Αφροδίτη (μυθολογία)

Η Αφροδίτη κατά την αρχαία ελληνική μυθολογία και θρησκεία είναι η θεά του έρωτα, της ομορφιάς και της τεκνοποίησης. Η αντίστοιχη θεότητα των Αρχαίων Ρωμαίων ήταν η Βένους (λατινικά: Venus), ενώ παρουσιάζει και πολλά κοινά στοιχεία με την αιγυπτιακή θεά Άθωρ. Σε αυτήν οφείλει το όνομά του ο πλανήτης Αφροδίτη.

Θεά Αφροδίτη
Θεά του έρωτα, της ομορφιάς, της ηδονής και της τεκνοποίησης
Σύζυγος-οι	Ήφαιστος
Σύντροφος-οι	Αγχίσης, Βούτης, Φαέθων, Άδωνις, Άρης, Ερμής, Διόνυσος, Ποσειδώνας, Φαέθων και Δίας
Γονείς	Δίας και Ουρανός και Διώνη, Evonyme και Γαία (μυθολογία)
Σχετικά πολυμέσα
wikidata (π)

Ο μύθος

Όπως συμβαίνει με πολλές αρχαιοελληνικές θεότητες, υπάρχουν περισσότεροι του ενός μύθοι αναφορικά με την προέλευσή της. Σύμφωνα με τη Θεογονία του Ησίοδου, γεννήθηκε όταν ο Κρόνος απέκοψε τα γεννητικά όργανα του πατέρα του, Ουρανού, και τα πέταξε στη θάλασσα. Από τον αφρό προήλθε η θεά, εξ ού και το όνομά της. Κατά την Ιλιάδα του Ομήρου, είναι κόρη του Δία και της Διώνης. Ο Πλάτων υποστηρίζει στο «Συμπόσιον» πως αμφότερες οι αφηγήσεις είναι έγκυρες, αλλά αναφέρονται στη γέννηση διαφορετικών οντοτήτων: της Ουρανίας και της Πανδήμου Αφροδίτης, προστάτιδες του πνευματικού πλατωνικού εξειδανικευμένου και σαρκικού ηδονιστικού έρωτα αντίστοιχα. Παρόλο που οι εκδιδόμενες γυναίκες θεωρούσαν την Αφροδίτη προστάτιδά τους, η δημόσια λατρεία της ήταν σοβαρή, ιεροπρεπής και απέριττη.

Εξαιτίας της ομορφιάς της και του σωματικού της κάλλους, οι άλλοι θεοί φοβήθηκαν ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ τους για να κερδίσουν την εύνοιά της θα οδηγούσε σε πόλεμο. Συνεπώς ο Δίας κανόνισε τον γάμο της με τον Ήφαιστο, ο οποίος, εξαιτίας της ασχήμιας και των δυσμορφιών του, δεν εκλαμβανόταν ως απειλή. Η Αφροδίτη είχε, ωστόσο, πολλούς εραστές, τόσο θεούς, όπως ο Άρης, όσο και ανθρώπους, όπως ο Αγχίσης. Διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στον μύθο του Έρωτα και της Ψυχής, ενώ προκάλεσε τη γέννηση του Άδωνη, ο οποίος έγινε αργότερα εραστής της. Θεωρείται μητέρα πολλών ακόμη μικρότερων θεοτήτων και οντοτήτων. Στον Τρωικό Πόλεμο, τον οποίο σε μεγάλο βαθμό πυροδότησε βοηθώντας τον Πάρη να απαγάγει την Ωραία Ελένη, η θεά τάχθηκε με το μέρος των Τρώων.

Ιερά σύμβολα της θεάς ήταν η μυρτιά, τα ρόδα, τα κοχύλια, τα περιστέρια, τα σπουργίτια, τα άλογα και οι κύκνοι. Η Αφροδίτη είναι επίσης γνωστή ως Κυθέρεια και Κύπριδα από τους δύο βασικούς τόπους λατρείας της, τα Κύθηρα και την Κύπρο, που υποστήριζαν ότι αποτελούν τον τόπο γέννησής της. Χάρις στον μύθο της ανάδυσής της από τη θάλασσα η Αφροδίτη λατρευόταν ευρέως ως προστάτιδα των ναυτικών, με τα επίθετα Πελαγία, Ευπλοία και Θαλασσία. Λόγω του δεσμού της με τον θεό Άρη, λατρεύτηκε παραδόξως και ως πολεμική θεότητα στη Σπάρτη με το επίθετο Αρεία, ενώ οπλισμένη απεικονιζόταν και η Ουράνια Αφροδίτη στα Κύθηρα. Πολλές τοπικές λατρείες της απέδιδαν διάφορα ονόματα και παραδόσεις, εντούτοις, οι Αρχαίοι Έλληνες αναγνώριζαν πως οι δοξασίες αυτές αναφέρονταν σε μία κοινή θεά, την Αφροδίτη.

Η γέννηση της Αφροδίτης

Η Γέννηση της Αφροδίτης - Σάντρο Μποτιτσέλι.

Σύμφωνα με τον ομηρικό μύθο γεννήθηκε στην Πέτρα του Ρωμιού, μια ακτή της Πάφου στην Κύπρο, γι'αυτό και της δόθηκε το προσωνύμιο "Κύπρια". Σύμφωνα με τον Ησίοδο, στη Θεογονία του, η Αφροδίτη γεννήθηκε από τον αφρό της θάλασσας (εξού και το όνομά της) όταν ο Κρόνος έκοψε τα γεννητικά όργανα του Ουρανού (του πατέρα του) και τα πέταξε στη θάλασσα. Σπρωγμένη από τον Ζέφυρο στη θάλασσα, η Αφροδίτη βγήκε γυμνή από τη θάλασσα στις ακτές της Πάφου και έπειτα καλλωπίστηκε από τις θεραπαινίδες, τις Ώρες, και μεταφέρθηκε στον Όλυμπο, όπου παρουσιάστηκε στον Δία και τους υπόλοιπους θεούς. Σύμφωνα με την εκδοχή του Ησίοδου, η Αφροδίτη γεννήθηκε στα ανοιχτά των Κυθήρων από τον αφρό που δημιούργησαν τα γεννητικά όργανα του Ουρανού πέφτοντας στη θάλασσα μετά τον ακρωτηριασμό του από τον Κρόνο. Πάλι με τη βοήθεια του Ζέφυρου ταξίδεψε μέχρι την Πάφο.

