Ιωσήφ Β΄ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας
| Το λήμμα δεν περιέχει πηγές ή αυτές που περιέχει δεν επαρκούν. |
Ο Ιωσήφ Β΄ (Joseph II, Βιέννη 13 Μαρτίου 1741 - 20 Φεβρουαρίου 1790) από τον Οίκο των Αψβούργων-Λωρραίνης ήταν αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (1765 - 1790), και ηγεμόνας των κτήσεων των Αψβούργων (μαζί με τη μητέρα του από το 1765 και μόνος από το 1780).
Ο Ιωσήφ Βενέδικτος Αντώνιος Μιχαήλ Αδάμ ήταν ο μεγαλύτερος γιος του Αυτοκράτορα Φραγκίσκου Α΄ και της Μαρίας Θηρεσίας, αδελφός της Μαρίας Αντουανέττας, ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας της Αυστρίας από τον Οίκο των Αψβούργων-Λωρραίνης. Υπήρξε ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της πεφωτισμένης δεσποτείας στην Ευρώπη μαζί με την Αικατερίνη Β΄ της Ρωσίας και τον Φρειδερίκο Β΄ της Πρωσίας. Αλλά οι μεγάλες μεταρρυθμίσεις που είχε σκοπό να πάρει τελικά δεν πραγματοποιήθηκαν σε όλη τους την έκταση λόγω των έντονων αντιδράσεων που προκάλεσαν και του πρόωρου θανάτου του. Η πολιτική του έμεινε γνωστή ως Ιωσηφινισμός.
Εκπαίδευση και οικογενειακή ζωή
ΕπεξεργασίαΟ Βολταίρος και οι Εγκυκλοπαιδιστές ήταν αυτοί που διαμόρφωσαν τις αντιλήψεις και ενέπνευσαν τις μεταρρυθμιστικές τάσεις του Ιωσήφ. Υπόδειγμά του υπήρξε επίσης ο Φρειδερίκος Β΄ της Πρωσίας μολονότι κατά διαστήματα υπήρξαν αντίπαλοι.
Ο Ιωσήφ παντρεύτηκε την Ισαβέλλα της Πάρμας τον Οκτώβριο του 1760 η οποία όμως πέθανε σύντομα (1763) ενώ το μοναδικό παιδί που απέκτησαν, η Μαρία Θηρεσία Ελισάβετ, πέθανε το 1770. Το (1765) ο Ιωσήφ παντρεύτηκε τη Μαρία Ιωσηφίνα της Βαυαρίας αλλά και αυτή πέθανε σύντομα (1767) από ευλογιά. Ο Ιωσήφ Β΄ δεν ξαναπαντρεύτηκε.
Αυτοκράτορας και συμβασιλέας της Μαρίας Θηρεσίας
ΕπεξεργασίαTo 1765 διαδέχτηκε τον πατέρα του, αλλά ως αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας πολύ λίγη πραγματική εξουσία είχε. Αναγορεύτηκε επίσης συμβασιλέας της μητέρας του στις κτήσεις των Αψβούργων αλλά η Μαρία Θηρεσία κρατούσε πάντα γερά τα ηνία της εξουσίας. Ο μόνος τρόπος για να επιβάλει ο Ιωσήφ τις απόψεις του ήταν η απειλή παραίτησης, η οποία λειτούργησε κάποιες φορές.
Αμέσως μόλις διαδέχτηκε τον πατέρα του υπέβαλε στο Συμβούλιο του Κράτους ένα γενικό σχέδιο μεταρρυθμίσεων που θορύβησε τους συμβούλους και τη μητέρα του, αν και είχε προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις και η ίδια. Κατόπιν ο Ιωσήφ παραχώρησε στο δημόσιο ταμείο είκοσι χιλιάδες χρυσά γκύλντεν προς εξόφλησιν του δημοσίου χρέους, ποσό προερχόμενο από την πατρική κληρονομιά. Πούλησε τους περιφραγμένους κυνηγότοπους και διέταξε να εξοντωθούν οι αγριόχοιροί τους που κατέστρεφαν τις σοδειές των χωρικών.
Περιόδευσε incognito στις κτήσεις των Αψβούργων και ταράχτηκε με τις συνθήκες διαβίωσης των χωρικών. Επέμεινε να θεσπιστεί ο «Αγροτικός Νόμος» που ρύθμιζε κάπως την εργασία των δουλοπαροίκων. Οι φεουδάρχες αντιστάθηκαν και οι χωρικοί εξεγέρθηκαν. Ο στρατός επέβαλε την τάξη. Η Μαρία Θηρεσία άρχισε να φοβάται τις συνέπειες των ενεργειών του γιου της.
