος	Πτολεμαίος ΙΓ΄ Πτολεμαίος ΙΔ΄ Μάρκος Αντώνιος
Επίγονοι	Πτολεμαίος ΙΕ΄ Καισαρίων Αλέξανδρος Ήλιος Κλεοπάτρα Σελήνη Β΄ Πτολεμαίος Φιλάδελφος
Πλήρες όνομα
Κλεοπάτρα Ζ΄ Φιλοπάτωρ
Οίκος	Δυναστεία των Πτολεμαίων
Πατέρας	Πτολεμαίος ΙΒ΄ Αυλητής
Μητέρα	Κλεοπάτρα Ε΄ της Αιγύπτου
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Η Κλεοπάτρα ήταν μέλος της δυναστείας των Πτολεμαίων, μιας ελληνικής οικογένειας μακεδονικής καταγωγής που κυβέρνησε την Αίγυπτο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά την Ελληνιστική περίοδο.

Η βασιλεία της Κλεοπάτρας Ζ΄ σηματοδοτεί το τέλος της ελληνιστικής και την αρχή της ρωμαϊκής περιόδου στην ανατολική Μεσόγειο.

Παρόλο που ήταν ικανή και δαιμόνια μονάρχης, έμεινε διάσημη κυρίως γιατί κατόρθωσε να γοητεύσει δύο από τους ισχυρότερους άνδρες της εποχής της, τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μάρκο Αντώνιο, αλλά και για την ομορφιά και το τραγικό της τέλος. Χάρη στη φιλοδοξία και την προσωπική της γοητεία, επηρέασε καθοριστικά τη ρωμαϊκή πολιτική σε μια αποφασιστική περίοδο και κατέληξε να αντιπροσωπεύει, όσο καμιά άλλη γυναίκα στην αρχαιότητα, το πρότυπο της μοιραίας γυναίκας.

Ο γιος της Πτολεμαίος ΙΕ΄ Καισαρίων βασίλεψε μόνο κατ' όνομα, προτού εκτελεστεί.

Βιογραφικά στοιχεία

Καταγωγή

Η Κλεοπάτρα ήταν κόρη του βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίου ΙΒ΄ Αυλητή και της Κλεοπάτρας Ε΄ Τρύφαινας. Λίγα γνωρίζουμε για την παιδική της ηλικία, μα θα πρέπει να υπήρξε μάρτυρας της αυξανόμενης δυσαρέσκειας του απλού λαού προς τον βασιλικό οίκο των Πτολεμαίων, που κορυφώθηκε κατά τη βασιλεία του πατέρα της. Η αναρχία αυτή προέκυψε για πολλούς λόγους, ανάμεσα στους οποίους ήταν ο φυσικός και ηθικός εκφυλισμός των κυβερνώντων, ο συγκεντρωτισμός της εξουσίας και η διαφθορά. Αυτά είχαν ως αποτέλεσμα την απώλεια της Κύπρου και της Κυρηναϊκής, καθιστώντας τη βασιλεία του Πτολεμαίου ΙΒ΄ μια από τις πιο ολέθριες της δυναστείας.

Ελληνιστική προτομή του Πτολεμαίου ΙΒ΄ Αυλητή, πατέρα της Κλεοπάτρας Ζ΄, που βρίσκεται στο Μουσείο τού Λούβρου στο Παρίσι.

Μετά τον θάνατο του Πτολεμαίου ΙΒ΄ το 51 π.Χ., ξεκίνησε η βασιλεία της μεγαλύτερης εν ζωή θυγατέρας του, της Κλεοπάτρας Ζ΄, με την οποία έμελλε να λάβει τέλος η δυναστεία που ίδρυσε ο πολυπράγμων Μακεδόνας στρατηγός Πτολεμαίος Α΄ ο Λάγου περίπου τριακόσια χρόνια πριν. Όταν η Κλεοπάτρα ανέβηκε στον θρόνο, το βασίλειό της ήδη έμοιαζε να έχει φτάσει στη δύση του: σημαντικές επαρχίες του, η Κοίλη Συρία, η Κυρήνη, η Κύπρος, ήδη είχαν χαθεί. Επίσης, η δημοτικότητα του βασιλικού οίκου ποτέ δεν ήταν χαμηλότερη, καθώς πλέον οι Ρωμαίοι επενέβαιναν απρόσκοπτα στα εσωτερικά του κράτους, το οποίο είχε μεταλλαχθεί σε ανεπίσημη ρωμαϊκή επαρχία. Όλα έδειχναν πως οι Πτολεμαίοι θα έσβηναν άδοξα, όπως οι Σελευκίδες λίγα χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο, η δυναστεία έμελλε λίγο πριν το τέλος να γνωρίσει μια τελευταία αναλαμπή δόξας, αγγίζοντας το όνειρο της κατάκτησης μιας αυτοκρατορίας μεγαλύτερης εδαφικά και από το κράτος των πρώτων Πτολεμαίων. Και επειδή η στρατιωτική δύναμη του κράτους δεν μπορούσε να υπερκεράσει αυτή του ρωμαϊκού κολοσσού, η τελευταία ηγεμόνας δεν χρησιμοποίησε όπως οι πρόγονοί της τη δύναμη των όπλων, αλλά μια νέα: αυτή της προσωπικής γοητείας.

Οι πηγές αναφέρουν πως τη χαρακτήριζε μια ασυνήθιστη για τους Έλληνες της εποχής ικανότητα να μαθαίνει ξένες γλώσσες, όχι μόνο τα αιγυπτιακά, τη μητρική γλώσσα των υπηκόων της, αλλά και τα Αραμαϊκά, τα Εβραϊκά, τα Αραβικά, τα Περσικά και τα Αιθιοπικά. Ο Πλούταρχος αναφέρει πως δεν ήταν εξαιρετικά όμορφη, όπως γενικά πιστεύεται στις μέρες μας, ωστόσο ήταν ικανότατη στην τέχνη της συζήτησης, στο να γίνεται ευχάριστη και να ψυχαγωγεί, στο να δείχνει ζωντάνια και ευφυΐα, κάτι που αιχμαλώτιζε τους συνομιλητές της.

Πρώτα χρόνια στον θρόνο

Η Κλεοπάτρα, επονομαζόμενη και «Βασίλισσα των Βασιλέων», από τον Frederick Arthur Bridgman (1896).

Η Κλεοπάτρα Ζ΄ ανέβηκε στον θρόνο της Αιγύπτου σε ηλικία δεκαεπτά ή δεκαοκτώ ετών. Σύμφωνα με τη συνήθεια του οίκου των Πτολεμαίων, η διαθήκη του πατέρα της όριζε να παντρευτεί και να συμβασιλεύσει με τον μεγαλύτερο από τους δύο άρρενες αδελφούς της, που τότε ήταν μόλις εννέα ή δέκα ετών, τον Πτολεμαίο ΙΓ΄. Εντούτοις, χαρακτηριστική είναι η λεπτομέρεια πως καθ’ όλη τη διάρκεια της βασιλείας της, ακόμη και όταν έπειτα συμβασίλευσε με τον δεύτερο αδελφό της, κανένα άλλο πρόσωπο δεν εμφανίστηκε στα νομίσματα της χώρας παρά μόνο το δικό της, με την επιγραφή «Κλεοπάτρας Βασιλίσσης».

Τα υπόλοιπα πρόσωπα που απέκτησαν εξουσία την εποχή αυτή ήταν ο ευνούχος Ποθεινός, ο παιδαγωγός του νεαρού Πτολεμαίου Θεόδοτος από τη Χίο και ο στρατηγός Αχιλλάς, που είχε αιγυπτιακή καταγωγή. Στη χώρα υπήρχαν ακόμη τα ρωμαϊκά στρατεύματα που άφησε ο Γαβίνιος και τα συγκροτούσαν κυρίως Γαλάτες και Γερμανοί. Οι τελευταίοι άρχισαν να μονιμοποιούν την παρουσία τους στη χώρα, πραγματοποιώντας μικτούς γάμους με ντόπιες γυναίκες, είτε αιγυπτιακής είτε ελληνικής καταγωγής. Μάλιστα, όταν λόγω της ταραγμένης πολιτικής κατάστασης που επικρατούσε στη Ρώμη την εποχή εκείνη, με το παραδοσιακό πολίτευμα στη Ρώμη να καταρρέει προς όφελος της μοναρχίας, τα στρατεύματα αυτά κλήθηκαν να εγκαταλείψουν την περιοχή, οι αρχηγοί τους φρόντισαν να θανατώσουν τους απεσταλμένους που μετέφεραν τη διαταγή.

Πιθανότατα ένα μεταθανάτια ζωγραφισμένο πορτραίτο της Κλεοπάτρας Ζ΄ της Αιγύπτου με κόκκινα μαλλιά και τα δικά της ξεχωριστά χαρακτηριστικά του προσώπου, που φέρει βασιλικό διάδημα και μαργαριταρένια ενώτια, από το Herculaneum της Ιταλίας (τέλη 1ου αιώνα π.Χ. έως μέσα 1ου αιώνα μ.Χ.)

Μια νέα πολιτική αναταραχή επρόκειτο να αναστατώσει τη Μεσόγειο: ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στον Ιούλιο Καίσαρα και τον Πομπήιο. Το 49 π.Χ. ο γιος του Πομπήιου εμφανίστηκε στην Αλεξάνδρεια αναζητώντας πλοία, στρατεύματα και χρήματα από την Αίγυπτο, η οποία χρωστούσε χάρη στον πατέρα του για τη βοήθεια που είχε προσφέρει πριν από χρόνια στον Πτολεμαίο Αυλητή. Ο νέος Πομπήιος κατόρθωσε να αποσπάσει πενήντα πλοία, προμήθεια σε σιτηρά, και πεντακόσιους από τους στρατιώτες του Γαβίνιου. Μάλιστα, τα κατοπινά χρόνια, στο πλαίσιο των φημών που διαδίδονταν για την ερωτική ζωή της Κλεοπάτρας, ειπώθηκε πως η σχέση του με την Κλεοπάτρα ήταν κάτι παραπάνω από διπλωματική, αν και δεν είναι δυνατό για τους σημερινούς μελετητές να ξεχωρίσουν την ιστορική αλήθεια από τη σκανδαλολογία.

Καθώς μεγάλωνε η πείρα και η φιλοδοξία της Κλεοπάτρας Ζ΄, σύντομα ήρθε σε σύγκρουση με τους αυλικούς του παλατιού, τον Ποθεινό, τον Θεόδοτο και τον Αχιλλά. Την κατηγόρησαν πως συνωμοτούσε κατά της ζωής του αδελφού της και τελικά πέτυχαν την εκδίωξή της από την Αλεξάνδρεια. Τότε εκείνη, σε ηλικία είκοσι ενός ετών, συγκέντρωσε στρατό από Άραβες πέρα από τα ανατολικά σύνορα και ετοιμάστηκε να προελάσει κατά της Αιγύπτου. Οι αυλικοί και ο νεαρός βασιλιάς ετοιμάστηκαν να τη σταματήσουν κοντά στο Πηλούσιο.

Αιγυπτιακός Εμφύλιος

Όμως την ίδια εποχή που ο εμφύλιος ξεσπούσε στην Αίγυπτο, ένας άλλος εμφύλιος καθόριζε τις τύχες της Ρώμης: ο Ιούλιος Καίσαρ νίκησε τον Πομπήιο στη Μάχη των Φαρσάλων το 48 π.Χ. Ο Πομπήιος, ελπίζοντας στην υποστήριξη της Αιγύπτου, τη δύσκολη ώρα της πτώσης του αποφάσισε να βρει εκεί καταφύγιο. Έπλευσε όχι στην Αλεξάνδρεια, αλλά στην ακτή κοντά στο στρατόπεδο του Πτολεμαίου. Εκεί βρήκε τον θάνατο: μέσα στη μικρή λέμβο που τον μετέφερε από το πλοίο στην ακτή, ο αξιωματικός Σεπτίμιος, με τη διαταγή του Αχιλλά, που επίσης ήταν παρών στη βάρκα, δολοφόνησε τον Ρωμαίο στρατηγό, υπό τα βλέμματα της συζύγου του Πομπήιου καθώς και του Πτολεμαίου που παρακολουθούσε από την ακτή. Ήταν Σεπτέμβριος του 48 π.Χ. Με την πράξη του αυτή, ο περίγυρος του Πτολεμαίου ήλπιζε αναμφίβολα να δείξει σημάδια καλής θέλησης προς τον Καίσαρα, ώστε να τον αποτρέψει από το να εισβάλει στην Αίγυπτο.

