Αρχαία Δωδώνη

Η Αρχαία Δωδώνη υπήρξε λατρευτικό κέντρο του Δία και της Διώνης. Υπήρξε, επίσης, γνωστό μαντείο του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Προσδιορίζεται γεωγραφικά σε απόσταση περίπου 2 χλμ. από τον οικισμό της Δωδώνης και κείται σε κλειστή, επιμήκη κοιλάδα, στους πρόποδες του όρους Τόμαρος, σε υψόμετρο 600 μ.

Δωδώνη

Άποψη του βουλευτηρίου στη Δωδώνη.
Τοποθεσία	Δωδώνη, Ιωάννινα, Ήπειρος, Ελλάδα
Περιοχή	Ήπειρος
Συντεταγμένες	39°32′47″N 20°47′16″E
Είδος	Ιερό, μαντείο
Ιστορία
Ίδρυση	2η χιλιετία π.Χ.
Εγκατάλειψη	391-392 μ.Χ.
Περίοδοι	Μυκηναϊκή Ελληνική έως Ρωμαϊκή Αυτοκρατορική
Πολιτισμοί	Ελληνικός, Ρωμαϊκός
Σημειώσεις
Κατάσταση	Ερειπωμένο
Ιδιοκτησία	Δημόσιο
Πρόσβαση κοινού	Ναι

Το αρχαίο θέατρο της Δωδώνης.

Προϊστορία

O ναός του Δία στην Αρχαία Δωδώνη.

Η Δωδώνη ως αρχαιολογική θέση σύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες φέρεται να είναι ενεργή ήδη από την εποχή του Χαλκού, επικεντρωμένη στη λατρεία της Γαίας ή άλλης θηλυκής γονιμικής θεότητας. Η λατρεία του Δία εισήχθη στη Δωδώνη αργότερα από τους Σελλούς, για να εξελιχθεί σε σύντομο χρονικό διάστημα σε κυρίαρχη λατρεία.

Το μαντείο της Δωδώνης ήταν αρχαιότερο από το Μαντείο των Δελφών. Στην Αργοναυτική εκστρατεία αναφέρει ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στα Αργοναυτικά ότι στην πλώρη της Αργώ βρισκόταν ένα κομμάτι κλαδί από την ομιλούσα φυγό (ιερά Βελανιδιά). Στον Όμηρο και συγκεκριμένα στην Ιλιάδα ο Αχιλλέας προσεύχεται στον Δωδωναίο Δία για να νικήσουν οι Αχαιοί και να γυρίσει πίσω σώος ο Πάτροκλος! Στην Οδύσσεια ο Οδυσσέας φτάνει στο μαντείο της Δωδώνης και ρωτάει τον Δωδωναίο Δία για την επιστροφή του στην Ιθάκη. (ξ 327 -328). Ο Βασιλιάς Πύρρος 290 π.Χ. έκανε τη Δωδώνη θρησκευτική πρωτεύουσα της Ηπείρου!

Ετυμολογία ονόματος

Υπάρχουν πολλές αναφορές για την ονομασία του ιστορικού ονόματος Δωδώνη, Μερικοί πιστεύουν πως έρχεται από τον Δία κύρια λατρεία του μαντείου, άλλοι από τη Δώδωνα νύμφη και άλλοι από το ουσιαστικό "Δωδός" που σημαίνει μπουμπουνητό και άλλοι από το ρήμα «δίδωμι», που σημαίνει πλούσια η εύφορη επειδή η πεδιάδα ήταν γεμάτη καρπούς και έδινε στον κόσμο.

Το μαντείο και η ιστορία του

Ο αρχαιολογικός χώρος

Τα Κυριότερα Ιερά της Αρχαίας Ελλάδας

Οι πρώτες μαρτυρίες για την ύπαρξη του μαντείου της Δωδώνης ως λατρευτικού χώρου τοποθετείται περί το 2600 π.Χ.. Είναι το αρχαιότερο μαντείο που συναντάται στον Ελλαδικό χώρο. Ο Ηρόδοτος αναφέρει δύο μύθους για την ίδρυση του μαντείου, έναν ότι οι Φοίνικες άρπαξαν δύο γυναίκες από τη Θήβα, και πούλησαν μία στη Λιβύη και μία στην Ελλάδα και εκείνες ίδρυσαν τα αντίστοιχα μαντεία στον Ναό του Δία και στη Δωδώνη. Ο άλλος, ότι από τη Θήβα της Αιγύπτου πέταξαν δύο περιστέρια: το ένα προσγειώθηκε στη Λιβύη, όπου χτίστηκε ο ναός του Άμμωνα Δία, και το δεύτερο ήρθε στη Δωδώνη, όπου ιδρύθηκε το μαντείο. Τη δεύτερη ιστορία αναφέρει ότι του την είπαν οι τρεις ιέρειες του μαντείου της Δωδώνης, τα ονόματα των οποίων ήταν Προμένεια που ήταν η μεγαλύτερη, Τιμαρέτη η επόμενη, και Νικάνδρη η νεότερη.