Αλλά παρά τις «πεφωτισμένες» του απόψεις, ο Ιωσήφ ήταν πάντα έτοιμος να επεκτείνει το κράτος του. Συναντήθηκε δύο φορές με μεγαλύτερο εχθρό της μητέρας του, τον Φρειδερίκο, μίλησαν περί Βολταίρου και φιλοσόφων-ηγεμόνων του Πλάτωνα και κατέστρωσαν το σχέδιο του Πρώτου Διαμελισμού της Πολωνίας. Η Μαρία Θηρεσία εξαναγκάστηκε από τον Ιωσήφ και τον καγκελάριο Κάουνιτς (Kaunitz) να υπογράψει το σύμφωνο του διαμελισμού.
Οι ίδιοι την υποχρέωσαν το 1773 να συμπράξει στη διάλυση των Ιησουιτών. Το θέμα αυτό έφερε μεγάλη διάσταση μεταξύ μητέρας και γιου, και ο Ιωσήφ παρακάλεσε να απαλλαγεί από τα καθήκοντα του συμβασιλέα. Συμφιλιώθηκαν όμως σε λίγο και διέθεσαν τη δημευθείσα περιουσία των Ιησουιτών στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση που πραγματοποίησαν. Έγιναν πολλές αξιόλογες αλλαγές στην εκπαίδευση και ο έλεγχός της πέρασε από την Εκκλησία στο κράτος.
Τον Απρίλιο του 1777 ταξίδεψε incognito στο Παρίσι, ως κόμης Φάλκενστάιν, και επισκέφθηκε την αδελφή του Μαρία Αντουανέττα, βασίλισσα της Γαλλίας. Έγινε θερμά δεκτός από τους Εγκυκλοπαιδιστές και όσα είδε τον οδήγησαν στην πρόβλεψη του τέλους της γαλλικής μοναρχίας.
Το 1778 Ιωσήφ και Φρειδερίκος βρέθηκαν αντιμέτωποι στον σχεδόν αναίμακτο πόλεμο της Βαυαρικής Διαδοχής (οι περισσότερες απώλειες ήταν από ασθένειες), που έληξε χωρίς άξιες λόγου αλλαγές για την Αυστρία.
Τον Νοέμβριο του 1780 η Μαρία Θηρεσία πέθανε.
Μόνος κυβερνήτης
Επεξεργασία
Ο θάνατος της μητέρας του έδωσε στον Ιωσήφ την απόλυτη ελευθερία που χρειαζόταν για να εφαρμόσει τα μεταρρυθμιστικά του σχέδια.
Δικαιοσύνη και Διοίκηση
ΕπεξεργασίαΔημοσιεύτηκαν νέοι ποινικοί και αστικοί νόμοι. Η θανατική ποινή καταργήθηκε. Η μαγεία και η θρησκευτική αποστασία δεν ήταν πια εγκλήματα. Απαγορεύτηκαν οι μονομαχίες κι ο φόνος σε μονομαχία θεωρούνταν δολοφονία. Στον τομέα του αστικού δικαίου, καθιερώθηκε ο πολιτικός γάμος, επιτράπηκαν οι γάμοι μεταξύ αλλοθρήσκων και το διαζύγιο εξεδίδετο από τις πολιτικές αρχές. Πολλά εκκλησιαστικά δικαστήρια καταργήθηκαν. Εν γένει οι ποινές έγιναν ηπιότερες και καθιερώθηκε η πλήρης ισότητα ενώπιον του νόμου.
Το 1782 η λογοκρισία καταργήθηκε εν μέρει: απαγορευόταν μόνο τα αντιχριστιανικά και τα «περιέχοντα ανηθικότητας» βιβλία αλλά και τα «αναφερόμενα σε θαύματα, οπτασίες, αποκαλύψεις και τα παρόμοια». Οι επικρίσεις και η σάτιρα επιτρέπονταν ακόμα και κατά του αυτοκράτορα, αρκεί να ήταν ενυπόγραφες.
Η δουλοπαροικία καταργήθηκε. Οι χωρικοί ήταν πια ελεύθεροι να μετακινούνται κατά βούλησιν και να έχουν ιδιοκτησία. Οι εισφορές που βάρυναν τους χωρικούς έγιναν πολύ ελαφρύτερες. Καθιερώθηκε ένας και μοναδικός φόρος επί της εγγείου ιδιοκτησίας όλων των γαιοκτημόνων. Η αστική τάξη ευνοήθηκε. Έμποροι, βιομήχανοι και τραπεζίτες απαλλάχτηκαν από δασμούς και διόδια και τους απονεμήθηκαν αριστοκρατικοί τίτλοι προς μεγάλη αγανάκτηση των ευγενών.