Ωστόσο το μόνο που κατάφερε, ήταν να στραφεί αυτή του η πράξη εναντίον όλων τους. Ο Καίσαρ, που ακολουθούσε τον Πομπηίο από απόσταση, κατέφθασε στα αιγυπτιακά νερά ελάχιστες ημέρες αργότερα από τη δολοφονία του αντιπάλου του. Ο Θεόδοτος τον συνάντησε στο πλοίο του και του επέδειξε το κεφάλι του εχθρού του. Εντούτοις, αντί να φύγει ο Καίσαρ, οργίστηκε και όχι μόνο δεν έπλευσε μακριά, αλλά αποφάσισε να καταλάβει την πρωτεύουσα των Πτολεμαίων με τη δύναμη που είχε φέρει μαζί του. Αποβιβάστηκε στην Αλεξάνδρεια, παρέλασε στους δρόμους κρατώντας ψηλά τα εμβλήματα της Ρώμης και εγκαταστάθηκε στο παλάτι. Ο λαός δεν έμεινε βέβαια ασυγκίνητος από το γεγονός. Αντίθετα, σύντομα ξέσπασαν ταραχές στους δρόμους και όσοι στρατιώτες του Καίσαρα βρισκόταν απομονωμένοι, δολοφονούνταν.

Η Κλεοπάτρα στην πρώτη της συνάντηση με τον Καίσαρα, πίνακας του Ζαν Λεόν Ζερόμ (1866).

Με το βασιλικό ζεύγος να βρίσκεται μακριά από την πόλη και συγκεκριμένα στα σύνορα παραταγμένοι ο ένας εναντίον του άλλου, ο Καίσαρ αντιπροσωπεύοντας τη Ρώμη, διεκδίκησε το δικαίωμα να διευθετήσει το ζήτημα. Κάλεσε και τους δύο ενώπιόν του, με την απαίτηση να διαλύσουν πρώτα τον στρατό τους. Ο μεν Ποθεινός πήρε τον νεαρό Πτολεμαίο και επέστρεψε στην πόλη, αφήνοντας όμως τον στρατό του σε αναμονή υπό τη διοίκηση του Αχιλλά. Η Κλεοπάτρα είχε να αντιμετωπίσει τότε ένα δύσκολο ερώτημα: πώς θα μπορούσε να φθάσει ενώπιον του Καίσαρα χωρίς να τη δολοφονήσουν οι εχθροί της στη διαδρομή; Για το λόγο αυτό, ο έμπιστός της Απολλόδωρος από τη Σικελία, τη μετέφερε με βάρκα στην πόλη και την έβαλε κρυφά στα διαμερίσματα του Καίσαρα τυλιγμένη σε ένα χαλί. Ο θρύλος θέλει τον Καίσαρα να βρήκε την κίνηση αυτή τόσο χαριτωμένη που, υπό το έκπληκτο βλέμμα των αντιπάλων της, την έκανε ερωμένη του.

Τελικά ο Καίσαρ διακήρυξε δημόσια τη συμφιλίωση των δύο αδελφών και τους ανακήρυξε για άλλη μια φορά συμβασιλείς σύμφωνα με τη διαθήκη του πατέρα τους. Ωστόσο, στην πόλη η δυσαρέσκεια προς την ανοικτή επέμβαση της Ρώμης συνεχιζόταν, υποδαυλιζόμενη από τον Ποθεινό και τον Αχιλλά, που είχαν ακόμη υπό τη διοίκησή τους ολόκληρο στρατό. Ο στρατός αυτός αποτελείτο από 20.000 άνδρες, σημαντικό ποσοστό των οποίων ήταν πεπειραμένοι στρατιώτες ή είχαν εκπαιδευτεί με τον ρωμαϊκό τρόπο. Εκτός από τους Γερμανούς και Γαλάτες του Γαβίνιου, περιλάμβανε μεγάλο αριθμό προσφύγων και φυγάδων σκλάβων από την Ιταλία και τη Δύση, αλλά και συμμοριτών και πειρατών από τη Μικρά Ασία και τη Συρία, απομεινάρια του στρατού που διέλυσε κάποια χρόνια πριν ο Πομπήιος. Η κακομεταχείριση δύο απεσταλμένων του –ο ένας θανατώθηκε και ο άλλος μόλις που γλίτωσε– σήμαινε νέο πόλεμο για τον Καίσαρα, ο οποίος έμεινε γνωστός ως «Αλεξανδρινός Πόλεμος». Από τη Συρία ερχόταν στρατεύματα για να τον βοηθήσουν, αλλά μέχρι να φθάσουν, ο Καίσαρ βρέθηκε σε δύσκολη θέση, γιατί η δύναμη που είχε στα χέρια του, ήταν κατά πολύ μικρότερη αυτής των αντιπάλων του.

Ένα (συμπληρωμένο) ρωμαϊκό άγαλμα της Κλεοπάτρας Ζ΄, που φέρει διάδημα και έχει κόμμωση σαν «πεπόνι», παρόμοιο με πορτραίτα νομισμάτων. Το μαρμάρινο γλυπτό βρέθηκε κοντά στον τύμβο τού Νέρωνα, στη Ρώμη κατά μήκος της Κασσίας Οδού, στο Museo Pio-Clementino

Αυτό που μπορούσε να κάνει, ήταν να οχυρωθεί κάπου κοντά στον μεγάλο λιμένα, ώστε να κρατήσει τον εχθρό στη θάλασσα, αλλά δεν ήταν δυνατόν να επιβιβάσει στρατό στα πλοία, χωρίς να τους κατανικήσει ο εχθρός. Ο Καίσαρ μετέτρεψε τα ανάκτορα και το γειτονικό θέατρο σε φρούριο και έκαψε τα πλοία του για να μη πέσουν στα χέρια των επαναστατών. Τότε κάηκε ένα μεγάλο μέρος της βιβλιοθήκης της Αλεξανδρείας.

Το βασιλικό παλάτι, ο βασιλιάς και η βασίλισσα, αλλά και τα δύο μικρότερα παιδιά του Αυλητή παρέμεναν στα χέρια του Καίσαρα. Η μικρότερη κόρη του, Αρσινόη Δ΄, σε ηλικία δεκαπέντε ετών, κατάφερε να διαφύγει από το παλάτι με τη βοήθεια του ευνούχου Γανυμήδη που τη φρόντιζε. Στα τέλη του φθινοπώρου του 48 π.Χ. κατέφυγε στο στρατόπεδο του Αχιλλά, ο οποίος είχε κατορθώσει να διαφύγει από τα ανάκτορα, ενώ ο Ποθεινός θανατώθηκε από τον Καίσαρα. Ο Αχιλλάς τελικά ήρθε σε ρήξη με τον Γανυμήδη και έτσι έχασε τη ζωή του με διαταγή της Αρσινόης Δ΄.

Ο επιτιθέμενος στρατός, υπό τις διαταγές του Γανυμήδη πλέον, άσκησε μεγάλη πίεση στον Καίσαρα. Κατάφερε μάλιστα να αποκόψει την παροχή νερού από τη Μαρεώτιδα λίμνη, αλλά ο Καίσαρ αντιμετώπισε το πρόβλημα ανοίγοντας πηγάδια. Σε μια προσπάθεια να καταλάβει τη λωρίδα γης, που ένωνε τη νήσο Φάρο με την ενδοχώρα, ο Καίσαρ έχασε τετρακόσιους λεγεωναρίους. Ο ίδιος σώθηκε κολυμπώντας προς το πλοίο του. Τότε οι Αλεξανδρινοί άρχισαν διαπραγματεύσεις, υποσχόμενοι πως αν ο Καίσαρ τους έστελνε τον νεαρό βασιλιά, θα ανέτρεπαν την Αρσινόη Δ΄ και θα δεχόταν την εξουσία του Πτολεμαίου. Ο Καίσαρ δεν εμπιστεύτηκε αυτές τις υποσχέσεις, ωστόσο για λόγους πολιτικής ελευθέρωσε το αγόρι. Πράγματι, μόλις εκείνο πήγε στο στρατόπεδο των Αλεξανδρινών, τέθηκε επικεφαλής του αγώνα κατά των Ρωμαίων.

Τελικά οι δυνάμεις που ο Καίσαρ περίμενε έφθασαν στην Αίγυπτο. Επρόκειτο για μια δύναμη υπό τη διοίκηση του Μιθριδάτη της Περγάμου, άνδρα ελληνικής και γαλατικής καταγωγής που πρόσκειτο στον Καίσαρα. Ανάμεσά τους ήταν και μια δύναμη τριών χιλιάδων Εβραίων, υπό τις διαταγές του Αντιπάτρου. Ο Μιθριδάτης πέρασε την έρημο με αφετηρία την Παλαιστίνη, πήρε το Πηλούσιο, κινήθηκε κατά μήκος του ανατολικού κλάδου του Νείλου με προορισμό τη Μέμφιδα και από εκεί κάτω κατά μήκος του δυτικού κλάδου στην Αλεξάνδρεια. Οι Αλεξανδρινοί αποπειράθηκαν να τον σταματήσουν προτού ενωθεί με τις λεγεώνες του Καίσαρα, αλλά ο τελευταίος κινήθηκε ταχύτατα γύρω από τη λίμνη Μαρεώτιδα και έτσι οι ενωμένες ρωμαϊκές δυνάμεις επιτέθηκαν στους Αλεξανδρινούς, που είχαν εγκατασταθεί στο ποτάμι. Τη δεύτερη ημέρα είχαν καταλάβει τη θέση και μεγάλο μέρος του αλεξανδρινού στρατού –που αποτελείτο από Γαλάτες, Γερμανούς, Ασιάτες, Ρωμαίους, Ιταλούς, Έλληνες και Αιγύπτιους– εξοντώθηκε. Όταν η σφαγή έλαβε τέλος, ο νεαρός Πτολεμαίος ΙΓ΄ δεν βρέθηκε πουθενά. Αναφέρθηκε, πως το πλοίο με το οποίο αποπειράθηκε να δραπετεύσει, γέμισε τόσο με φυγάδες, που βυθίστηκε.

Κλεοπάτρα και Καίσαρ

Παρόλο που η Κλεοπάτρα είχε πλέον γίνει αντιπαθής στους υπηκόους της, διότι είχε συνταχθεί με έναν Ρωμαίο, αναγκάστηκαν να τη δεχτούν ως βασίλισσα υπό την πίεση του Καίσαρα. Με τον Πτολεμαίο ΙΓ΄ να έχει πλέον χαθεί, βασιλιάς ανακηρύχθηκε ο νεότερος αδελφός τους, Πτολεμαίος ΙΔ΄, που τότε ήταν δώδεκα ετών. Η Αρσινόη Δ΄ εστάλη στη Ρώμη, έτσι ώστε όταν μελλοντικά διοργανωνόταν ο θρίαμβος του Καίσαρα στην πόλη, η πριγκίπισσα να παρελάσει αλυσοδεμένη πίσω από το άρμα του. Όσο για τον ίδιο τον Καίσαρα, παρά το γεγονός ότι οι πολιτικές περιστάσεις απαιτούσαν την άμεση αναχώρησή του, δεν βιάστηκε να εγκαταλείψει έναν ευχάριστο χειμώνα στο πλευρό της Κλεοπάτρας Ζ΄ στην Αίγυπτο. Έκαναν μαζί μια μεγάλη περιοδεία αναψυχής στον Νείλο, στο πολυτελές της πλοίο, μέχρι και τα σύνορα με την Αιθιοπία, επισκεπτόμενοι τους ναούς και τα μνημεία των αρχαίων φαραώ, όπου η παλαιά θρησκεία τελούνταν ακόμη βάσει των αρχαίων εθίμων. Ήταν πια Απρίλης όταν ο Καίσαρ αναχώρησε από την Αλεξάνδρεια με προορισμό τη Συρία. Στην Αλεξάνδρεια άφησε τρεις λεγεώνες υπό τη διοίκηση του Ρουφίνου, για να εξασφαλίσει την παραμονή της Κλεοπάτρας Ζ΄ στον θρόνο. Πρέπει να ήταν περίπου την εποχή αυτή, που ο Καίσαρ απέδωσε την Κύπρο και πάλι στους Πτολεμαίους.