Πέρασε από τα Κύθηρα και κατόπιν κατευθύνθηκε στην Κύπρο. Τα Κύθηρα θεωρούνται το νησί της Ουράνιας Αφροδίτης, όπου και υπήρχε το πρώτο ιερό της στον Ελλαδικό χώρο. Ήταν γνωστή ως Αφροδίτη η "Παφία", ενώ ο Όμηρος στην Ιλιάδα την αναφέρει ως "Κυθέρεια θεά του έρωτα τροφός".

Σύμφωνα με τον Όμηρο στην Ιλιάδα η θεά Αφροδίτη ήταν κόρη του θεού Δία και της Ωκεανίδας Διώνης.

Οι έρωτές της

Ήταν σύζυγος του Ηφαίστου, αλλά περιγράφεται ως ερωμένη του Άρη, με τον οποίο φέρεται ότι απέκτησε τον Έρωτα, τον Δείμο και τον Φόβο. Με τον Ποσειδώνα έφερε στη ζωή τον Έρυκα, που έδωσε το όνομά του στο ομώνυμο βουνό της Σικελίας και τη Ρόδο, ενώ με τον Διόνυσο, χάρη στη μαγική μεσολάβηση της Ήρας, γέννησε τον Πρίαπο. Γιος της θεωρείται επίσης ο Ερμαφρόδιτος, τον οποίο έφερε στη ζωή η θεά μαζί με τον Ερμή. Έκανε τον Αινεία μαζί με τον Αγχίση, τον αδελφό του Πριάμου.

Επίθετα της Αφροδίτης - επικλήσεις

Διακοσμημένο χειρόγραφο του 15ου αιώνα με την Αφροδίτη που κάθεται στον ουρανό ενώ οι πιστοί προσφέρουν την καρδιά τους

Όπως και με τις άλλες θεότητες, έτσι και η Αφροδίτη χαρακτηριζόταν με διάφορα επίθετα σε επικλήσεις:

Σχετικά με τη γέννησή της:

• Κυθηρία ή Κυθηρεία (από τα Κύθηρα - τόπος με τον οποίο συνδέεται η γέννησή της)
• Παφία (από την Πάφο - τόπος με τον οποίο συνδέεται η γέννησή της)
• Κύπρις, Κυπρογενής (από την Κύπρο - τόπος με τον οποίο συνδέεται η γέννησή της)
• Αναδυομένη (χαρακτηρισμός που συνδέεται με τον τρόπο γέννησής της)
• Αλιγενής (που γεννήθηκε στη θάλασσα)

Σχετικά με τη θέση των ναών της ή θέσεων όπου έδρασε:

• Ερικυνή (από τη θέση του ναού της, κοντά σε ομώνυμο όρος στη Σικελία)
• Κνιδία (από τη θέση του ναού της στην Κνίδο)
• Κτήσυλλα (από τον ναό της στην Κω και την ιστορία της Κτήσυλλας)
• Ακιδαλία (από την Ακιδαλία πηγή κοντά στον Ορχομενό, όπου οι Χάριτες έλουζαν την Αφροδίτη)
• Ιδαλίη (από τον ναό της στο Ιδάλιο της Κύπρου)
• Γολγία (από τον ναό της στους Γόλγους της Κύπρου)

Σχετικά με τον πόλεμο

• Αρεία (του Άρη, του πολέμου)
• Νικηφόρος (της νίκης)

Σχετικά με τη θάλασσα

• Ακραία (των άκρων)
• Αναδυομένη (που αναδύεται από τη θάλασσα)
• Αφρογένεια (γεννημένη μέσα απ' τον αφρό της θάλασσας)
• Εινάλια (της ακτής)
• Εύπλοια (που παρέχει ασφαλή πλεύση)
• Θαλασσία
• Λιμένια και Επιλιμένια (του λιμανιού)
• Ναυαρχίς (κυβερνήτης των πλοίων)
• Πελαγία (του πελάγους)
• Ποντία (της θάλασσας, του πόντου)

Σχετικά με τον έρωτα και τις σχέσεις:

• Εταίρα (πόρνη)
• Πάνδημος (από τον Πάνδημο έρωτα, το χυδαίο, σε αντίθεση με τον Ουράνιο - πνευματικό έρωτα)
• Ουρανία
• Καλλίπυγος (με όμορφα οπίσθια)
• Αμβολογήρα (που δεν γερνά)
• Νυμφία
• Ανδροφόνος