Από την παραπάνω ιστορία, καθώς το περιστέρι ονομάζεται πελιάς (πληθ. πελιαί), οι ιέρειες ονομαζόταν πελειάδες ή πελιάδες (Αρχαία ελληνικά: πέλειαι, πελείαι, πέλιαι). Ο Στράβωνας θεωρεί ότι το όνομα πέλειαι προέρχεται από τη γλώσσα των Μολοσσών και Θεσπρωτών, οι οποίοι ονομάζουν πελείους τους γέροντες και πελείας τις γραίες.

Αρχαιότητα

Το μαντείο στην αρχή ήταν υπαίθριο, με μια βαλανιδιά (ιερή φηγός), που γύρω είχε έναν περίβολο από χάλκινους λέβητες πάνω σε τρίποδες, οι οποίοι με τους ήχους που έκαναν όταν χτυπούσαν μεταξύ τους αλλά και σε συνδυασμό με το θρόισμα των φύλλων του δέντρου και άλλους ήχους (περιστέρια, πηγή κτλ.) έδιναν τους χρησμούς, τούς οποίους ερμήνευαν οι ιερείς και οι ιέρειες.

Από όταν οι Κερκυραίοι αφιέρωσαν στο ιερό ένα χάλκινο άγαλμα παιδιού που έφερε μαστίγιο με τρεις ουρές που χτυπούσαν έναν παρακείμενο χάλκινο τριποδικό λέβητα, καθιερώθηκε η χρησμοδότηση μέσω της ερμηνείας του ήχου αυτού. Λόγω των συχνών ανέμων μπορούσε να ηχεί μέχρι να μετρήσει κανείς έως το 400.

Σύμφωνα με μια νέα ερμηνεία, ο μαντικός ήχος προερχόταν από χάλκινα αντικείμενα παρόμοια με τα κινέζικα wind chimes που κρέμονταν από τη φηγό και ηχούσαν με το φύσημα του ανέμου. Οι ιερείς Ελλοί δεν έπλεναν ποτέ τα πόδια τους και σέρνονταν στο χώμα για να έχουν επαφή με τη γη. Ο Στράβωνας αναφέρει ότι το Μαντείο ιδρύθηκε από τους Πελασγούς και τους ονομάζει Τομούροι το όνομα που προήλθε από το όρος Τόμαρος. Ο Παυσανίας αναφέρετε οτι πριν οι ιερείς Σελλοί έψελναν στην ιερά φυγό για να πάρουν χρησμούς.

Ζεῦς ἦν, Ζεῦς ἐστίν, Ζεῦς ἔσεται. Ὤ μεγάλε Ζεῦ! Γῆ καρπούς ἀνίῃ,

Ιερά Οικία

Η Ιερά οικία του Μαντείου ήταν ο Ναός του Δία Πρόκειται για το κεντρικό τετράγωνο κτήριο Ε1 διαστάσεων 20,80 x 19,20 μ., το οποίο παρουσιάζει όχι λιγότερες από τέσσερις οικοδομικές φάσεις και μία ή δύο τουλάχιστον προοικοδομικές. Ως τις αρχές του 4ου αι. π.Χ., ο Ζευς της Δωδώνης δεν είχε ναό. Στις αρχές του 4ου αι. π.Χ. χτίστηκε ένας απλός μικρός ναός, διαστάσεων 4 x 6,50 μ., με πρόναο και σηκό. Ο ναός δεν προοριζόταν για κατοικία του Θεού και για τη λατρεία, αλλά για στέγαση των αφιερωμάτων.

Στις ρίζες της οξιάς, στην αρχή πιστευόταν ότι κατοικούσε η Γαία, αλλά με το Δωδεκάθεο αντικαταστάθηκε από τον Δία και τη γυναίκα του Διώνη. Λεγόταν και Νάιος Δίας από το αρχαιοελληνικό «ναίω»=κατοικώ, γι’ αυτό και οι αγώνες που διεξάγονταν προς τιμή του κάθε 4 χρόνια στο κοντινό στάδιο λέγονταν Νάια.