Θρησκευτική πολιτική
ΕπεξεργασίαΣτις 12 Οκτωβρίου 1781 δημοσιεύτηκε το Διάταγμα της Ανεξιθρησκίας. Οι διακρίσεις εις βάρος των Διαμαρτυρομένων και των Ελληνορθοδόξων καταργούνταν. Στις 29 Νοεμβρίου έκλεισαν με νέο διάταγμα πολλά μοναστήρια (περίπου το ένα τρίτο του συνόλου) και η περιουσία τους δημεύτηκε. Η περιουσία των υπολοίπων τέθηκε υπό αυστηρό κρατικό έλεγχο. Οι επίσκοποι έπρεπε να δίνουν όρκο πίστεως στην κοσμική εξουσία. Οι αποφάσεις του πάπα έπρεπε να εγκρίνονται από την κυβέρνηση της Αυστρίας. Όσες αποφάσεις δεν άρεσαν στον Ιωσήφ, διατάχθηκε να αγνοούνται.
Ο κλήρος αναστατώθηκε. Ο Πίος ΣΤ΄ έκανε την πρωτοφανή ενέργεια να ταξιδέψει μέσα στο χειμώνα στη Βιέννη για να νουθετήσει τον Ιωσήφ. Ήταν η πρώτη φορά από το 1414 που ένας πάπας πατούσε σε γερμανικό έδαφος. Ο λαός δεχόταν με συγκίνηση τις ευλογίες του πάπα από τον εξώστη των ανακτόρων και ο Ιωσήφ άκουγε αδιάφορα τις συμβουλές και τις απειλές του περί θείας οργής. Τελικά κατόρθωσε να επιβάλει τις απόψεις του χωρίς να έλθει σε ρήξη με τον πάπα. Πήρε μέτρα κυριολεκτικά εικονοκλαστικά: το μεγαλύτερο μέρος του διακόσμου των εκκλησιών απομακρύνθηκε. Ο ασπασμός των εικόνων και των λειψάνων και η διανομή φυλακτών απαγορεύτηκε. Όλες ανεξαιρέτως οι λεπτομέρειες των θρησκευτικών λειτουργιών και των τελετών καθορίζονταν με διατάγματα.
Εκπαιδευτική πολιτική
ΕπεξεργασίαΗ δημευθείσα μοναστηριακή περιουσία χρησιμοποιήθηκε για την ίδρυση, σχολείων, νοσοκομείων και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, ακόμα και για την περίθαλψη των ανέστιων πλέον μοναχών. Η στοιχειώδης εκπαίδευση έγινε υποχρεωτική. Σχολεία και πανεπιστήμια ιδρύθηκαν, ενισχύθηκαν ή αναδιοργανώθηκαν. Γλώσσα της εκπαίδευσης έγινε πλέον η γερμανική αντί της λατινικής. Τότε τέθηκαν οι βάσεις της ακμής στην οποία έφτασε η Βιέννη στην Ιατρική κατά τον επόμενο αιώνα.
Οι αντιδράσεις
Επεξεργασία
Δεν πρέπει να νομιστεί ότι ο Ιωσήφ είχε την παραμικρή επιθυμία για εκδημοκρατισμό της χώρας του. Ήταν ένας «φωτισμένος δεσπότης», ένας ορθολογιστής, ο σημαντικότερος εφαρμοστής του δόγματος «Τα πάντα διά τον λαόν αλλ’ ουδέν διά του λαού». Ήταν απόλυτα συγκεντρωτικός και πολύ απαιτητικός από τους δημόσιους λειτουργούς, τους οποίους περιέβαλε με δίκτυο κατασκόπων.
Η αναφορά των μεταρρυθμίσεών του στο προηγούμενο κεφάλαιο δεν δίνει την εικόνα του τί πραγματικά επιτεύχθηκε. Βεβαίως η Αυστρία ήταν σε καλύτερη οικονομική κατάσταση από τη Γαλλία εκείνη την εποχή. Ο πληθυσμός των χωρών των Αψβούργων αυξήθηκε, οι συνθήκες σε πολλά μέρη βελτιώθηκαν και υπήρξε μια μορφή κράτους προνοίας (π.χ. τα Armeninstitute, τα ιδρύματα των φτωχών). Αλλά οι αντιδράσεις ήταν πολλές και πολλές επίσης ήταν οι παραμορφωτικές συνέπειες των μεταρρυθμίσεών του.