Άλλοι χαρακτηρισμοί και επίθετα

• Σκωτία (του Σκότους)
• Πειθώ
• Ξένη

Αρχέτυπα

Η Αφροδίτη της Μήλου

Η Αφροδίτη είναι ένα θηλυκό μυθολογικό αρχέτυπο. Σε όλο τον αρχαίο κόσμο έρχεται κανείς αντιμέτωπος με το αρχέτυπο της μητέρας θεάς. Όντας συνδεδεμένη με μια φαινομενικά ατελείωτη σειρά φαινομένων -αγάπη, γέννηση, θάνατο, γονιμότητα, πόλεμο, ύφανση, μαγεία, συγγένεια, γάμο, παρθενία, πένθος κλπ.– στη θεά απευθυνόταν το μεγαλύτερο κομμάτι της τελετουργικής δράσης που χαρακτηρίζει ένα σημαντικό κομμάτι του ανθρώπινου πολιτισμού. Οι τίτλοι της, που αποδίδουν τους τομείς επιρροής της είναι αναρίθμητοι: Βασίλισσα του ουρανού, Πολεμίστρια, Κόρη, Πόρνη, Μητέρα-γη, Βασίλισσα του κάτω κόσμου, κλπ. Παρόλο που η λατρεία της δε διαπερνά τον κόσμο πλέον, όπως στα αρχαία χρόνια, είναι ακόμα πολύ ζωντανή, μετουσιωμένη βαθμιαία και αφομοιωμένη στα αρχέτυπα της σύγχρονης θρησκευτικής εμπειρίας. Είναι γνωστό, για παράδειγμα, ότι διάφορες πτυχές της λατρείας της θεάς-μητέρας απορροφήθηκαν από τη λατρεία της Παρθένου Μαρίας¹. Ο Ρόμπερτ Γκρέιβς (Robert Graves) ήταν σίγουρα σωστός, όταν έγραφε για τη μητέρα θεά ότι είναι «βαθειά στερεωμένη στη φυλετική μνήμη των Ευρωπαίων και είναι αδύνατον να την εξορίσει κανείς².

Ανάμεσα στους αρχαίους πολιτισμούς είναι οι Έλληνες εκείνοι που περισσότερο από τους άλλους λαούς διατήρησαν τα πολύμορφα χαρακτηριστικά της μητέρας-θεάς στη λατρεία τους. Μια απλή αναφορά των ονομάτων Αφροδίτη, Μήδεια, Σκύλλα, Εκάτη, Αριάδνη και Αθηνά είναι αρκετή για να διεγείρει σημαντικές αρχετυπικές εικόνες. Κάθε μία από αυτές τις μορφές αντιπροσωπεύει ένα πρόσωπο της μητέρας θεάς. Σε μια πρώτη ματιά πιθανώς οι διαφορετικές μορφές φαίνεται να έχουν λίγα κοινά. Πράγματι, είναι η εξαιρετική ποικιλομορφία στη λατρεία της θεάς μητέρας, γεγονός που αντιστρατεύεται την προοπτική να βρεθεί ένας κοινός παρονομαστής στις πολύμορφες εκδηλώσεις της θεάς. Με τέτοια ποικιλομορφία είναι φυσικό το γεγονός ότι έγιναν διάφορες προσπάθειες να εξηγηθεί η λατρεία της θεάς μέσω ενός κοινού παρονομαστή. Έγιναν διαφορετικές υποθέσεις για τη θεά ως προσωποποίηση της Σελήνης³ της Γης⁴, μιας προϊστορικής φυλής των Αμαζόνων⁵, του ασυνείδητου⁶ κλπ.. Όμως καμία από αυτές τις θεωρίες δεν κέρδισε τη γενική αποδοχή, κυρίως επειδή καμία δεν μπορεί να ερμηνεύσει παρά μόνον λιγοστές ιδιότητες της θεάς και πολύ λιγότερο τις αναρίθμητες λεπτομέρειες του μύθου και της λατρείας της.

Κατά την άποψή μας, η ταύτιση της θεάς με τον πλανήτη Αφροδίτη -επιβεβαιωμένη στους πολυάριθμους πολιτισμούς της εγγύς ανατολής, και στους αβορίγινες του νέου κόσμου- είναι εκείνη που προσφέρει τον απαραίτητο κοινό παρονομαστή για την κατανόηση των μυθικών ιδιοτήτων της θεάς. Ας δούμε, λοιπόν, τις συμβολικές εικόνες και τα μυθολογικά θέματα που συνδέονται με τη μητέρα θεά -συμπεριλαμβανομένων των διάφορων μορφών της θεάς, έτσι όπως την προσωποποίησε η ελληνική σκέψη.

Αφροδίτη Ουρανία

Αφροδίτη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Ακόμα και σήμερα, το όνομα Αφροδίτη προκαλεί εικόνες δελεαστικής ομορφιάς, αισθησιασμού και πάθους. Η θεά είναι καλύτερα γνωστή, ίσως, ως θεία προξενήτρια ή ως παράγων διέγερσης της αισθησιακής επιθυμίας. Στην Ιλιάδα, για παράδειγμα, η ζώνη της Αφροδίτης παρουσιάζεται ως ικανή για να ξυπνήσει την άμεση επιθυμία στα μάτια του κατόχου της⁷. Όπως επισημαίνει ο Μπάρκερτ, τα ρήματα που διαμορφώνονται από το όνομα της θεάς δείχνουν την πράξη της αγάπης, μια τάση ήδη ορατή στον Όμηρο⁸.

Η Αφροδίτη είναι διάσημη για τις σχέσεις της με τους διάφορους ήρωες και τους Θεούς. Η ερωτοτροπία της Αφροδίτης με τον Άρη ήταν πηγή διασκέδασης για τους θεούς του Ολύμπου και αποτέλεσε πιθανότατα αντικείμενο μιας αρχαίας λατρείας⁹. Η αγάπη της για τον Άδωνη τελείωσε τραγικά. Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, η θεά λέγεται ότι βούτηξε από τον βράχο της Λευκάδας, θλιμμένη για τον όμορφο νέο¹⁰. Το ειδύλλιό της με τον Αγχίση, τελικά, είναι μια από τις αρχαιότερες παραδόσεις που περιβάλλουν τη θεά¹¹. Ο Gantz συνοψίζει τον ρόλο της Αφροδίτης στον μύθο ως εξής: «Εκτός από Όμηρο και αυτές τις (σχετικά λίγες) ερωτικές συγκρούσεις, ο ρόλος της Αφροδίτης στον μύθο περιορίζεται στη βοήθεια των εραστών ή την τιμωρία εκείνων που απορρίπτουν την αγάπη»¹².