Ανάγλυφο που αναπαριστά την Κλεοπάτρα Ζ΄ και τον γιο της Καισαρίωνα, Ναός της Αθώρ στα Δένδερα.

Στις 23 Ιουνίου 47 π.Χ. η Κλεοπάτρα έφερε στον κόσμο τον γιο του Καίσαρα, όπως διακήρυξε. Αυτό αποτελούσε σκάνδαλο τόσο για τους Ρωμαίους όσο και για τους Έλληνες της Αιγύπτου, ωστόσο εκείνη χωρίς καμία αναστολή του έδωσε το όνομα του Καίσαρα. Οι Αλεξανδρινοί τον ονόμασαν Πτολεμαίο ΙΕ΄ Καισαρίωνα (που είναι υπό μία έννοια υποτιμητικό υποκοριστικό, κάτι σαν «μικρός Καίσαρ»). Οι Αιγύπτιοι ιερείς διακήρυξαν πως ήταν γιος του θεού Ρα, που ήρθε στην Κλεοπάτρα Ζ΄ με τη μορφή του Καίσαρα.

Όταν ο Καίσαρ επέστρεψε θριαμβευτής στη Ρώμη το 46 π.Χ., δικτάτωρ πλέον, η Κλεοπάτρα πήγε να τον βρει με τον γιο τους. Δεν διέμενε ωστόσο στο κέντρο της πόλης, αλλά στην εξοχική κατοικία τού Καίσαρα στην άλλη όχθη του Τίβερη. Μαζί της έφερε και τον αδελφό της, τον Πτολεμαίο ΙΔ΄, καθώς και θησαυρούς. Στους αριστοκράτες επισκέπτες της, επιδείκνυε βασιλική συμπεριφορά και αναφερόταν ως «η Βασίλισσα» (regina). Ο Καίσαρ της αφιέρωσε ένα χρυσό άγαλμα στον νεόκτιστο ναό της Αφροδίτης Μητέρας, θεότητας αντίστοιχης με την ελληνική Αφροδίτη, από την οποία η Ιουλία γενεά υποστήριζε πως καταγόταν. Στα μάτια των Ρωμαίων, όμως, η Βασίλισσα δεν ήταν παρά μια τυχοδιώκτρια ερωμένη και όχι σύζυγος του δικτάτορα. Άλλωστε, εκείνος είχε ήδη νόμιμη σύζυγο, την Καλπουρνία, αν και δεν είχε απογόνους από εκείνη.

Τοιχογραφία του δεύτερου ρυθμού στην έπαυλη του Μάρκου Φάβιου Ρούφου στην Πομπηία της Ιταλίας, που απεικονίζει την Κλεοπάτρα Ζ΄ ως Αφροδίτη Μητέρα και τον γιο της Καισαρίωνα ως ερωτιδέα, στα μέσα του 1ου αιώνα π.Χ.

Όπως διαφαινόταν, ο Ρωμαϊκός Κόσμος βάδιζε προς μια μεγάλη αλλαγή: η Ρωμαϊκή Δημοκρατία επρόκειτο να παραδώσει τη θέση της σε μια μοναρχία ελληνιστικού τύπου, με τον Καίσαρα βασιλιά, η οποία θα περιλάμβανε όλες της φυλές του γνωστού κόσμου: Ιταλούς, Έλληνες, Αιγυπτίους, Γαλάτες, Ισπανούς και Ασιάτες. Και σαν απόδειξη της αποτίναξης της ρωμαϊκής παράδοσης και της οικουμενικότητας του νέου βασιλείου, τι θα μπορούσε να είναι καταλληλότερο από την ένωσή του με μια απόγονο της πανίσχυρης Αλεξανδρινής δυναστείας; Η Κλεοπάτρα μπορούσε να δει τον εαυτό της ως αυτοκράτειρα ενός κόσμου, του οποίου η Αίγυπτος δεν θα αποτελούσε παρά μια επαρχία. Και αυτής της αυτοκρατορίας διάδοχος θα ήταν ο γιος της, στον οποίο ενώθηκε το πτολεμαϊκό με το ρωμαϊκό αίμα.

Επιστροφή στην Αίγυπτο

Ωστόσο οι Ρωμαίοι αριστοκράτες που επίσης μπορούσαν να νιώσουν, ότι τα γεγονότα οδηγούσαν προς αυτήν την κατάσταση, αντιμετώπισαν με καχυποψία και φόβο την προοπτική αυτή. Έτσι, στις Ειδούς του Μαρτίου, το 44 π.Χ., το εγχειρίδιο του Βρούτου και των άλλων συνωμοτών έδωσαν τέλος στα όνειρα της Κλεοπάτρας Ζ΄. Η δολοφονία του Καίσαρα την έθετε σε τρομερό κίνδυνο. Έτσι εγκατέλειψε την πόλη μέσα στο επόμενο δεκαπενθήμερο και επέστρεψε στο βασίλειο της του Νείλου, ελπίζοντας πως εκεί θα ήταν ασφαλής.

Μαζί της, όπως φανερώνουν αρχαιολογικά ευρήματα, πρέπει να επέστρεψε και ο αδελφός της, Πτολεμαίος ΙΔ΄, ο οποίος όμως άφησε την τελευταία του πνοή λίγο αργότερα. Ο Πορφύριος αναφέρει, πως εκείνη συνέβαλε στον θάνατό του, ενώ ο Φλάβιος Ιώσηπος θεωρεί, πως τον δηλητηρίασε. Ο Δίων Κάσσιος αναφέρει, ότι λίγο μετά την επιστροφή της η Κλεοπάτρα ανακήρυξε συμβασιλιά τον γιο της. Το γεγονός επιβεβαιώνουν μια σειρά από αρχαιολογικά ευρήματα όπως επιγραφές και στήλες, με απεικονίσεις της Κλεοπάτρας Ζ΄ και του Καισαρίωνα.

Από την Αίγυπτο, η Κλεοπάτρα Ζ΄ παρακολούθησε τα χρόνια, τα οποία ακολούθησαν τα γεγονότα, που συγκλόνιζαν τον Ρωμαϊκό Κόσμο μετά τον θάνατο του Ιουλίου Καίσαρα. Μέχρι τη νίκη του Μάρκου Αντώνιου και του Οκταβιανού στη Μάχη των Φιλίππων το φθινόπωρο του 42 π.Χ. η βασίλισσα της Αιγύπτου δεν έδωσε τη βοήθειά της ούτε στο στρατόπεδο των νικητών, ούτε σε αυτό των ηττημένων. Η πολιτική της να μην επεμβαίνει όσο η κατάσταση ήταν αμφίρροπη, μπορεί να έμοιαζε προσεκτική και ασφαλής, ωστόσο την εξέθεσε στις διαθέσεις των νικητών. Ίσως εκείνοι να περίμεναν μία πιο ενεργή της ανάμειξη, στα γεγονότα που σχετιζόταν με τη μνήμη του νεκρού εραστή της, ωστόσο η Κλεοπάτρα Ζ΄ είχε το δικό της τρόπο να βρίσκει τη θέση της στον πολιτικό κόσμο.

Κλεοπάτρα και Μάρκος Αντώνιος

Προτομή της Κλεοπάτρας Ζ΄, μέσα 1ου αι. π.Χ., Μουσεία του Βατικανού (Μουσείο Γρηγοριανού Προφήτη), που δείχνει την Κλεοπάτρα Ζ΄ με ένα χτένισμα 'πεπόνι' να φέρει το ελληνιστικό βασιλικό διάδημα.

Μετά τη νίκη στους Φιλίππους, ο Μάρκος Αντώνιος έγινε κύριος του ανατολικού τμήματος της ρωμαϊκής επικράτειας. Στην Έφεσο λίγους μήνες μετά δοξάστηκε ως ενσάρκωση του Διόνυσου. Μυστηριωδώς η Κλεοπάτρα Ζ΄ δεν έκανε καμία απολύτως προσπάθεια επικοινωνίας μαζί του, μέχρι που ο Αντώνιος άρχισε να θεωρεί τη συμπεριφορά αυτή προκλητική. Τότε έστειλε τον φίλο του, Κουίντο Δήλιο, για να της προτείνει να έρθει να τον συναντήσει στην Κιλικία.

Ένα υπέροχο πλοίο έπλευσε τον ποταμό Κύδνο, φέρνοντας τη νέα Αφροδίτη με την ακολουθία της από Ερωτιδείς, Νηρηίδες και Χάριτες, να συναντήσει τον νέο Διόνυσο. Στην Ταρσό πέτυχε τη νέα μεγάλη της νίκη: ήταν για άλλη μία φορά η ερωμένη ενός από τους ισχυρότερους άνδρες στον κόσμο. Ο Αντώνιος επρόκειτο να χρησιμοποιήσει όλη του τη δύναμη αυτή για να ικανοποιήσει τις επιθυμίες της. Τα πραγματικά του συναισθήματα ίσως να μην μας είναι πλήρως κατανοητά και κατά πόσο αυτό που τον κυριάρχησε ήταν ο έρωτας. Ίσως και να έπαιρνε ευχαρίστηση απλώς από το γεγονός ότι είχε στο κρεβάτι του μια πραγματική βασίλισσα, καθώς οι προγενέστερες σύζυγοι και ερωμένες του δεν ήταν καν αριστοκρατικής καταγωγής.

Ο Αντώνιος ζήτησε κάποια εξήγηση για την αδράνειά της τους περασμένους μήνες. Εκείνη ήταν προετοιμασμένη. Υποστήριξε πως πράγματι εξεστράτευσε η ίδια, αλλά συνάντησε καταστροφικό καιρό και κατόπιν ασθένησε βαριά. Ο Αντώνιος δέχτηκε την εξήγηση αυτή και από εκεί και έπειτα άρχισε να πραγματοποιεί τις επιθυμίες της. Αρχικά να θανατώσει πρόσωπα που αποτελούσαν κίνδυνο για εκείνη: πρώτα την αδελφή της, την Αρσινόη Δ΄, η οποία μετά τη διαπόμπευσή της στους δρόμους της Ρώμης κατέφυγε στον Ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο. Εκεί δολοφονήθηκε για να ικανοποιηθεί το μίσος της αδελφής της. Επόμενο θύμα ήταν ένας άνδρας που υποστήριξε πως ήταν ο χαμένος της αδελφός, ο Πτολεμαίος ΙΓ΄. Ακόμη ο διορισμένος κυβερνήτης της Κύπρου, που παρείχε βοήθεια στον Κάσσιο Λογγίνο.

Ο Αντώνιος πέρασε τον χειμώνα του 41-40 π.Χ. στην Αίγυπτο, παραδομένος κατά τον Πλούταρχο σε εξωτικές απολαύσεις. Υπάρχουν αρκετές ανεπιβεβαίωτες αλλά και διάσημες ιστορίες για την Κλεοπάτρα και μία από αυτές είναι η παρακάτω: Σε ένα από τα εξεζητημένα δείπνα που μοιράστηκε με τον Αντώνιο, έβαλε ένα στοίχημα μαζί του, πως θα μπορούσε να ξοδέψει ένα ανήκουστο χρηματικό ποσό για ένα δείπνο. Εκείνος το δέχτηκε. Την επόμενη νύχτα, εκείνη έδωσε ένα κανονικό δείπνο, χωρίς κάτι το θεαματικό. Ο Αντώνιος την κορόιδεψε γι’ αυτό, οπότε εκείνη ζήτησε να της φέρουν το δεύτερο πιάτο, που αποδείχτηκε να είναι ένα κύπελλο με δυνατό ξύδι. Έβγαλε ένα από τα αμύθητης αξίας μαργαριταρένια σκουλαρίκια της, το έριξε στο ξίδι, το άφησε να διαλυθεί και ήπιε το μείγμα. Η πρώτη μαρτυρία για το γεγονός προέρχεται από τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, κοντά στα 100 χρόνια μετά την εποχή που θα πρέπει να συνέβη το γεγονός. Το ανθρακικό ασβέστιο στα μαργαριτάρια πράγματι διαλύεται στο ξίδι, ωστόσο με πολύ αργούς ρυθμούς.