Οι άμεσα θιγόμενοι ήταν οι ευγενείς. Ιδιαίτερα έντονα αντέδρασαν οι ευγενείς της Ουγγαρίας και της Τρανσυλβανίας, όπου παράλληλα σημειώθηκε εξέγερση χωρικών εναντίον τους το 1784-85. Τελικά ο Ιωσήφ κατήργησε τη δουλοπαροικία χωρίς όμως να δώσει γη στους χωρικούς ή να ελαφρύνει τις υποχρεώσεις τους. Οι ευγενείς τον κατηγόρησαν για την εξέγερση και οι χωρικοί τον κατηγόρησαν για την αποτυχία της. Εννοείται ότι στις μεταρρυθμίσεις αντιδρούσε και η κατώτερη γραφειοκρατία που έβλεπε να απειλείται η εξουσία της, καθώς και όλοι όσοι ένιωθαν πως η κεντρική εξουσία ρύθμιζε ακόμη και την καθημερινότητά της.
Οι αντιδράσεις είχαν και άλλα ποικίλα αίτια, σοβαρά και μη. Οι εργαζόμενοι δυσαρεστήθηκαν γιατί ελαττώθηκαν οι θρησκευτικές αργίες. Θεωρήθηκε υπεύθυνος γιατί το μεγάλο Allgemeines Krankenhaus (Γενικό Νοσοκομείο) που ίδρυσε στη Βιέννη, είχε ποσοστό θανάτων 20%.
Καταργώντας τα διόδια και τους εσωτερικούς δασμούς, διατήρησε τους δασμούς επί των εισαγωγών. Έτσι όμως οι εντόπιοι βιομήχανοι απαλλάχτηκαν από τον ανταγωνισμό, ύψωσαν τις τιμές και υποβάθμισαν την ποιότητα.
Μεγάλες αντιδράσεις προκάλεσε επίσης η προσπάθεια συγκεντρωτισμού και ομοιομορφίας των χωρών του. Η επιβολή της Γερμανικής ως επίσημης γλώσσας σε όλες του τις χώρες και η τάση εκγερμανισμού τους χάριν της ομοιογένειας, είχε εξοργίσει τους Ούγγρους και τους Τσέχους.
Στις Αυστριακές Κάτω Χώρες (σημ. Βέλγιο) εξερράγη επανάσταση (Οκτώβριος 1789-Δεκέμβριος 1790) εξ αιτίας της επιβολής των αντιεκκλησιαστικών και συγκεντρωτικών μέτρων του Ιωσήφ που καταργούσαν προαιώνια συνταγματικά δικαιώματα των επαρχιών. Στην εξέγερση συμμετείχαν όλες οι τάξεις καθώς και ο κλήρος με αποτέλεσμα ο αναμορφωτής Αυτοκράτορας να διατάξει να πυροβολείται το πλήθος.
Εξωτερική πολιτική
ΕπεξεργασίαΉδη από την εποχή εκείνη το πολυεθνικό κράτος των Αψβούργων βρισκόταν σε άμυνα. Ο Ιωσήφ έκανε μεγάλες προσπάθειες για διατηρήσει, κι αν ήταν δυνατόν να επεκτείνει, τα εδάφη του.
Το 1781 Αυστρία και Ρωσία υπέγραψαν συμμαχία. Βάσει αυτής το κάθε μέρος ήταν υποχρεωμένο να σπεύσει σε βοήθεια του άλλου όταν αυτό το τελευταίο δεχόταν επίθεση. Ήταν φανερό ότι οι «στόχοι» αυτής της συμμαχίας ήταν η Πρωσία και η Τουρκία, κράτη όμορα προς τα δύο συμβαλλόμενα μέρη και σε ανταγωνισμό με αυτά.
Αλλά ο κύριος σκοπός του Ιωσήφ ήταν η απόκτηση της Βαυαρίας. Μετά το 1778 (Πόλεμος της Βαυαρικής Διαδοχής) αποπειράθηκε και πάλι το 1784. Προσέφερε στον εκλέκτορά της τις Αυστριακές Κάτω Χώρες ως αντάλλαγμα και ο Κάρολος Θεόδωρος φάνηκε να το σκέφτεται. Αλλά ο Φρειδερίκος αγρυπνούσε. Βοήθησε (αν δεν υποκίνησε) τις εξεγέρσεις στο Βέλγιο και στην Ουγγαρία, έπεισε τον διάδοχο του εκλέκτορα –έναν μακρινό εξάδελφο– να αντισταθεί στην ανταλλαγή, και προ παντός κατόρθωσε να συνασπίσει αρκετούς Γερμανούς ηγεμόνες κατά του Ιωσήφ επισείοντάς τους την απειλή ότι ο κατ’ όνομα μόνο αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, ήθελε να γίνει αυτοκράτορας της Γερμανίας με πλήρεις εξουσίες. Η προσπάθεια απέβη άκαρπη.