Αναμφίβολα είναι δύσκολο να διακρίνουμε τη δράση ενός πλανήτη πίσω από τέτοιες αφηγήσεις. Όπως υπέδειξε η Τζέιν Χάρισον, όμως, υπάρχει μια αξιοπρόσεκτη τάση στον ελληνικό μύθο να αναλύονται οι αρχικά πολύμορφες θεές σε εξειδικευμένες μορφές με το πέρασμα του χρόνου. Μια τέτοια εξειδίκευση στη λειτουργία εμφανίζεται και στην περίπτωση της Αφροδίτης:

«Άλλο ένα σημείο που υποδεικνύει την ύστερη άφιξή της στην Ελλάδα είναι το γεγονός ότι στον Όμηρο εμφανίζεται ως εξειδικευμένη θεά, που σχετίζεται με ένα ανθρώπινο πάθος. Οι αρχαιότερες μορφές αυτών των θεοτήτων συνδύαζαν πολλές λειτουργίες. Όταν η μίξη των φυλών και η επιρροή της λογοτεχνίας συγκεντρώνει διάφορες τοπικές θεότητες, κατ' ανάγκην, για να διατηρηθεί η συνοχή, πρέπει να μοιραστούν οι λειτουργίες και οι ιδιότητες»¹³.

Όσον αφορά στην αρχαιότητα της λατρείας της Αφροδίτης στην αρχαία Ελλάδα, υπάρχει ένα θέμα. Ενώ η θεά ήδη ασφαλώς επιβεβαιώνεται στην πρώιμη επική λογοτεχνία, το όνομά της είναι απόν από τη μυκηναϊκή θρησκεία, όπως τουλάχιστον μας γίνεται γνωστή από τις πινακίδες της Γραμμικής Β. Πιθανότατα η λατρεία της θεάς ήρθε στην Ελλάδα στην περίοδο 1200 - 800 π.Χ.¹⁴. Ο Μπάρκερτ θεωρεί πως η προέλευση της Αφροδίτης παραμένει σκοτεινή, όπως και το όνομά της»¹⁵.

Από πού έφθασε όμως η Αφροδίτη στις ελληνικές ακτές; Για τον Όμηρο, τον Ησίοδο και άλλους πρώιμους συγγραφείς, η θεά συνδέθηκε στενά με την Κύπρο. Η Οδύσσεια αναφέρει την Πάφο ως πατρίδα της θεάς, ενώ η Ιλιάδα αναφέρει το Κύπρις ως το πιο κοινό επίθετό της¹⁶. Ό Ησίοδος την αναφέρει ως Κυπρογενή και Κυθηρεία.

Η αναζήτησή μας για την προέλευση της Αφροδίτης δε σταματά στην Κύπρο, στο γνωστό σημείο σύντηξης των ασιατικών θρησκευτικών αντιλήψεων. Σχεδόν όλοι οι κορυφαίοι μελετητές συναινούν ότι η λατρεία της Αφροδίτης έφθασε αρχικά στην Ελλάδα από την Εγγύς Ανατολή: «Πίσω από τη μορφή της Αφροδίτης στέκει καθαρά η σημιτική θεά της αγάπης, η Ιστάρ-Αστάρτη, θεϊκή σύζυγος του βασιλιά, βασίλισσα του ουρανού και εταίρα ταυτόχρονα»¹⁷. Αυτή η άποψη υποστηρίζεται από τους ίδιους τους Έλληνες. Ο Παυσανίας, για παράδειγμα, είχε την ακόλουθη άποψη: "Οι Ασσύριοι ήταν οι πρώτοι από την ανθρώπινη φυλή που λάτρεψαν την ουράνια [Αφροδίτη Ουρανία], κατόπιν ο λαός της Πάφου στην Κύπρο και των Φοινίκων στην Παλαιστίνη και ο λαός των Κυθήρων, που έμαθε τη λατρεία της από τους Φοίνικες»¹⁸. Ο Μπάρκερτ υποδεικνύει ότι η Αφροδίτη έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με την Ιστάρ. Και οι δύο απεικονίζονται ως θεές της αγάπης και συνδέονται με ιεροτελεστίες της πορνείας, για παράδειγμα¹⁹. Η Αφροδίτη, όπως και η Ιστάρ, απεικονιζόταν οπλισμένη και την επικαλούνταν ως εγγυήτρια της νίκης.

Αστέρι του θρήνου

Εάν η λατρεία της Αφροδίτης απεικονίζει τις αρχαίες συλλήψεις που συνδέονται με τον πλανήτη Αφροδίτη, πρέπει να αναμένεται ότι η γνώση της μυθολογίας του πλανήτη θα βοηθήσει στην ερμηνεία των συγκεκριμένων λεπτομερειών της λατρείας της θεάς. Σκεφθείτε, για παράδειγμα, τον σημαντικό ρόλο της Αφροδίτης ως θεάς θρηνωδού, προφανέστερο στις παραδόσεις που περιβάλλουν τον Άδωνη, ένα θεό που οι τελετουργίες του σχετίζονταν με την τελετουργική θρηνωδία²⁰. Όπως έχουμε δει, η Αφροδίτη λέγεται ότι πήδηξε από τους βράχους Λευκάδας από την αγωνία της για τον θάνατο του Άδωνη. Ο Gregory Nagy, ένας από τους πρώτους μελετητές του ελληνικού μύθου, ερμηνεύει το άλμα της Αφροδίτης από την άποψη των στερεότυπων κινήσεων του πλανήτη στον ουρανό: «Βουτώντας από τον λευκό βράχο εκείνη [η Σαπφώ] κάνει ό,τι και η Αφροδίτη με τη μορφή του Εσπερινού άστρου, βουτώντας πίσω από τον βυθισμένο Ήλιο, για να τον συναντήσει το επόμενο πρωί με τη μορφή του Αυγερινού²¹.