Στο τέλος του 5ου αιώνα χτίστηκε ένας μικρός ναός, όπου φυλάγονταν τα αφιερώματα των προσκυνητών. Οι προσκυνητές έδιναν την ερώτησή τους γραμμένη σε ένα έλασμα (φύλλο μαλακού μετάλλου - μολύβδου), αλλά η απάντηση συνήθως τους δίνονταν προφορικά. Στα μέσα του 4ου αι. π.Χ., ο περίβολος με τους λέβητες αντικαταστάθηκε από έναν πιο ευρύχωρο χαμηλό πέτρινο περίβολο. Εφόσον εκεί κατοικούσε ο Δίας και το σύνολο έμοιαζε με σπίτι, ο χώρος ονομάστηκε Ιερά οικία.

Στα χρόνια του Πύρρου (312-272 π.Χ.) χτίζονται στοές γύρω – γύρω, εκτός από την πλευρά της φηγού. Στον ναό και στις στοές φυλάγονταν τα αφιερώματα των πιστών. Εκείνη την εποχή χτίζονται και πολλά άλλα κτίρια: βουλευτήριο, πρυτανείο, θέατρο κτλ. και η Δωδώνη γίνεται για ένα διάστημα πρωτεύουσα των Ηπειρωτών.

Μετά τον θάνατο του Πύρρου και το γκρέμισμα του ιερού από τους Αιτωλούς το 219 π.Χ., επιδιορθώθηκε από τον βασιλιά της Μακεδονίας Φίλιππο Ε' και επεκτάθηκε αποκτώντας και άλλους χώρους, κολώνες κτλ. Τότε πήρε και την τελική του μορφή, ενώ κατά τον Παυσανία, η φηγός υπήρχε ακόμη.

Ναός της Διώνης

Στον ιερό χώρο του μαντείου βρισκόταν και ο Ναός αφιερωμένος στην τοπική θεότητα Διώνη γυναίκα του Δία και μητέρα της Αφροδίτης κατά τον Όμηρο. Χτίστηκε το Β’ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. η στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. και βρίσκεται βόρεια της ιεράς οικίας.

Ο ναός είχε προσανατολισμό Α -Δ με τετράγωνη κάτοψη και σε διαστάσεις 9,80 χ 9,40. διέθετε σηκό, πρόναο με τέσσερις ιωνικούς κίονες. Στο βάθος του σηκού διατηρείτε λείψανα του βάθρου που εκεί βρισκόταν το “Έδος” λατρευτικό άγαλμα της Διώνης που οι Αθηναίοι κάθε χρόνο έστελναν πλούσια δώρα προς τιμήν της!

το 219 π.Χ. Πυρπολήθηκε από τους Αιτωλούς και εγκαταλείφθηκε και φτιάχνοντας έναν νέο ναό αφιερωμένο στη Διώνη, Ένας ιωνικός πρόστυλος τετράστυλος με πρόναο και σηκό με διαστάσεις 9,60 χ , 35

Ναός της Αφροδίτης

Ο ναός της Αφροδίτης που βρίσκεται κοντά στον ναό της Θέμιδας κατασκευάστηκε το 4ο η αρχές του 3ου αι. π.Χ. Λατρευόταν η Αινειάδα Αφροδίτη. Ο ναός είναι μικρός με διαστάσεις 8,50 χ 4,70 και είναι Δωρικός ναός με πρόναο και σηκό δίστηλος με οκτάπλευρους δωρικούς κίονες, αντί για τέσσερις ιωνικούς κίονες που έχουν οι άλλοι ναοί.

Ναός της Θέμιδας

Η Θέμιδα ήταν από τις αρχαιότερες και διαδεδομένες στην Ήπειρο και η Θέμιδα όπως και η Διώνη θεωρούνται σύνναοι με τον Δία. Πιθανολογείται ότι ο ναός χρονολογείται από την περίοδο της Συμμαχίας των Ηπειρωτών (340-232 π.Χ).

Ένας λιτός ναός με διαστάσεις 10,30 χ 6,25. Ήταν πρόστυλος με τέσσερις ιωνικούς κίονες, και διέθετε πρόναο και σηκό. Μπροστά από τον ναό διατηρείται η θεμελίωση μεγάλου βωμού (διαστάσεων 4,20 x 3,30 μ.)

Ναός του Ηρακλή

Κάτω από τη Χριστιανική Βασιλική βρέθηκε ένας ναός που οικοδομήθηκε από τον Βασιλιά Πύρρο τον 3ο αι. π.Χ. Ο Ναός του Ηρακλή ήταν δωρικού ρυθμού με διαστάσεις 16,50 χ 9,50 με πρόναο και σηκό και διαθέτει τέσσερις ή έξι δωρικούς κίονες στην πρόσοψη. Ο ναός είναι ο μεγαλύτερος μετά τον ναό του Δία (Ιερά οικία).