Και ενώ η γυναίκα του Φουλβία αγωνιζόταν γι' αυτόν στη Ρώμη, ο Αντώνιος διασκέδαζε σαν έφηβος στην Αλεξάνδρεια και οι Πάρθοι αναγόρευσαν τον Ρωμαίο αποστάτη στρατηγό Λαβιηνό αυτοκράτορα της Συρίας και της Μ. Ασίας. Την άνοιξη του 40 π.Χ. ο Αντώνιος έφυγε από την Αίγυπτο με προορισμό την Αρχαία Αθήνα, όπου και συνάντησε τη σύζυγό του, Φουλβία, η οποία απεβίωσε στη Σικυώνα λίγες εβδομάδες αργότερα. Όταν πλέον έφτασε στην Ιταλία, η διαμάχη του με τον Οκταβιανό διευθετήθηκε και η φιλία τους σφραγίστηκε με γάμο ανάμεσα στον Αντώνιο και τη χήρα αδελφή τού Οκταβιανού, την Οκταβία τη Νεότερη. Οι ανατολικές επαρχίες τού δόθηκαν επισήμως ως περιοχή εξουσίας, όμως εκείνος παρέμεινε στη Ρώμη ως το τέλος του 39 π.Χ. διευθετώντας το όποιο θέμα διαμέσου των στρατηγών του, οι οποίοι και απέκρουσαν την εισβολή των Πάρθων.

Δεξιά εικόνα: η Αφροδίτη του Εσκουιλίνου, ένα ρωμαϊκό ή ελληνιστικό-αιγυπτιακό άγαλμα της Αφροδίτης, που μπορεί να είναι απεικόνιση της Κλεοπάτρας Ζ΄. Μουσεία του Καπιτωλίου, Ρώμη

Επεκτατικές διαθέσεις

Λίγο μετά την αναχώρηση του Μ. Αντωνίου από την Αίγυπτο, η Κλεοπάτρα Ζ΄ έφερε στον κόσμο δίδυμα, ένα κορίτσι και ένα αγόρι, που παρομοιάστηκαν με τις δίδυμες θεότητες της Σελήνης και του Ήλιου. Έτσι ονομάστηκαν Αλέξανδρος Ήλιος και Κλεοπάτρα Σελήνη. Ο Μ. Αντώνιος έφυγε από την Ιταλία το 39 π.Χ. και εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αθήνα, ζώντας στο πλάι της συζύγου του, της Οκταβίας. Δεν κινήθηκε ανατολικότερα παρά το 36 π.Χ., οπότε και πήγε στη Συρία, χωρίς τη σύζυγό του, για να οδηγήσει ο ίδιος μία μεγάλη εκστρατεία κατά των Πάρθων. Ωστόσο είχε επιθυμήσει να ξανασμίξει με την Κλεοπάτρα Ζ΄ και, επιπροσθέτως, είχε ανάγκη την οικονομική στήριξη της Αιγύπτου. Κάλεσε κοντά του τη Βασίλισσα στη Συρία και ο δεσμός τους συνεχίστηκε. Απέκτησαν έναν ακόμη γιο, τον Πτολεμαίο Φιλάδελφο.

Η Κλεοπάτρα εξακολούθησε να απαιτεί εδάφη για το βασίλειό της. Η Παλαιστίνη, κάποτε επαρχία των Πτολεμαίων, τώρα ήταν η επικράτεια του Ηρώδη, του Ιδουμαίου βασιλιά των Ιουδαίων, τον οποίο ο Αντώνιος θεωρούσε ισχυρό σύμμαχο για να τον προδώσει τις παραμονές του πολέμου με τους Πάρθους. Ωστόσο την ικανοποιούσε με μικρότερες παραχωρήσεις στην Ασία και τα νησιά. Στους πρόποδες του Λιβάνου, σε μια περιοχή με το όνομα Χαλκίς, ηγεμόνας ήταν ο Λυσανίας. Η Κλεοπάτρα τού προσήψε διάφορες κατηγορίες και έτσι το βασίλειό του πέρασε στα χέρια της. Επίσης της δόθηκε η φοινικική ακτή ως τη Σιδώνα, περιοχή που επίσης κάποτε ανήκε στους Πτολεμαίους. Επίσης προσάρτησε μία περιοχή πλούσια σε ξυλεία κέδρου στην Κιλικία και μία άλλη περιοχή στην Κρήτη. Τέλος δάση πλούσια σε πολύτιμη ξυλεία κοντά στην Ιεριχώ, με τον Ηρώδη να ονομάζεται επιστάτης των συμφερόντων της στην περιοχή.

Η Κλεοπάτρα Ζ΄ συνόδευσε τον Αντώνιο στην εκστρατεία του μέχρι και τον ποταμό Ευφράτη και κατόπιν επέστρεψε διαμέσου της Συρίας. Με την ευκαιρία επισκέφτηκε και τα νέα της εδάφη. Ο Ηρώδης τη συνόδευσε μέχρι και τα σύνορα της Αιγύπτου. Οι δυο τους ήταν θανάσιμοι εχθροί, ωστόσο με δεδομένη την κατάσταση, κράτησαν μια τυπική ευγένεια. Στην Αίγυπτο, η κεφαλή του Μ. Αντωνίου άρχισε να εμφανίζεται στα νομίσματα, αν και όχι με τον τίτλο τού βασιλιά.

Η εκστρατεία του Αντωνίου στην Παρθία ήταν αποτυχημένη. Επανέκτησε τη Συρία με τα υπολείμματα τού στρατού του. Η Κλεοπάτρα τον συνάντησε στη Φοινίκη, με εφόδια για τους ταλαιπωρημένους του άντρες. Επέστρεψαν μαζί στην Αίγυπτο στις αρχές του 35 π.Χ. Κατά τη διάρκεια του ίδιου έτους ο Αντώνιος ξεκίνησε από τη χώρα του Νείλου για μια δεύτερη εκστρατεία κατά τον Πάρθων, στην οποία η Κλεοπάτρα τον συνόδευσε μέχρι τη Συρία. Στο μεταξύ η Οκταβία αναχώρησε από τη Ρώμη φέρνοντας ενισχύσεις και εφόδια για τον στρατό του άνδρα της, μια κίνηση που θα μπορούσε και να αποτελεί παγίδα τού Οκταβιανού. Όταν εκείνη έφτασε στην Αθήνα, τη συνάντησε ένα γράμμα, με το οποίο ο Αντώνιος της παρήγγειλε να μην προχωρήσει περισσότερο. Αυτός ο δημόσιος ευτελισμός έκανε τον πόλεμο ανάμεσα στον Οκταβιανό και τον Αντώνιο να μοιάζει βέβαιος στο κοντινό μέλλον. Από τη Συρία ο Αντώνιος, αντί να συνεχίσει την εκστρατεία του στην ανατολή, επέστρεψε στην Αίγυπτο με την Κλεοπάτρα Ζ΄ για άγνωστους λόγους. Το 34 π.Χ. ο Μ. Αντώνιος εξεστράτευσε και πάλι, αυτή τη φορά όχι κατά της Παρθίας, αλλά κατά της Αρμενίας. Είχε την καλή τύχη να επιστρέψει νικητής με πολλά λάφυρα και τον βασιλιά της Αρμενίας αιχμάλωτο. Καμία θριαμβική πομπή δεν είχε ως τότε διεξαχθεί πουθενά αλλού, παρά στην Ιερά Οδό, στην πόλη της Ρώμης, όπως όριζε η ιερή παράδοση. Προς μεγάλη οργή των Ρωμαίων, ο Μ. Αντώνιος πραγματοποίησε τον θρίαμβό του σε κεντρικό δρόμο της Αλεξάνδρειας, μπροστά στον χρυσό θρόνο της Κλεοπάτρας, τιμώντας την σαν θεά.

Λίγες ημέρες μετά μία ακόμη προκλητικότερη τελετή έλαβε χώρα στο Γυμνάσιο. Σε μια ασημένια εξέδρα, ο Μ. Αντώνιος και η Κλεοπάτρα Ζ΄ κάθισαν σε δύο χρυσούς θρόνους, με τη Βασίλισσα του Νείλου αυτή τη φορά ντυμένη αιγυπτιακά, ως προσωποποίηση της Ίσιδος. Τα βασιλικά τέκνα καθόταν σε θρόνους λίγο χαμηλότερα. Πρώτα ο Πτολεμαίος ΙΕ΄ Καισαρίων, συμβασιλιάς της μητέρας του, κατόπιν τα παιδιά του Αντωνίου: ο Αλέξανδρος Ήλιος με ένδυμα Μήδου βασιλιά, ο Πτολεμαίος Φιλάδελφος με μακεδονικό ένδυμα –καυσία, χλαμύδα και κρηπίδες– και η Κλεοπάτρα Σελήνη. Κηρύχθηκε πως από δω και στο εξής η Κλεοπάτρα θα ονομαζόταν «Βασίλισσα των Βασιλέων» και ο γιος της, ο Καισαρίων, ως νόμιμος διάδοχος του Ιουλίου Καίσαρα, θα ονομαζόταν «Βασιλεύς των Βασιλέων». Ο Αλέξανδρος Ήλιος ονομάστηκε «Μέγας Βασιλεύς» της Αρμενίας και όλων των ανατολικών επαρχιών των εδαφών του Μεγάλου Αλεξάνδρου που θα κατακτούσαν στο μέλλον μέχρι την Ινδία, ο Πτολεμαίος Φιλάδελφος βασιλιάς της Συρίας και της Μικράς Ασίας και η μικρή Κλεοπάτρα Σελήνη, βασίλισσα της Κυρηναϊκής.

Η Κλεοπάτρα αυτή τη φορά υποδυόταν τη θεά περισσότερο από ποτέ. Καθώς δεν της αρκούσε πλέον ο τίτλος «Θεά Φιλοπάτωρ» τον οποίο και διατηρούσε ως τότε, τώρα διεκδίκησε τον τίτλο «Νέα Ίσις» ή «Θεά Νεοτέρα», δηλαδή μία αρχαία θεά που επέστρεψε στη Γη στο πρόσωπο μιας σύγχρονης γυναίκας ή μια σύγχρονη γυναίκα ανάλογης λάμψης με μια αρχαία θεά. Συνήθιζε πλέον να εμφανίζεται σε σημαντικές εκδηλώσεις, ντυμένη με τα ρούχα της Ίσιδος. Δέκα χρόνια μετά την πρώτη της προσπάθεια να γίνει αυτοκράτειρα του κόσμου, η Κλεοπάτρα είχε την απίστευτη ευτυχία να αγγίξει το όνειρο αυτό για δεύτερη φορά. Σε περίπτωση που ο Μ. Αντώνιος αναδεικνυόταν νικητής στη διαμάχη του με τον υιοθετημένο γιο του Καίσαρα, τον Οκταβιανό, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία θα ενωνόταν και πάλι, ακόμη μεγαλύτερη από πριν, ακόμη μεγαλύτερη και από αυτήν του Μεγάλου Αλεξάνδρου, υπό το σκήπτρο του Μ. Αντωνίου και της Κλεοπάτρας Ζ΄.