Το γεγονός ότι οι θρηνωδίες της Αφροδίτης σχετίζονται με τον πλανήτη επιβεβαιώνεται από τη βαβυλωνιακή παράδοση, στην οποία η Ιστάρ/Αφροδίτη ήταν γνωστή ως «αστέρι του θρήνου»²². Ίσως αυτό το επίθετο να προκαλεί σύγχυση βέβαια: Ποια πιθανή σχέση θα μπορούσε να υπάρχει μεταξύ ενός απόμακρου πλανήτη και των αρχαίων ιεροτελεστιών του πένθους;

Μια έρευνα για τις αρχαίες θεές-Αφροδίτες θα δείξει ότι οι περισσότερες απεικονίζονταν ως μεγάλες θρηνωδοί. Οι θρήνοι της Ινάνα για τον θάνατο του Ντουμούζι λέγεται ότι τράνταξαν τα θεμέλια του ουρανού. Στην Καναανιτική παράδοση είναι παροιμιώδεις οι θρήνοι της Ανάτ για τον Βάαλ, ενώ στην αιγυπτιακή παράδοση η Ίσις περιπλανήθηκε σε όλο τον κόσμο απαρηγόρητη, ψάχνοντας τα υπολείμματα του Όσιρι: «Τον αναζητούσε ακούραστα, πλήρης θρήνων διέσχισε τη γη και δεν ξεκουράστηκε ώσπου να τον βρει»²³.

Παρόμοιες παραδόσεις περιβάλλουν τη σκανδιναβική θεά Φρέγια, που ταυτίζεται συνήθως με την Αφροδίτη. Όπως αναγνώρισε ο Briffault πριν από πολλά χρόνια, Οι θρήνοι της Φρέγια συμμορφώνονται με ένα γενικό αρχέτυπο σύμφωνα με το οποίο «ήταν κυρίως περιπλανώμενη. Σαν την Ίσιδα στην αναζήτηση του Όσιρι, σαν την Ιώ και αναρίθμητες άλλες θεές, περιπλανιέται απαρηγόρητη σε αναζήτηση του Οντχρ ή Οντίν»²⁴. Η ίδια ιδέα είναι προφανής στον Νέο Κόσμο, όπου η θεά Ιτζπαπαλότλ «περιπλανήθηκε θρηνώντας για την απώλεια του Ψαριού Βέλους»²⁵.

Η φρυγική Κυβέλη προσφέρει ένα κλασικό παράδειγμα της θεάς ως θρηνωδού. Σύμφωνα με τον Διόδωρο, η θεά περιπλανιόταν στον κόσμο με ατημέλητα μαλλιά, θρηνώντας για τον θάνατο του Άττη. Το σημαντικότερο, ωστόσο, είναι ότι εδώ η Κυβέλη ταυτίζεται ως θρηνωδός με την Αφροδίτη²⁶. Επίσης, όπως το "αστέρι του θρήνου" θεωρήθηκε θηλυκής μορφής, διαπιστώνουμε ότι και οι ιεροτελεστίες του θρήνου ήταν χαρακτηριστικά η ειδική επικράτεια των θηλυκών μορφών: «Αυτές οι ιεροτελεστίες και "θρήνοι" τελούνται σε όλες τις πρωτόγονες κοινωνίες από τις γυναίκες». Είναι ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο να σημειώσουμε ότι τα θρηνητικά τελετουργικά σε όλη την υδρόγειο υποδεικνύουν γυναίκες με μαλλιά μπλεγμένα και λυτά στον άνεμο.

Λιοντάρι του ουρανού

Στον ίδιο ύμνο στον οποίο περιγράφεται ως «αστέρι του θρήνου», η Ιστάρ συγκρίνεται με βρυχώμενο λιοντάρι: (...) Ιρνινίτουμ (επίθετο της Ιστάρ), βρυχώμενο λιοντάρι, ας ηρεμήσει η καρδιά σου(...)²⁷. Το γεγονός ότι ο πλανήτης Αφροδίτη ήταν το αντικείμενο αυτής της εικονοπλασίας επιβεβαιώνεται από διάφορες μαρτυρίες. Η Ινάνα, επίσης, (ως Αφροδίτη) περιγράφεται ρητά ως λιοντάρι στον ουρανό. Έτσι, ένας ύμνος επικαλείται την Ινάνα ως «λιοντάρι που λάμπει στον ουρανό»²⁸. Σε έναν άλλο πρώιμο ύμνο, Ινάνα και Εμπίχ, η θεά παρουσιάζεται σαν καταιγίδα, σαν φοβερό λιοντάρι που εξαφανίζει καθετί εχθρικό

Επανειλημμένα η θεά-πλανήτης στη Βαβυλωνιακή μυθολογία συγκρίνεται με βρυχώμενο λιοντάρι στον ουρανό και δίκαια μπορεί να αναρωτηθεί κανείς. Θα μπορούσε οποιοσδήποτε σήμερα βλέποντας τον πλανήτη Αφροδίτη να τον περιγράψει με τέτοιους όρους; Στην ιερή εικονογραφία της Ιστάρ τα λιοντάρια είναι ευδιάκριτα ούτως ή άλλως²⁹ και συνδέονται πιθανώς με τα λυτά μαλλιά της θρηνωδίας. Ο συσχετισμός αυτός δεν είναι αυθαίρετος, καθώς επιβεβαιώνεται από τα επιγραφικά κείμενα στα οποία η λυτή κόμη παρομοιάζεται συχνά με τη χαίτη του λιονταριού. Ένα δημοφιλές μοτίβο περιγράφει άλλωστε τα λιοντάρια να φέρουν το σύμβολο του άστρου. Διάφοροι μελετητές υποστηρίζουν ότι το σύμβολο του άστρου στο σώμα του λιονταριού υποδεικνύει πως ανήκαν στην Ιστάρ³⁰. Όμως η λέξη κόμη ακόμα και σήμερα χρησιμοποιείται για να περιγράψει έναν κομήτη. Δεν είμαστε σίγουροι αν οι αρχαίοι μας πρόγονοι απέδιδαν την εικονογραφία του κομήτη στην Αφροδίτη. Ωστόσο, παραμένει μια αλληλουχία που δείχνει τη σχέση της Ιστάρ-Αφροδίτης με τον ουρανό και εξηγεί εν μέρει την εμμονή στις ουράνιες ιδιότητες του βρυχώμενου λιονταριού στους ύμνους προς την Ιστάρ.