Αρχαίο Στάδιο

Στο ΝΔ άκρο του ιερού και δίπλα ακριβώς από το Θέατρο βρίσκονται τα ερείπια του Σταδίου της Δωδώνης που κατασκευάστηκε λίγο μετά την καταστροφή από τους Αιτωλούς το 219 π.Χ.

Στο στάδιο αυτό γινόντουσαν κάθε τέσσερα χρόνια τα λεγόμενα Νάια, προς τιμήν του Δία και της Διώνης που στις αρχές του 2ου αι. π.Χ. καθιερώθηκαν ως στεφανίτες αγώνες.

Το στάδιο ήταν από τα λίγα αρχαία στάδια που είχαν λίθινα καθίσματα, κάτω από τη νότια πλευρά των καθισμάτων υπήρχε τεχνική στοά για την απομάκρυνση των νερών της βροχής.

Το στάδιο βρέθηκε το 1875 από τον Κ. Καραπάνο και μέχρι σήμερα δεν έχει ανασκαφεί ολόκληρο.

Ρωμαϊκή και βυζαντινή περίοδος

Το 167 π.Χ., το ιερό, όπως και άλλες 70 ηπειρωτικές πόλεις, καταστράφηκε από τους Ρωμαίους με επικεφαλής τον Αιμίλιο Παύλο, αλλά ανοικοδομήθηκε πάλι από τον Αύγουστο μόλις το 31, μετά τη νίκη του στο Άκτιο, ο οποίος και μετέτρεψε και το θέατρο σε αρένα. Από τότε όμως δεν άκμασε ξανά. Ένας από τους τελευταίους χρησμούς σε επίσημο πρόσωπο ήταν αυτός που ζητήθηκε από τον Ιουλιανό τον Παραβάτη για την εκστρατεία του κατά των Πάρθων το 362.

Στα βυζαντινά χρόνια, κατά τη βασιλεία του Θεοδόσιου Α' το 391, κάποιος έκοψε το ιερό δέντρο και το ιερό εγκαταλείφθηκε, ενώ πάνω στα ερείπια του κτίστηκε χριστιανική εκκλησία.

Οι τελευταίες μαρτυρίες χρονολογούνται από τον 6ο αιώνα, όταν επιδρομές βαρβάρων ερήμωσαν την περιοχή και με τον καιρό η λάσπη από τις πλαγιές του Τόμαρου σκέπασε τα πάντα.

Το θέατρο

Το Αρχαίο θέατρο Δωδώνης χτίστηκε τον 3ο αιώνα π.Χ. επί βασιλείας Πύρρου και ακολουθεί το σχέδιο που έχουν όλα τα ελληνικά θέατρα. Χωρούσε 18.000 θεατές και ήταν το μεγαλύτερο της εποχής του.

Χρονολόγιο ανασκαφών

• 1875 : Κωνσταντίνος Καραπάνος (Ηπειρώτης πολιτικός)
• 1921: Γεώργιος Σωτηριάδης (καθηγητής Αρχαιολογικής Εταιρίας)
• 1929-33 : Δημήτρης Ευαγγελίδης (καθηγητής αρχαιολογίας)
• 1950-66 : Σωτήρης Δάκαρης (εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρία)
• 1966-σήμερα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και Αρχαιολογική εταιρία.

Δείτε επίσης

• Κατάλογος αρχαίων θεάτρων
• Νάια
• Ο αστεροειδής 382 Δωδώνη (382 Dodona), που ανακαλύφθηκε το 1894, πήρε το όνομά του από την Αρχαία Δωδώνη.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Γεωργία Πλιάκου, Στο ιερό της Δωδώνης, έκδοση ΥΠΠΟ ΥΠΕΠΘ (Πρόγραμμα Μελίνα) ISBN 960-7689-46-1
• Γεωργία Πλιάκου, Ιερό του Δία στη Δωδώνη, έκδοση ΥΠΠΟ ΥΠΕΠΘ (Πρόγραμμα Μελίνα) ISBN 960-7689-45-3

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Η αρχαία Δωδώνη στο ΥΠΠΟ Αρχειοθετήθηκε 2008-03-08 στο Wayback Machine.
• Η Αρχαία Δωδώνη (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Αρχαία Δωδώνη (Η ΕΡΤ στη Βόρειο Ελλάδα) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Θέατρο Δωδώνης (μέρος 1ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)
• Θέατρο Δωδώνης (μέρος 2ο) (Αρχείο ντοκιμαντέρ της ΕΡΤ)