Ναυμαχία του Ακτίου

Ένα δηνάρια που κόπηκε το 32 π.Χ. Στην εμπρόσθια όψη είναι μια προτομή της Κλεοπάτρας, με την επιγραφή CLEOPATRAE REGINAE REGVM, FILIORVM REGVM, δηλ. βασίλισσα βασιλέων (ενν. των γιών της), κόρη βασιλέων και στην πίσω πλευρά μια προτομή του Μάρκου Αντώνιου με την επιγραφή ΑΝΤΟΝΙ[VS] ΑRΜΕΝΙΑ DEVICΤΑ (= κατέκτησε)

Αλλά για να πραγματοποιηθούν όλα αυτά, έπρεπε να εξοντωθεί το εμπόδιο, που ονομαζόταν Οκταβιανός. Η ίδια η πόλη της Ρώμης ήταν διαιρεμένη ανάμεσα στους δύο αντιπάλους, κάτι που εκδηλωνόταν με οδομαχίες. Τον χειμώνα του 33 – 32 π.Χ. ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα έμειναν στην Έφεσο, όπου και ο Αντώνιος είχε συγκεντρώσει τον στρατό του. Το 32 π.Χ. πήγαν πρώτα στη Σάμο και έπειτα στην Αθήνα. Από εκεί ο Αντώνιος έστειλε στην Ιταλία ένα γράμμα, με το οποίο ανακοίνωνε, πως έπαιρνε διαζύγιο από την Οκταβία. Η κίνηση αυτή αποσκοπούσε στο να αναβαθμίσει τη θέση της Κλεοπάτρας από παλλακίδα σε νόμιμη σύζυγό του, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Τότε εξοργισμένος ο Οκταβιανός απέσπασε με τη βία από τις Εστιάδες Παρθένες τη διαθήκη, που είχε συντάξει ο Αντώνιος και τη δημοσίευσε, για να προκαλέσει την οργή του λαού, μια και εκείνος χάριζε τα πάντα στην Κλεοπάτρα Ζ΄ και τα παιδιά της. Κατόπιν κήρυξε επισήμως τον πόλεμο της Ρώμης ενάντια στη βασίλισσα της Αιγύπτου.

Ένας αριθμός από Ρωμαίους μεγάλου κύρους πήγαν με το μέρος του Μ. Αντωνίου και συντάχθηκαν μαζί του στην Έφεσο. Ωστόσο τον συμβούλευαν, για κάποιο διάστημα να κρατήσει απόσταση από την Κλεοπάτρα Ζ΄ και να τη στείλει πίσω στην Αίγυπτο. Η Κλεοπάτρα Ζ΄ οργίστηκε τόσο που, εξαιτίας της συμπεριφοράς της, παραπάνω από ένας σύμμαχοι του Αντωνίου άλλαξαν στρατόπεδο. Είναι πράγματι περίεργο που μια τόσο έξυπνη γυναίκα, υπέπεσε στο σφάλμα τού να μην μπορεί να δείξει πλέον αυτοσυγκράτηση. Ωστόσο, ούσα πλέον στα τριάντα επτά της, η Κλεοπάτρα είχε περάσει πολλά χρόνια αποκρούοντας επιθέσεις στο πρόσωπό της, προσπαθώντας με νύχια και με δόντια να κερδίσει την εξουσία που πίστευε πως της ανήκε, ώστε είναι πιθανό η υπομονή της να μην είχε τις αντοχές, που είχε παλαιότερα.

Η αποφασιστική μάχη ήρθε τον Σεπτέμβριο του 31 π.Χ. Πρόκειται για την περίφημη Ναυμαχία του Ακτίου, σε ελληνικά δηλαδή ύδατα. Τον στόλο του Μ. Αντωνίου αποτελούσαν τουλάχιστον πεντακόσια πλοία με την ίδια τη βασίλισσα να παρευρίσκεται. Ο Μ. Αντώνιος, έχοντας συγκεντρώσει τα στρατεύματά του στον Αμβρακικό Κόλπο, έπρεπε πάση θυσία να σπάσει τον κλοιό, που τού επέβαλε ο Οκταβιανός. Στις 2 Σεπτεμβρίου 31 π.Χ., πραγματοποιήθηκε η τελευταία μάχη στην ιστορία της αρχαίας Αιγύπτου, όπου η Αίγυπτος παρέταξε τις δυνάμεις της ως ανεξάρτητο κράτος. Η βασίλισσά της δεν ήταν Αιγυπτία και πιθανώς το μεγαλύτερο μέρος του στρατού της συγκροτούσαν άνδρες μακεδονικής και γενικότερα ελληνικής καταγωγής, ωστόσο τα πληρώματα πρέπει να απαρτίζονταν από Αιγυπτίους.

Μεσούσης της μάχης, οι αιγυπτιακές γαλέρες έπλευσαν μέσα από το μέτωπο του Μ. Αντωνίου, αλλά αντί να επιτεθούν στον εχθρό, τράπηκαν σε φυγή προς τον νότο. Αμέσως μετά από αυτό ο Μ. Αντώνιος με τα πλοία του εγκατέλειψαν τη μάχη και τα ακολούθησαν. Σύμφωνα με την άποψη που απορρέει από την αφήγηση του Πλουτάρχου, επρόκειτο για προδοσία εκ μέρους της Κλεοπάτρας Ζ΄. Αυτή, όταν είδε ότι ο Μ. Αντώνιος θα έχανε τη μάχη, τον εγκατέλειψε ελπίζοντας, πως είχε ακόμη την ευκαιρία για διαπραγματεύσεις με τον νικητή. Από την πλευρά του ο Μ. Αντώνιος έδρασε από τυφλό πάθος: όταν την είδε να φεύγει έχασε κάθε άλλη σκέψη από το μυαλό του. Ο Δίων Κάσσιος δίνει μία άλλη εκδοχή: ότι επρόκειτο για σχέδιο, που είχαν καταστρώσει οι δύο τους. Όταν ο Μ. Αντώνιος είδε πως ο στρατός του της ξηράς βρισκόταν σε απελπιστική θέση, συνειδητοποίησε πως μόνη του ελπίδα ήταν να διαφύγει με όσα καράβια μπορούσε να περισώσει, να ανασυντάξει τις δυνάμεις του στην Αίγυπτο και να σκεφτεί νέο σχέδιο δράσης.

Αν πράγματι είχε τέτοιες βλέψεις, αποδείχτηκαν φρούδες ελπίδες. Ο Μ. Αντώνιος και η Κλεοπάτρα Ζ΄ εισήλθαν στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας με τις εξήντα γαλέρες καταστόλιστες, σαν να επέστρεφαν από νικητήρια μάχη, έτσι ώστε να παραπλανήσουν τον λαό, μέχρι τα στρατεύματά του να σιγουρέψουν την εξουσία τους στην πόλη. Επέστρεψαν στην παλιά τους ζωή των απολαύσεων, αλλά νιώθοντας το επικείμενο τέλος. Τα στρατεύματα τού Μ. Αντωνίου στις γειτονικές χώρες, στην Κυρηναϊκή και τη Συρία, πέρασαν στο στρατόπεδο του Οκταβιανού.

Θάνατος της Κλεοπάτρας

Ο Θάνατος της Κλεοπάτρας, εγκαυστικός πίνακας του Τιμόμαχου, που είχε αναρτήσει ο Αύγουστος στον ναό του Σατούρνου στη Ρώμη.

Το 30 π.Χ. ο Οκταβιανός μπήκε με τον στρατό του στην Αίγυπτο από τη Συρία, χωρίς μεγάλη δυσκολία, καθώς ο Μ. Αντώνιος δεν είχε πια αξιόπιστες δυνάμεις να αντιπαρατάξει. Όταν έφτασε στα τείχη της Αλεξάνδρειας, η Κλεοπάτρα Ζ΄ κλείστηκε σε ένα ταφικό μνημείο κάπου στην πόλη, δίνοντας στον Μ. Αντώνιο την εντύπωση ότι αυτοκτόνησε. Μαζί είχε δύο από τις γυναίκες της, που τα ονόματά τους ήταν Ειράς και Χάρμιον. Ο Αντώνιος κατάφερε χτύπημα στον εαυτό του με το σπαθί του, αλλά δεν πέθανε προτού μπει στο μέρος όπου κρυβόταν η Κλεοπάτρα. Κανείς δεν ξέρει τι συνέβη εκεί, παρά μονάχα η βασίλισσα και οι δύο γυναίκες. Όταν οι Ρωμαίοι έφτασαν, βρήκαν απλώς το άψυχο σώμα του.

Ο Θάνατος της Κλεοπάτρας, πίνακας του Ζαν Αντρέ Ρίξενς, Musée des Augustins, Τουλούζη (1874).

Ο Οκταβιανός εισήλθε σαν κατακτητής στην Αλεξάνδρεια την 1 Αυγούστου 30 π.Χ. Εκεί συναντήθηκε με τη βασίλισσα στο παλάτι των Πτολεμαίων. Αργότερα ειπώθηκε ότι η Κλεοπάτρα Ζ΄, στο τεσσαρακοστό έτος της ηλικίας της, προσπάθησε για άλλη μια φορά να αποπλανήσει τον νέο κατακτητή, αλλά δεν τα κατάφερε μπροστά στην ψυχρή αδιαλλαξία του νεαρού Καίσαρα. Ωστόσο είναι πιθανόν αυτή η εκδοχή της ιστορίας να ήταν ένα μεταγενέστερο κατασκεύασμα, με σκοπό να παγιώσει την εικόνα της Κλεοπάτρας ως ξεδιάντροπης πόρνης. Το σίγουρο είναι πως καθένας τους προσπάθησε να επιβληθεί στον άλλο και πως ο Οκταβιανός δεν επιθυμούσε τον θάνατό της, τουλάχιστον όχι προτού τη διαπομπεύσει στη Ρώμη ώστε να αποδείξει τον θρίαμβό του.

Ρωμαϊκή ζωγραφική από την έπαυλη του Τζουζέππe Β΄, Πομπηία, αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ., που πιθανότατα απεικονίζει την Κλεοπάτρα Ζ΄, που φέρει το βασιλικό διάδημά της να καταναλώνει το δηλητήριο σε μια πράξη αυτοκτονίας, ενώ ο γιος της ο Καισαρίωνας, που φέρει επίσης βασιλικό διάδημα, βρίσκεται πίσω της.

Ο θάνατος της Κλεοπάτρας Ζ΄ θα αιχμαλωτίζει πάντα τη φαντασία των ανθρώπων, καθώς απομυθοποιήθηκε στις ταινίες και στα λογοτεχνικά κείμενα. Στην πράξη καλύπτεται από μυστήριο. Το σίγουρο είναι πως κάποια ημέρα βρέθηκε νεκρή, ντυμένη με τα βασιλικά της ενδύματα. Η ιστορία που κυκλοφόρησε στη Ρώμη τις επόμενες εβδομάδες ήταν ότι κατάφερε να της σταλούν μυστικά μία ή δύο ασπίδες (είδος οχιάς), στις οποίες επέτρεψε να τη δαγκώσουν. Η Ειράς επίσης βρέθηκε νεκρή στα πόδια της κυρίας της, ενώ η Χάρμιον στα πρόθυρα του θανάτου. Φίδι δεν βρέθηκε στο δωμάτιο, αλλά την αιτία του θανάτου της φανέρωναν τα μικρά σημάδια από δάγκωμα που βρέθηκαν στο σώμα της.