Αφροδίτη Αρεία

Η Αφροδίτη ζητά από τον Ήφαιστο όπλα για τον Αινεία, νωπογραφία από τον Τζιοβάνι Μπατίστα Τιέπολο

Στην αρχαία Ελλάδα, ειδικά στη Σπάρτη, η Αφροδίτη λατρευόταν ως πολεμίστρια, όπως βεβαιώνεται από το επίθετο Αρεία. Όπως επεσήμανε ο Graz, αυτή η λατρεία θεωρείτο παράξενη από τους ίδιους τους Έλληνες: «Η ένοπλη Αφροδίτη της Σπάρτης προκάλεσε τα πνεύματα όσων ασχολήθηκαν με τα επιγράμματα και τη ρητορική των κλασικών χρόνων»³¹ Όμως, η σπαρτιατική λατρεία βρίσκει ένα παράλληλο θέμα στο νησί των Κυθήρων, όπου η Αφροδίτη Ουρανία απεικονιζόταν οπλισμένη. Ας προσθέσουμε εδώ, ή μάλλον ας θυμίσουμε, ότι αυτή θεωρείτο η αρχαιότερη λατρεία μιας θεάς που ούτως ή άλλως παίρνει μέρος στον πόλεμο με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στο ομηρικό έπος.

Πώς, λοιπόν, πρέπει να κατανοήσουμε τον ρόλο της θεάς Αφροδίτης ως πολεμίστριας; Η ελληνική μαρτυρία λίγο βοηθά στην προκειμένη περίπτωση. Οι θεοί της Ελλάδας, ακόμη και στο ηρωικό έπος είναι αρκετά εξευγενισμένοι. Ο καταλληλότερος οδηγός, λοιπόν, είναι η συγκριτική μυθολογία. Στον ασσυροβαβυλωνικό μύθο η θρηνωδός θεά είναι ταυτόχρονα και θεά πολεμίστρια. Αν στο ένα κείμενο η Ινάνα περιγράφεται ως λιοντάρι που ο βρυχηθμός του απειλεί να καταστρέψει τον ουρανό και τη γη, ένα άλλο κείμενο την περιγράφει ως θρηνωδό που η θρηνωδία της τραντάζει τα θεμέλια του κόσμου³².

Ο ουράνιος πόλεμος της Ινάνα είναι στην πραγματικότητα η αναταραχή που προκύπτει από την ταραγμένη της καρδιά. Ό,τι βρυχάται στον ουρανό έχει την ποιότητα της βροντής και της αστραπής που τραντάζει τον κόσμο συθέμελα. Όπως και οι αντίστοιχες πρώιμες θεότητες του σκανδιναβικού πανθέου –σχεδόν όλων των πανθέων ουσιαστικά- έτσι και εδώ αυτή η πρώιμη θηλυκή θεότητα συνδέεται με τα στοιχεία της φύσης. Η κλαγγή των όπλων και ο αχός της μάχης είναι η πλησιέστερη ανθρώπινη δραστηριότητα στη θεϊκή επενέργεια. Είναι φυσικό λοιπόν, στη διαδικασία εξανθρωπισμού των θεών να αποδώσει εικονιστικά ο άνθρωπος τη φύση τους ντυμένη με την πολεμική εξάρτηση³³.