Τέλος της δυναστείας

Υπήρχε ακόμη ένα αγόρι της δυναστείας εν ζωή, που έφερε το διπλό όνομα Πτολεμαίος ΙΕ΄ Καισαρίων και είχε ήδη αναγνωριστεί ως βασιλεύς της Αιγύπτου υπό το όνομα Πτολεμαίος ΙΕ΄. Πριν από τον θάνατο της μητέρας του είχε σταλεί κρυφά με τον Έλληνα διδάσκαλό του στη Βερενίκη, μια πόλη στην Ερυθρά Θάλασσα. Ο Οκταβιανός κατάφερε να τον παραπλανήσει ώστε να επιστρέψει στην Αλεξάνδρεια, πετυχαίνοντας εύκολα τον θάνατο του πιθανού ανταγωνιστή του. Τα παιδιά της Κλεοπάτρας από τον Αντώνιο, ο Αλέξανδρος Ήλιος, η Κλεοπάτρα Σελήνη και ο Πτολεμαίος Φιλάδελφος, εστάλησαν στην Ιταλία, όπου και ανατράφηκαν από την Οκταβία, η οποία ανέλαβε την προστασία όλων των παιδιών που είχε αποκτήσει ο Αντώνιος. Όταν μεγάλωσε η Κλεοπάτρα Σελήνη δόθηκε ως σύζυγος στον πρίγκιπα Ιόβα της Νουμιδίας, που είχε λάβει ελληνική παιδεία και μάλιστα είχε τη φήμη πολυγραφότατου λογίου. Οι Ρωμαίοι τον αναγόρευσαν σε βασιλιά της Μαυριτανίας (Μαρόκου) όταν ο θρόνος έμεινε κενός και σύμφωνα με μια εκδοχή η Κλεοπάτρα Σελήνη πήρε μαζί της και τα αδέλφια της. Μετά τον θάνατο και του γιου της Πτολεμαίου από τον Ρωμαίο αυτοκράτορα Καλιγούλα, χάνονται τα ίχνη του Οίκου των Πτολεμαίων.

Ο Οκταβιανός Καίσαρ μετέτρεψε την Αίγυπτο σε ρωμαϊκή επαρχία το 30 π.Χ.. Εντούτοις, ο Οκταβιανός –ο οποίος έμεινε στην Ιστορία ως ο πρώτος αυτοκράτωρ της Ρώμης με το όνομα Αύγουστος– έκανε τη χώρα αυτοκρατορική και όχι συγκλητική επαρχία. Οι ντόπιοι συνέχισαν για άλλα τριακόσια χρόνια να απεικονίζουν στα μνημεία τους τούς ξένους ηγεμόνες τους με τη μορφή Αιγυπτίων βασιλέων και να προσφέρουν τιμές στις αρχαίες θεότητες του τόπου.

Ο Τάφος της Κλεοπάτρας

Στην Αίγυπτο το έτος 2009 ο διάσημος Αιγύπτιος αρχαιολόγος Ζάχι Χαουάς δημοσίευσε ότι ανακάλυψε τον κοινό τάφο της Κλεοπάτρας Ζ΄ και του Μάρκου Αντωνίου. Με μια ομάδα 12 αρχαιολόγων και 70 εκσκαφέων, ο 60χρονος Zahi Hawass, διευθυντής Αρχαιοτήτων της Αιγύπτου και των Πυραμίδων της Γκίζας, ανασκαφέας της όασης της Μπαχαρίγια και ένας από τους κορυφαίους Αιγυπτιολόγους του κόσμου, ξεκίνησε την αναζήτηση για τον τάφο της Μεγάλης Βασίλισσας. Ο τολμηρός αρχαιολόγος, μετά από μια εκπληκτική πρόοδο, σημείωσε: «Ελπίζω ότι μαζί με την Κλεοπάτρα θα ανακαλύψω και τον αγαπημένο της Ρωμαίο πολιτικό και στρατιωτικό Μάρκο Αντώνιο, ο οποίος μοιράζεται τον τελευταίο τόπο ανάπαυσής του με τη βασίλισσα κάτω από την ακρόπολη της Ίσιδος, την Ταπόσιρις Μάγκνα, 28 μίλια δυτικά της Αλεξάνδρειας». Ο Zahi Hawass ανακάλυψε μία σήραγγα μήκους 123 μέτρων κάτω από τον ναό, η οποία πιθανότατα οδηγεί στην τελευταία κατοικία της όμορφης βασίλισσας. «Βρήκαμε τούνελ με αγάλματα της Κλεοπάτρας Ζ΄ και αρκετά νομίσματα με το πρόσωπό της, αντικείμενα που δεν περιμένεις να βρεις σε έναν κοινό ναό». Η ομάδα του Ζ. Hawass ανακάλυψε επίσης μια προτομή του Μάρκου Αντώνιου. «Πιστεύουμε ότι τόσο η Κλεοπάτρα Ζ΄ όσο και ο Μάρκος Αντώνιος είναι θαμμένοι σε αυτό το σημείο» σχολίασε ο Zahi Hawass.

Χρονολόγιο

• 69 π.Χ.: Γέννηση της Κλεοπάτρας Ζ΄, κόρης του Φαραώ Πτολεμαίου ΙΒ΄ Αυλητή.
• 67 π.Χ.: Ο Ρωμαίος στρατηγός Πομπήιος ο Μέγας βρίσκεται στην ανατολή, πολεμώντας ενάντια στους πειρατές της Κιλικίας, φυλές της Αρμενίας, και τον βασιλιά Μιθριδάτη Στ΄ του Πόντου, στο πλαίσιο του Τρίτου Μιθριδατικού Πολέμου.
• 65 π.Χ.: Παρόλο που ο Πτολεμαίος ΙΒ΄ υποστηρίζει τον Πομπήιο, η Ρώμη σκέφτεται το ενδεχόμενο κατάκτησης της Αιγύπτου.
• 64 π.Χ.: Πτώση της Αυτοκρατορίας των Σελευκιδών και μετατροπή της σε ρωμαϊκή επαρχία (Συρία).
• 63 π.Χ.: Ο Πομπηίος κατακτά την Ιουδαία, ενώ επαναστάσεις ξεσπούν στην Αίγυπτο.
• 61 π.Χ.: Γέννηση του Πτολεμαίου ΙΓ΄.
• 59 π.Χ.: Ο Πτολεμαίος ΙΒ΄ Αυλητής υπόσχεται 6.000 τάλαντα στον Πομπήιο και στον Ιούλιο Καίσαρα, και αναγνωρίζεται σύμμαχος της Ρώμης. Οι επαναστάτες στην Αίγυπτο λαμβάνουν αμνηστία.
• περ. 59 π.Χ.: Γέννηση του Πτολεμαίου ΙΔ΄.
• 58 π.Χ.: Η Ρώμη κατακτά την Κύπρο, ενώ ο βασιλιάς της και αδελφός του Πτολεμαίου ΙΒ΄, ο Πτολεμαίος της Κύπρου, αυτοκτονεί. Η επιλογή του Πτολεμαίου ΙΒ΄ να μην κινηθεί σε βοήθεια του αδελφού του τού στοιχίζει τον θρόνο. Στον θρόνο ανέρχεται η κόρη του Βερενίκη Δ΄ στην οποία προτείνονται μια σειρά από σύζυγοι.
• 57 π.Χ.: Ο Πτολεμαίος καταφεύγει με την κόρη του, Κλεοπάτρα, στη Ρώμη όπου με δωροδοκίες ψάχνει μάταια υποστήριξη. Τελικά καταφεύγει στην Έφεσο.
• 56/55 π.Χ.: Ο Ρωμαίος κυβερνήτης της Συρίας, ο Γαβίνιος, δωροδοκείται από τον Πτολεμαίο ΙΒ΄ και συμφωνεί να υποστηρίξει το αίτημά του. Στον θρόνο της Αιγύπτου κάθεται για λίγο ο Αρχέλαος.
• 55 π.Χ.: Ρωμαϊκή δύναμη καταλαμβάνει την Αλεξάνδρεια τοποθετώντας εκ νέου τον Πτολεμαίο ΙΒ΄ στον θρόνο. Η Βερενίκη εκτελείται τον Ιούλιο. Οι Ρωμαίοι παραμένουν για να φυλάνε την πόλη. Η Κλεοπάτρα Ζ΄ γνωρίζει τον Μάρκο Αντώνιο, αξιωματικό του ρωμαϊκού ιππικού.
• 52 π.Χ. : Η Κλεοπάτρα Ζ΄ ανακηρύσσεται συμβασίλισσα
• 51 π.Χ.: Θάνατος του Πτολεμαίου ΙΒ΄. Διάδοχοί του ονομάζονται οι Κλεοπάτρα Ζ΄ και Πτολεμαίος ΙΓ΄.
• 49 π.Χ.: Στην Αλεξάνδρεια καταφθάνει ο γιος του Πομπήιου αποζητώντας οικονομική και στρατιωτική βοήθεια για τον πατέρα του. Την ίδια χρονιά το περιβάλλον του νεαρού Πτολεμαίου ΙΓ΄ πετυχαίνει την αποπομπή της Κλεοπάτρας από την πρωτεύουσα.
• 48 π.Χ.: Τα δύο αδέλφια παρατάσσονται ο ένας εναντίον του άλλου κοντά στο Πηλούσιο.
• 48 π.Χ.: Ο Ιούλιος Καίσαρ πετυχαίνει αποφασιστική νίκη κατά του Πομπήιου στη Μάχη των Φαρσάλων. Ο Πομπήιος καταφεύγει στην Αίγυπτο όπου και θανατώνεται από τους αυλικούς του Πτολεμαίου ΙΓ΄.
• 48 π.Χ.: Καταφθάνει στην Αίγυπτο ο Καίσαρας. Εξοργισμένος για τη συμπεριφορά των Αιγυπτίων κατά του Πομπήιου, καταλαμβάνει την Αλεξάνδρεια και ορίζει τον εαυτό του διαιτητή της διαφωνίας των δύο αδελφών. Τους διατάζει να διαλύσουν τον στρατό τους και να τον συναντήσουν. Τελικά η Κλεοπάτρα τον παίρνει με το μέρος της και γίνεται ερωμένη του.
• 48 π.Χ.: Διεξάγεται ο «Αλεξανδρινός Πόλεμος». Ο Καίσαρ υπερασπίζεται τη θέση του στην Αλεξάνδρεια, αρχικά κατά του Πτολεμαίου ΙΓ΄ και κατόπιν κατά της αδελφής του, Αρσινόης Δ΄. Τελικά αναδεικνύεται νικητής όταν καταφθάνουν ενισχύσεις. Ο Πτολεμαίος ΙΓ΄ αγνοείται και η Αρσινόη αποστέλλεται αιχμάλωτη στη Ρώμη.
• 47 π.Χ.: Συμβασιλεύς της Κλεοπάτρας ορίζεται ο μικρότερος αδελφός της, Πτολεμαίος ΙΔ΄. Το καλοκαίρι γεννιέται ο Πτολεμαίος ΙΕ΄ Καισαρίων, γιος της Κλεοπάτρας και του Καίσαρα.
• 46 π.Χ.: Η Κλεοπάτρα, έχοντας μαζί τον γιο και τον αδελφό της, επισκέπτεται τον Καίσαρα στη Ρώμη, όπου και διαμένει σε εξοχική έπαυλη. Οι πλούσιοι Ρωμαίοι την αντιμετωπίζουν με περιφρόνηση.
• 44 π.Χ.: Ο Ιούλιος Καίσαρ δολοφονείται και η Κλεοπάτρα αναγκάζεται να εγκαταλείψει τη Ρώμη. Λίγο αργότερα ο αδελφός της, Πτολεμαίος ΙΔ΄ πεθαίνει και στη θέση του η Κλεοπάτρα ορίζει συμβασιλέα τον γιο της.
  • Μαίνεται εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στη Δεύτερη Τριανδρία και τους δολοφόνους του Καίσαρα.
• 42 π.Χ.: Στη Μάχη των Φιλίππων λαμβάνει χώρα οριστική ήττα του Βρούτου και του Κάσσιου. Ο Μάρκος Αντώνιος διαμένει στις ανατολικές επαρχίες.
• 41 π.Χ.: Η Κλεοπάτρα ενώνει τις δυνάμεις της με αυτές του Αντωνίου, κατά τη διάρκεια διαμονής τους στην Ταρσό. Ο Αντώνιος την έχει ανάγκη στην επικείμενη εκστρατεία του κατά των Πάρθων. Έτσι η βασίλισσα κερδίζει τη βοήθειά του στην εξόντωση μιας σειράς πολιτικών της αντιπάλων, καθώς και την απόδοση διάφορων εδαφών.
• 40 π.Χ.: Ο Αντώνιος αναχωρεί από την Αίγυπτο. Την επόμενη περίοδο ανανεώνει τη συμμαχία του με τον θετό γιο του Καίσαρα, τον Οκταβιανό και νυμφεύεται την αδελφή του, Οκταβία. Γέννηση των δίδυμων παιδιών της Κλεοπάτρας και του Αντωνίου, τα οποία ονομάστηκαν Αλέξανδρος Ήλιος και Κλεοπάτρα Σελήνη.
• 36 π.Χ.: Ο Αντώνιος επιστρέφει στην ανατολή και επανενώνεται με την Κλεοπάτρα. Διεξάγει με την υποστήριξή της ανεπιτυχή εκστρατεία στην Παρθία. Λίγο αργότερα έρχεται στον κόσμο ο γιος τους, Πτολεμαίος Φιλάδελφος.
  • Ο Αντώνιος παραχωρεί στην Κλεοπάτρα μέρη της Φοινίκης, της Ιουδαίας και της Κυρηναϊκής.
• 35 π.Χ.: Δεύτερη εκστρατεία του Αντωνίου στην Παρθία. Λίγο μετά απαρνήθηκε τη βοήθεια της συζύγου του, Οκταβίας, κίνηση προκλητική προς τον αδελφό της.
• 34 π.Χ.: Ο Αντώνιος καταλαμβάνει την Αρμενία. Προς μεγάλη απογοήτευση της Ρώμης, πραγματοποιεί τον θρίαμβό του στην Αλεξάνδρεια. Λίγο αργότερα παραχωρεί βαρυσήμαντους τίτλους στην Κλεοπάτρα και τα παιδιά της.
• 32 π.Χ.: Ο Αντώνιος ανακοινώνει το διαζύγιο από την Οκταβία ώστε να καταστήσει νόμιμο τον γάμο του με την Κλεοπάτρα. Ο Οκταβιανός αποκαλύπτει το περιεχόμενο της διαθήκης του αντιπάλου του στο πλήθος, προκειμένου να προκαλέσει την οργή τους και την κήρυξη πολέμου στην Αίγυπτο.
• 31 π.Χ.: Λαμβάνει χώρα η Ναυμαχία του Ακτίου. Ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα γνωρίζουν ταπεινωτική ήττα, κάτι που δεν αφήνουν να μαθευτεί στην Αλεξάνδρεια.
• 30 π.Χ.: Ο Οκταβιανός καταλαμβάνει την Αίγυπτο χωρίς ιδιαίτερη αντίσταση και τη μετατρέπει σε ρωμαϊκή επαρχία. Ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα αυτοκτονούν. Ο Πτολεμαίος Καίσαρ δολοφονείται, ενώ τα ετεροθαλή αδέλφια του αποστέλλονται στη Ρώμη.

Κλεοπάτρα και σύγχρονος πολιτισμός

Η ηθοποιός του βωβού κινηματογράφου Θέντα Μπάρα στο ρόλο της Κλεοπάτρας (1917).

Από τη δραματική ιστορία της Κλεοπάτρας έχουν εμπνευστεί πάρα πολλοί δημιουργοί, προσφέροντας πολλά αξιόλογα έργα.

Θεατρικά έργα

• Σάμιουελ Ντάνιελ, Κλεοπάτρα, 1594
• Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, Αντώνιος και Κλεοπάτρα, περ. 1606
• Τζον Ντράιντεν, Όλα για την Αγάπη, 1678
• Βικτοριέν Σαρντού, Cléopâtre 1889
• Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω, Καίσαρ και Κλεοπάτρα, 1901
• Ahmed Shawqi (1868-1932) Ο Θάνατος της Κλεοπάτρας

Ποίηση και πεζογραφία

• Τζέφρι Τσόσερ, Incipit Legenda Cleopatrie Martiris, Egipti Regine, από τους Μύθους Καλών Γυναικών
• Ράιντερ Χάγκαρντ, Κλεοπάτρα, 1889
• Έμιλ Λούντβιχ, Cleopatra, 1937
• Θόρντον Ουάιλντερ, Ides of March (Οι Ειδοί του Μαρτίου), 1948, ένα επιστολικό μυθιστόρημα με θέμα τη δολοφονία του Καίσαρα. Ελληνική μετάφραση Ν.Κ. ως Το αίμα του Καίσαρα («Σ.Ι.Ζαχαρόπουλος», 1992)
• Μάργκαρετ Τζωρτζ, Οι Αναμνήσεις της Κλεοπάτρας, 1997
• Κριστιάνα Γκρέγκορι, Τα Βασιλικά Ημερολόγια: Κλεοπάτρα Ζ’: Κόρη του Νείλου, Αίγυπτος, 57 π.Χ., μια φανταστική εκδοχή της παιδικής ηλικίας της Κλεοπάτρας.
• Σε αρκετές από τις περιπέτειες του Αστερίξ, ειδικά στο Αστερίξ και Κλεοπάτρα, παρουσιάζεται η Κλεοπάτρα εμπνευσμένη από την Ελίζαμπεθ Τέιλορ.

Όπερα

Περίπου 70 όπερες έχουν συντεθεί με θέμα την Κλεοπάτρα. Γνωστότερες είναι :

• Χαίντελ, Giulio Cesare in Egitto (Ιούλιος Καίσαρ στην Αίγυπτο), 1724
• Καρλ Χάινριχ Γκράουν, Cesare e Cleopatra (Καίσαρ και Κλεοπάτρα), 1742
• Ζυλ Μασνέ, Cléopâtre, 1914
• Σάμιουελ Μπάρμπερ, Αντώνιος και Κλεοπάτρα, 1966.

Τέχνη

Η ιστορία και κυρίως ο θάνατος της Κλεοπάτρας ενέπνευσαν μια πληθώρα καλλιτεχνών από την Αναγέννηση μέχρι και σήμερα.

Αρχαία τέχνη

• Το διασημότερο έργο που αναπαριστά την Αιγύπτια Βασίλισσα, πιστεύεται ότι είναι η εγκαυστική εικόνα της Κλεοπάτρας, έργο του Τιμόμαχου που βρέθηκε το 1818 στην Ιταλία και φυλάσσεται στην Έπαυλη του Βαρόνου ντε Μπεννεβάλ. Επειδή η Βασίλισσα πέθανε προτού μπορέσει ο Αύγουστος να τελέσει τον θρίαμβό του στη Ρώμη, όπου και θα την έβαζε να περπατά αλυσοδεμένη πίσω από το άρμα του, ο Αύγουστος παρήγγειλε ένα τεράστιο πορτραίτο της για τον ίδιο σκοπό. Πηγή της πληροφορίας αυτής είναι ο Πλίνιος, ο Πλούταρχος, ο Αππιανός και ο Δίων Κάσσιος. Ο πίνακας τοποθετήθηκε στο ιερό του Κρόνου, και αργότερα μεταφέρθηκε από τον Αδριανό στην έπαυλή του στο Τίβολι, θάφτηκε στο χώμα και ανακαλύφθηκε τον 19ο αιώνα.
• Σε διάφορα μουσεία διασώζονται αγάλματα και νομίσματα με τη μορφή της Αιγύπτιας Βασίλισσας, καθώς και απεικονίσεις της σε αιγυπτιακά μνημεία.

Πίνακες από την Αναγέννηση και έπειτα

Δεκάδες είναι οι πίνακες με θέμα την Κλεοπάτρα. Μερικοί εξ αυτών :

• Τζοβάνι Φραντσέσκο Μπαρμπιέρι, γνωστός ως Γκουερτσίνο, Η Αυτοκτονία της Κλεοπάτρας 1621. Λάδι σε Καμβά. (116.8×93.3 cm) από τον Στη συλλογή του Norton Simon Museum στην Πασαντένα της Καλιφόρνια.
• Γκουίντο Ρένι (1575-1642), Ο θάνατος της Κλεοπάτρας, Φλωρεντία, Γκαλλερία Πίττι
• Αρτεμισία Τζεντιλέσκι, Κλεοπάτρα, 1621-22. Λάδι σε Καμβά. Συλλογή Amedeo Morandorri, Μιλάνο.
• Αρτεμισία Τζεντιλέσκι, Κλεοπάτρα, περ. 1630. Λάδι σε Καμβά. Συλλογή του Fondazione Cavallini-Sgarbi, Φεράρα.
• Κλωντ Λορραίν (Κλωντ Ζελέ, 1600-1682), Η αποβίβαση της Κλεοπάτρας στην Ταρσό, Παρίσι, Λούβρο
• Γκουίντο Κανιάτσι, Ο Θάνατος της Κλεοπάτρας, 1658. Λάδι σε Καμβά. Μιλάνο, Πινακοθήκη της Μπρέρα και Βιέννη, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης (Kunsthistorisches Museum).
• Τζιοβάνι Μπατίστα Τιέπολο. Κύκλος τοιχογραφιών με θέμα τον Αντώνιο και την Κλεοπάτρα στο παλάτσο Λάμπια της Βενετίας. Το Δείπνο της Κλεοπάτρας στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου και στην Εθνική Πινακοθήκη της Βικτώρια, Μελβούρνη (1743–5, λάδι σε Καμβά, 248.2 x 357.8 cm.)
• Ζαν Αντρέ Ρίξεν, Ο Θάνατος της Κλεοπάτρας, 1874. Musée des Augustins στην Τουλούζη, Γαλλία.
• Ζαν Μπατίστ Ζερόμ, Κλεοπάτρα και Καίσαρ, 1866. Λάδι σε καμβά. Το πρωτότυπο έργο έχει χαθεί και σήμερα απομένουν μόνο αντίγραφά του.
• Σερ Λώρενς Άλμα-Ταντέμα, Αντώνιος και Κλεοπάτρα (1836-1912)
• Αλεξάντρ Καμπανέλ, Η Κλεοπάτρα δοκιμάζει το δηλητήριο σε καταδικασμένους σε θάνατο. 1887. Αμβέρσα, Βασιλικό Μουσείο Καλών Τεχνών.

Ταινίες

• Antony and Cleopatra (1908), με τη Φλώρενς Λώρενς ως Κλεοπάτρα.
• Cleopatra, Queen of Egypt (1912), με την Έλεν Γκάρντνερ.
• Cleopatra (1917), βασισμένο σε θεατρικά έργα, με τους Θέντα Μπάρα (Κλεοπάτρα), Φριτζ Λέιμπερ (Καίσαρ), Θέρστον Χολ (Αντώνιος), σκηνοθετημένο από τον Τζ. Γκόρντον Έντουαρντς.
• Cleopatra (1934), έπος του Σεσίλ Μπι ΝτεΜιλ, βραβευμένο με Όσκαρ. Με τους Κλωντέτ Κολμπέρ (Κλεοπάτρα), Γουώρεν Γουίλιαμ (Καίσαρ), Χένρυ Γουίλκοξον (Αντώνιος).
• Caesar and Cleopatra (1945), υποψήφια για Όσκαρ κινηματογραφική εκδοχή του ομώνυμου θεατρικού από τον Τζ. Μπ. Σω Με τους Βίβιαν Λη (Κλεοπάτρα), Στιούαρτ Γκρέιντζερ, Φλώρα Ρόμπσον.
• Serpent of the Nile (1953), με τη Ρόντα Φλέμινγκ (Κλεοπάτρα), Ρέιμοντ Μπερ (Αντώνιος), Μάικλ Φοξ (Οκταβιανός).
• Cleopatra (1963), η γνωστότερη ταινία όλων των εποχών με θέμα την Κλεοπάτρα. Η διασημότητά της οφείλεται στο υπέρογκο ποσό που κόστισε η δημιουργία της, που μεταφρασμένο στα σημερινά οικονομικά δεδομένα την κατατάσσει δεύτερη ακριβότερη ταινία που φτιάχτηκε ποτέ. Βραβεύτηκε με Όσκαρ και είχε πρωταγωνιστές τους: Ελίζαμπεθ Τέιλορ (Κλεοπάτρα), Ρεξ Χάρισον (Καίσαρ) και Ρίτσαρντ Μπάρτον (Αντώνιος).
• Totò e Cleopatra (1963), μια ιταλική κωμωδία.
• Carry On Cleo (1964), μια παρωδία του αμερικανικού φιλμ του 1963, με την Αμάντα Μπάρι ως Κλεοπάτρα, τον Σιντ Τζέιμς ως Αντώνιο και τον Κένεθ Γουίλιαμ ως Καίσαρα.
• Kureopatora (Cleopatra: Queen of Sex) (1970), ιαπωνική ταινία κινουμένων σχεδίων από τον Τεζούκα Οσάμου.
• The Notorious Cleopatra (1970), από τον Χάρυ Νόβακ.
• Antony & Cleopatra (1974), παραγωγή για την τηλεόραση από την London’s Royal Shakespeare Company με τους Τζάνετ Σάζμαν (Κλεοπάτρα), Ρίτσαρντ Τζόνσον (Αντώνιος) και Πάτρικ Στιούαρτ.
• Miss Cleopatra (1990), μια ταινία από το Πακιστάν με την Μπάρμπρα Σαρίφ.
• Cleopatra (1999), βασισμένο στο βιβλίο Αναμνήσεις της Κλεοπάτρας της Μάργκαρετ Τζωρτζ, με τους Λιονόρ Βαρέλα (Κλεοπάτρα), Τίμοθυ Ντάλτον (Καίσαρ) και Μπίλι Ζέιν (Αντώνιος).
• Astérix & Obélix: Mission Cléopâtre (2002), βασισμένο στο κόμικς «Αστερίξ και Κλεοπάτρα» των Ρενέ Γκοσινί και Αλμπέρ Ουντερζό. Πρωταγωνιστούν οι Μόνικα Μπελούτσι (Κλεοπάτρα), Αλέν Σαμπά (Καίσαρ), Κριστιάν Κλαβιέ (Αστερίξ) και Ζεράρ Ντεπαρτιέ (Οβελίξ).