Ορφικός Ύμνος

Αφροδίτη του Καπιτωλίου

Εἰς Ἀφροδίτην

Απόδοση

Οὐρανία, πολύυμνε, φιλομμειδὴς Ἀφροδίτη, ποντογενής, γενέτειρα θεά, φιλοπάννυχε, σεμνή, νυκτερία ζεύκτειρα, δολοπλόκε μῆτερ Ἀνάγκης πάντα γὰρ ἐκ σέθεν ἐστίν, ὑπεζεύξω δέ <τε> κόσμον καὶ κρατέεις τρισσῶν μοιρῶν, γεννᾶις δὲ τὰ πάντα, ὅσσα τ' ἐν οὐρανῷ ἐστι καὶ ἐν γαίῃ πολυκάρπῳ ἐν πόντου τε βυθῷ τε, σεμνὴ Βάκχοιο πάρεδρε, τερπομένη θαλίαισι, γαμοστόλε μῆτερ Ἐρώτων, Πειθοῖ λεκτροχαρής, κρυφία, χαριδῶτι, φαινομένη, τ' ἀφανής, ἐρατοπλόκαμ', εὐπατέρεια, νυμφιδία σύνδαιτι θεῶν, σκηπτοῦχε, λύκαινα, γεννοδότειρα, φίλανδρε, ποθεινοτάτη, βιοδῶτι, ἡ ζεύξασα βροτοὺς ἀχαλινώτοισιν ἀνάγκαις καὶ θηρῶν πολὺ φῦλον ἐρωτομανῶν ὑπὸ φίλτρων• ἔρχεο, Κυπρογενὲς θεῖον γένος, εἴτ' ἐν' Ὀλύμπῳ ἐσσί, θεὰ βασίλεια, καλῶι γήθουσα προσώπῳ, εἴτε καὶ εὐλιβάνου Συρίης ἕδος ἀμφιπολεύεις, εἴτε σύ γ' ἐν πεδίοισι σὺν ἅρμασι χρυσεοτεύκτοις Αἰγύπτου κατέχεις ἱερῆς γονιμώδεα λουτρά, ἢ καὶ κυκνείοισιν ὄχοις ἐπὶ πόντιον οἶδμα ἐρχομένη χαίρεις κητῶν κυκλίαισι χορείαις, ἢ νύμφαις τέρπῃ κυανώπισιν ἐν χθονὶ Δίῃ θῖνας ἐπ' αἰγιαλοῖς ψαμμώδεσιν ἅλματι κούφῳ• εἴτ' ἐν Κύπρωι, ἄνασσα, τροφῶι σέο, ἔνθα καλαί τε παρθένοι ἄδμηται νύμφαι τ' ἀνὰ πάντ' ἐνιαυτὸν ὑμνοῦσιν, σέ, μάκαιρα, καὶ ἄμβροτον ἁγνὸν Ἄδωνιν. ἐλθέ, μάκαιρα θεά μάλ' ἐπήρατον εἶδος ἔχουσα• ψυχῇ γάρ σε καλῶ σεμνῇ ἁγνοῖσι λόγοισιν. Από βικιθήκη Ορφικός Ύμνος Εἰς Ἀφροδίτην

«Ουρανία, πολύυμνη, φιλομμειδής Αφροδίτη, ποντογενής, γενέτειρα θεά, φιλοπάννυχε, σεμνή, νυκτέρια ζεύκτειρα, δολοπλόκα μητέρα της Ανάγκης. Γιατί τα πάντα είναι από εσένα, καθώς υπέζευξες τον Κόσμο και κρατείς τις τρείς Μοίρες, γεννάς δε τα πάντα, όσα είναι στον ουρανό και στην πολύκαρπη γη και στον πόντο και στον βυθό, σεμνή του Βάκχου πάρεδρε, που τέρπεσε με τα θάλη, γαμοστόλε μητέρα των Ερώτων, Πειθώ λεκτροχαρής, κρυφία, χαριδώτι, φαινομένη και αφανής, ερατοπλόκαμε, ευπάτειρα, νυμφιδία σύνδαιτι θεών, σκηπτούχε, λύκαινα, γεννοδότειρα, φίλανδρε, ποθειτότατη, βιοδώτη, που έζευξες τους βροτούς με αχαλίνωτους ανάγκες και τα πολλά φύλα των ερωτωμανών θηρίων με φίλτρα. Έλα, Κυπρογενές θείον γένος, είτε είσαι εν τω Ολύμπω, θεά βασίλεια, φανερώνοντας καλώ πρόσωπο, είτε αμφιπολεύεις στον θρόνο της ευλιβάνου Συρίας, είτε εσύ με χρυσότευκτα άρματα κατέχεις το γονιμώδει λουτρά στα πεδία της ιερής Αιγύπτου, είτε με κυκνοσειρόμενα άρματα ερχόμενη χαίρεσαι με τους κυκλικούς χορούς των κητών στο πόντιο κύμα, είτε με νύμφες τέρπεσαι στις θίνες του Διός Χθονίου με σιωπηλά άλματα σε αμμώδη αιγιαλούς, είτε στην Κύπρο, άνασσα, οι τροφοί σου, μαζί ωραίες παρθένες και άδμητες νύμφες ανα πάντα ενιαυτό υμνούν, εσέ, μακάρια, και τον άμβροτο αγνό Άδωνι. Έλα, μακάρια θεά που έχεις πολύ επέραστο είδος. Γιατί σε καλώ με σεμνή ψυχή και άγιους λόγους.».

Ψυχή

Αναφέρεται επίσης ο μύθος της καταδίωξης μιας νεαρής κοπέλας, κόρης του Βασιλιά της Σικελίας, με την οποία πάντρεψε τον γιο της Έρωτα.

Έκθεση φωτογραφιών

• 
  Αφροδίτη και Άδωνις (1729) του François Lemoyne
• 
  Ο Άρης αφοπλίζεται από την Αφροδίτη (1824) του Ζακ-Λουί Νταβίντ
• 
  ο εξαπατημένος Ήφαιστος «πιάνει στα πράσα» τον Άρη και την Αφροδίτη. (1827) του Alexandre Charles Guillemot
• 
  Η αναδυομένη Αφροδίτη (1848) του Ζαν Ωγκύστ Ντομινίκ Ενγκρ
• 
  Η Αφροδίτη ετοιμάζεται για το λουτρό (1867) του Frederic Leighton
• 
  Αφροδίτη Verticordia (1868) του Ντάντε Γκάμπριελ Ροσέτι
• 
  Η αναδυομένη Αφροδίτη (1879) του Ουιλιάμ-Αντόλφ Μπουγκερώ
• 
  Primavera (late 1470s or early 1480s) by Sandro Botticelli
• 
  Venus, Adonis and Cupid (π. 1595) by Annibale Carracci
• 
  The Toilet of Venus (π. 1612-1615) by Peter Paul Rubens
• 
  The Death of Adonis (π. 1614) by Peter Paul Rubens

• 
  The Ludovisi Throne (possibly π. 460 BC) is believed to be a classical Greek bas-relief, although it has also been alleged to be a 19th-century forgery.
• 
  Attic white-ground red-figured kylix of Aphrodite riding a swan (π. 46-470) found at Kameiros (Rhodes)
• 
  Aphrodite and Himeros, detail from a silver kantharos (π. 420-410 BC), part of the Vassil Bojkov collection, Sofia, Bulgaria
• 
  Red-figure vase painting of Aphrodite and Phaon (π. 420-400 BC)
• 
  Apuleian vase painting of Zeus plotting with Aphrodite to seduce Leda while Eros sits on her arm (π. 330 BC)