Τηλεόραση

Η Ελίζαμπεθ Τέιλορ στην ταινία «Κλεοπάτρα» (1963), μια από τις διασημότερες με θέμα τη ζωή της Βασίλισσας του Νείλου.

• The Cleopatras (1983), δράμα του BBC για τις βασίλισσες των Πτολεμαίων με το όνομα Κλεοπάτρα. Την Κλεοπάτρα Ζ' υποδύθηκε η Μισέλ Νιούελ.
• Histeria! (1998), σατιρική σειρά κινουμένων σχεδίων με θέμα την παγκόσμια ιστορία. Η Κλεοπάτρα εμφανίζεται συχνά στη σειρά πότε ως υπέργηρη γυναίκα και πότε ως νεαρή κοπέλα.
• Ρώμη (2005-07), σειρά των BBC και HBO με θέμα τα τελευταία χρόνια της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Την Κλεοπάτρα υποδύεται η Λίντσεϋ Μάρσαλ.

Ο αστεροειδής 216 Κλεοπάτρα, που ανακαλύφθηκε το 1880, πήρε το όνομά του από τη βασίλισσα αυτή.

Πηγές

Αρχαίες

• Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι - Πομπήιος
• Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι - Καίσαρ
• Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι - Αντώνιος
• Στράβων, Γεωγραφικά
• Αππιανός, Εμφύλιοι Πόλεμοι
• Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία Βιβλίο 49, Βιβλίο 50, Βιβλίο 51
• Ηγήσιππος, Historiae i.29-32
• Μακρόβιος, Saturnalia iii.17.14-18
• Μάρκος Ανναίος Λουκανός, Bellum civile (Pharsalia) ix.909-911, x
• Σουητώνιος, De vita Caesarum - Divus Iulius i.35.52, ii.17
• Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, Naturalis historia vii.2.14, ix.58.119-121, xxi.9.12
• Παύλος Ορόσιος, Historiae adversus paganos vi.16.1-2, 19.4-18

Σύγχρονες

• www.livius.org Cleopatra VII Philopator Αρχειοθετήθηκε 2008-05-13 στο Wayback Machine.
• Βιογραφία από τον Christopher Bennett Cleopatra VII
• The House of Ptolemy, by E. R. Bevan Κεφάλαιο 13

Βιβλιογραφία

Στα Αγγλικά

• R. J. Baker, "Propertius, Cleopatra, and Actium," Antichthon 10 (1976) 56-62
• R. S. Bianchi, Cleopatra's Egypt. The Age of the Ptolemies (1988)
• E. D. S. Bradford, Cleopatra (1972)
• The Internet Movie Database, Cleopatra on the Silver Screen
• F. E. Brenk, S. J., "Antony-Osiris, Cleopatra-Isis," in Plutarch and the Historical Tradition edited by P. A. Stadter (1992) *159-182
• M. Grant, Cleopatra (1972)
• K. Gutzwiller, "Cleopatra's Ring," GRBS 36.4 (1995) 383-398
• S. Haley, "Black Feminist Thought & Classics: Re-membering, Re-claiming, Re-empowering," in Feminist Theory and the Classics edited by N. S. Rabinowitz and A. Richlin (1993) 23-43
• M. Hamer, Signs of Cleopatra: History, Politics, Representation: Routledge (1993)
• K. Hopkins, "Brother-Sister Marriage in Roman Egypt," Comparative Studies in Society and History 22 (1980) 303-354
• L. Hughes-Hallett, Cleopatra. Histories, Dreams and Distortions (1990)
• W. R. Johnson, "A Queen, A Great Queen? Cleopatra and the Politics of Misrepresentation," Arion 6 (1967) 387-402
• D. E. E. Kleiner, "Politics and Gender in the Pictorial Propaganda of Antony and Octavian," EMC 11.3 (1992) 357-368
• J. Lindsay, Cleopatra (1971)
• G. Mader, "Heroism and Hallucination: Cleopatra in Horace C. 1.37 and Propertius 3.11," GrazBeitr 16 (1989) 183-201
• G. Marasco, "Cleopatra e gli esperimenti su cavie umane," Historia 44.3 (1995) 317 ff.
• Daniel Ogden, Polygamy, Prostitutes and Death: The Hellenistic Dynasties, London: Duckworth, with The Classical Press of Wales (1999)
• B. Otis, "A Reading of the Cleopatra Ode," Arethusa 1 (1968) 48-61
• S. B. Pomeroy, Women in Helllenistic Egypt: from Alexander to Cleopatra, New York: Schocken Books (1984)
• J. D. Solomon, "In the Wake of Cleopatra: The Ancient World in the Cinema Since 1963," Classical Journal 91.2 (1996) 113-40
• H. Volkmann, Cleopatra: a study in politics and propaganda (1958)
• Susan Walker and Peter Higgs, Cleopatra of Egypt: From History to Myth, Princeton: Princeton University Press (2001) [Contributors: Carla Alfano, Sally-Ann Ashton, Mary Hamer, Peter Higgs, Andrew Meadows, Christopher Pelling, John Ray, Susan Walker, Guy Weill Goudchaux, J.H.C. Williams]
• J. Whitehorne, Cleopatras, New York: Routledge (1994)
• M. L. Williamson, Infinite Variety: Antony and Cleopatra in Renaissance Drama and Earlier Tradition, Mystic, CT (1974)
• M. Wyke, "Augustan Cleopatras: Female Power and Poetic Authority," in Roman Poetry and Propaganda in the Age of Augustus edited by A. Powell, London (1992) 98-140
• Maria Wyke, The Roman Mistress: Ancient and Modern Representations., Oxford: Oxford University Press (2002) [1. Part 1. Love Poetry Mistress and Metaphor in Augustan Elegy; 2. Written Women: Propertius' scripta puella (2. 10-13); 3. The Elegiac Woman at Rome: Propertius Book 4; 4. Reading Female Flesh: Ovid Amores 3. 1; 5. Part 2. Reception Taking the Woman's Part: Gender and Scholarship on Love Elegy; 6. Meretrix regina: Augustan Cleopatras; 7. Oriental Vamp; Cleopatra 1910s; 8. Glamour Girl: Cleopatra 1930s - 1960s; 9. Meretrix Augusta: Messalina 1870s - 1920s; 10. Suburban Feminist: Messalina 1930s - 1970s]
• P. Zanker, The Power of Images in the Age of Augustus (1988)
• Maria Wyke: Meretrix regina. Augustan Cleopatras. In: Maria Wyke (Hrsg.): The Roman mistress. Ancient and modern representations. Oxford University Press, Oxford 2002, ISBN 0-19-815075-X.
• David Sear, Roman coins and their values, volume 1, Spink, London 2002, p. 292 ;
• David Sear, Greek coins.

Στα Γαλλικά

• C. Préaux, Le Monde hellénistique, Presses universitaires de France, 1989, 2 tomes ;
• P.-M. Martin, Antoine et Cléopâtre, la fin d'un rêve, Éditions Albin Michel, 1991 ;
• J. Le Gall et M. Le Glay, L'Empire romain 1. Le Haut-Empire de la bataille d'Actium à la mort de Sévère Alexandre (31 av. J.-C.-235 apr. J.-C.), Presses universitaires de France, 1992 ;
• E. Flamarion, Cléopâtre. Vie et mort d'un pharaon, Gallimard, collection « Découvertes Gallimard » (n° 183), série Histoire, 1993 ;
• Revue L'Histoire, αριθμός 238, Δεκέμβριος 1999 :
  • M. Sartre, Portrait d'une inconnue, pp. 32–40,
  • Claude Aziza, Cléopâtre l'immortelle, p. 36 ;
• Colleen McCullough, César et Cléopâtre, Presses de la Cité, 2002, ISBN 2-7441-7895-0 ;
• E. Will, Histoire politique du monde hellénistique, Éditions du Seuil, collection Points Histoire, réédition 2003 ;
• Oscar von Wertheimer Cléopâtre, Bibliothèque Historique, éditions Payot, 1935. Réédition 1981. Librairie général française, livre de poche, 1956 ;
• Cyril Dumas, L'érotisme des Gaules, L'art érotique en Gaule romaine du II^e au III^e après J.-C., Éditions du musée des Baux-de-Provence, 2005, 56 p. ISBN 2-9525039-0-7 ;

Στα Γερμανικά

• Bernard Andreae (Hrsg.): Kleopatra und die Caesaren. Hirmer, München 2006, ISBN 3-7774-3245-8.
• Uwe Baumann: Kleopatra. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2003, ISBN 3-499-50509-6.
• Hermann Bengtson: Herrschergestalten des Hellenismus. Beck, München 1975, ISBN 3-406-00733-3, S. 251-278.
• Joachim Brambach: Kleopatra. Eugen Diederichs, München 1996, ISBN 3-424-01239-4.
• Manfred Clauss: Kleopatra. 2. Auflage. C. H. Beck, München 2000, ISBN 3-406-39009-9.
• Laura Foreman: Kleopatras versunkener Palast. Frederking & Thaler, München 2000, ISBN 3-89405-412-3.
• Michael Grant: Kleopatra. Eine Biographie. Lübbe, Bergisch Gladbach 1998, ISBN 3-404-61416-X (deutsch zuerst 1977).
• Jack Lindsay: Kleopatra. Diederichs, Düsseldorf/Köln 1972, ISBN 3-424-00459-6.
• Jan Quaegebeur: Cléopâtre VII et le temple de Dendera. In: Göttinger Miszellen. Nr. 120, 1991, S. 49–72.
• Christoph Schäfer: Kleopatra. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2006, ISBN 3-534-15418-5.
• Thomas Schneider: Lexikon der Pharaonen. Albatros Verlag, Düsseldorf 2002, ISBN 3-491-96053-3, S. 145–147.
• Wolfgang Schuller: Kleopatra. Königin in drei Kulturen. Rowohlt, Reinbek 2006, ISBN 978-3-498-06364-1.
• Pat Southern: Kleopatra. Ein Lebensbild. Magnus, Essen 2003, ISBN 3-88400-013-6.
• Hans Volkmann: Kleopatra. Politik und Propaganda. Oldenbourg, München 1953.
• Diana Wenzel: Kleopatra im Film. Eine Königin Ägyptens als Sinnbild für orientalische Kultur. Gardez, Remscheid 2005, ISBN 3-89796-121-0.
• I. Becher, Das Bild der Kleopatra in der griechischen und lateinischen Literatur, Berlin (1966)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Cleopatra VII of Egypt στο Wikimedia Commons