Πηγές

• 1: Βλ. Briffault R., The Mothers (New York, 1963): 378, 429 και Graves R., The White Goddess (New York, 1948): 393-397 ή το Hislop H., The Two Babylons (Neptune, N.J., 1959).
• 2: Graves R., The White Goddess (New York, 1948): 482.
• 3: Στο ίδιο
• 4: R. Briffault, The Mothers, (New York, 1963).
• 5: Helck W., Betrachtungen zur Grossen Göttin, (Munich, 1971)
• 6: Neumann E., The Great Mother (Princeton, 1974): 6.
• 7: Ιλιάδα 14:216
• 8: Burkert W., Greek Religion (Cambridge, 1985): 152 και Οδύσσεια 22:444
• 9: Οδύσσεια 8:266-364.
• 10: Βλ. Farnell L., The Cults of the Greek States, Vol. II (New Rochelle, 1977:. 650.
• 11: Ομηρικός Ύμνος εις Αφροδίτην, 53ff
• 12: Gantz T., Early Greek Myth (Baltimore, 1993: 104
• 13: Harrison J., Προλεγόμενα στη μελέτη της ελληνικής θρησκείας, Ιάμβλιχος, (Αθήνα, 1995-97).
• 14: Penglase C., Greek Myths and Mesopotamia (London, 1994):. 176 κ.ε.
• 15: Burkert W., ό.π..: 153.
• 16: Το ίδιο: 153. Σύμφωνα με τον C. Penglase, ό.π.: 176, «Η αρχαιότερη μαρτυρία για την Αφροδίτη είναι ο ναός της Πάφου».
• 17: Burkert W, ό.π.: 152.
• 18: Παυσανίου 1.14,7
• 19: Penglase C., ό.π.: 163
• 20: Farnell L., ό.π: 637, «Συναντάμε επίσης θρηνωδικές τελετουργίες στη λατρεία της Λευκοθέας, στις Θήβες και πιθανώς στην Κρήτη, σχεδόν όπου υπάρχει λατρεία της Αφροδίτης».
• 21: Nagy G., «The White Rock of Leukas», Harvard Studies in Classical Philology 77 (1973): 175
• 22: Stephens F., «Prayer of Lamentation to Ishtar», στο J. Pritchard ed., Ancient Near Eastern Texts (Princeton, 1969): 384.
• 23: Erman A., A Handbook of Egyptian Religion (London, 1907): 33.
• 24: R. Briffault, The Mothers, Vol. 3 (New York, 1927): 66
• 25: Brundage B., The Fifth Sun: Aztec Gods, Aztec World (Austin, 1983): 171
• 26: Farnell L., ό.π..: 633, 641
• 27: Foster B., Before the Muses: An Anthology of Akkadian Literature, Vol. 1 (Bethesda, 1993):. 512
• 28: Bruschweiler F., ό.π..: 150.
• 29: Cornelius I., «The Lion in the Art of the Ancient Near East: A Study of Selected Motifs», Journal of Northwest Semitic Languages XV (1989): 59-63.
• 30: Buren E. van, «An Additional Note on the Hair-Whirl», στο JNES IX (1950): 55
• 31: Graz F., "Women, War, and Warlike Divinities," in W. Eck et al eds. Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik 55, 1984, p. 250
• 32: Cohen M., Sumerian Hymnology (Cincinnati, 1981: 148
• 33: Jacobsen T., The Treasures of Darkness (New Haven, 1976): 137

Βιβλιογραφία

• Briffault R., The Mothers (New York, 1963)
• Brundage B., The Fifth Sun: Aztec Gods, Aztec World (Austin, 1983)
• Buren E. van, «An Additional Note on the Hair-Whirl», στο JNES IX (1950)
• Burkert W., Greek Religion (Cambridge, 1985)
• Cohen M., Sumerian Hymnology (Cincinnati, 1981: 148
• Cornelius I., «The Lion in the Art of the Ancient Near East: A Study of Selected Motifs», Journal of Northwest Semitic Languages XV (1989)
• Erman A., A Handbook of Egyptian Religion (London, 1907)
• Farnell L., The Cults of the Greek States, Vol. II (New Rochelle, 1977)
• Foster B., Before the Muses: An Anthology of Akkadian Literature, Vol. 1 (Bethesda, 1993)
• Gantz T., Early Greek Myth (Baltimore, 1993)
• Graz F., "Women, War, and Warlike Divinities," in W. Eck et al eds. Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik 55, (1984)
• Graves R., The White Goddess (New York, 1948)
• Jacobsen T., The Treasures of Darkness (New Haven, 1976)
• Harrison J., Προλεγόμενα στη μελέτη της ελληνικής θρησκείας, Ιάμβλιχος, (Αθήνα, 1995-97).
• Helck W., Betrachtungen zur Grossen Göttin, (Munich, 1971)
• Nagy G., «The White Rock of Leukas», Harvard Studies in Classical Philology 77 (1973)
• Neumann E., The Great Mother (Princeton, 1974)
• Penglase C., Greek Myths and Mesopotamia (London, 1994)
• Stephens F., «Prayer of Lamentation to Ishtar», στο J. Pritchard ed., Ancient Near Eastern Texts (Princeton, 1969)

Πηγές

• Ομήρου Ιλιάδα
• Ομήρου Οδύσσεια
• Ομηρικός Ύμνος εις Αφροδίτην, 53ff
• Παυσανίου Αττικά, 14,7

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Θεά Αφροδίτη
• The Cult of Aphrodite
• Αθηνά και Αφροδίτη, η σοφία και το κάλλος (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)