Το 1786 ο Φρειδερίκος πέθανε. Ο Ιωσήφ δήλωσε ότι λυπόταν δύο φορές: μία γιατί πέθανε το ίνδαλμα της νιότης του, ένας μεγάλος άντρας και πολεμιστής, και μία γιατί αυτός ο θάνατος άργησε τριάντα χρόνια.
Το 1787 η Τουρκία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Ρωσίας. Υποχρεωμένος από τη συνθήκη του 1781, ο Ιωσήφ συμμετείχε μάλλον απρόθυμα και ο αυστριακός στρατός κατάλαβε το Βελιγράδι. Αλλά Αγγλία, Πρωσία, Ολλανδία και Σουηδία επενέβησαν υπέρ των Τούρκων, φοβούμενες την ισχυροποίηση Αυστρίας και Ρωσίας. Ταυτόχρονα ξέσπασαν και οι επαναστάσεις στο Βέλγιο και στην Ουγγαρία.
Το τέλος
ΕπεξεργασίαΑπό τις αρχές του 1789 η υγεία του Ιωσήφ ήταν σε οικτρή κατάσταση. Το ηθικό του επίσης. Διαπίστωνε με απόγνωση ότι όλες οι τάξεις των βασιλείων του ήταν δυσαρεστημένες μαζί του και κάποιοι λαοί του εξεγερμένοι. Οι ευγενείς είχαν χάσει τους δουλοπαροίκους τους, οι χωρικοί ήθελαν όλη τη γη, οι κληρικοί καταριόταν τον άπιστο, ο λαός είχε χάσει τις αγαπημένες του συνήθειες και όλοι υπέφεραν εξ αιτίας των φόρων και των ανατιμήσεων που προκαλούσαν οι πόλεμοι.
Τον Ιανουάριο το 1790, βέβαιος για τον επερχόμενο θάνατο, ανακάλεσε όλες τις μεταρρυθμίσεις που είχε επιβάλει μετά τον θάνατο της μητέρας του, πλην των διαταγμάτων της Ανεξιθρησκείας και της καταργήσεως της δουλοπαροικίας. Συνέταξε την επιτάφιο επιγραφή του «Ενθάδε κείται ο Ιωσήφ που απέτυχε σε ό,τι ανέλαβε», και πέθανε στις 20 Φεβρουαρίου του 1790 σαράντα εννέα ετών.
Οικογένεια
ΕπεξεργασίαΤην πρώτη του σύζυγο, την Ισαβέλλα των Βουρβόνων-Ισπανίας, κόρη του Φιλίππου της Πάρμας, την αγάπησε ειλικρινά, αν και αυτή ήταν η προσωποποίηση της μελαγχολίας. Το μοναδικό του παιδί, μία κόρη από την Ισαβέλλα, η Μαρία Θηρεσία Ελισάβετ 1762-1770, απεβίωσε 8 ετών.
Τη δεύτερη σύζυγό του, τη Μαρία Ιωσηφίνα της Βαυαρίας, κόρη του Καρόλου Ζ΄ της Γερμανίας, την απεχθανόταν και δεν την πλησίαζε. Όταν απεβίωσε και η δεύτερη γυναίκα του, δεν ξαναπαντρεύτηκε, αλλά στη διαθήκη του άφησε αξιόλογα ποσά σε πέντε κυρίες «που υπέμειναν τη συντροφιά του».
Ενδιαφέροντα
ΕπεξεργασίαΌπως και οι άλλοι «φωτισμένοι ηγεμόνες», ο Ιωσήφ ήταν εραστής και προστάτης των Τεχνών και ιδιαίτερα της μουσικής. Ακόμη και στον πολιτισμό όμως επεδίωκε την ομοιομορφία και προσπάθησε να του δώσει γερμανικό χαρακτήρα. Το 1782 παρήγγειλε στον νεαρό Μότσαρτ μια γερμανική όπερα, την «Απαγωγή από το Σεράι». Μετά τον θρίαμβο τού «Ντον Τζοβάννι» διόρισε τον Μότσαρτ Kammermusikus της Αυλής και το 1789 του παρήγγειλε το «Έτσι κάνουν όλες».
Μετά τον Ιωσήφ
ΕπεξεργασίαΤον Ιωσήφ διαδέχθηκε ο αδελφός του Λεοπόλδος Β΄. Παρά το ότι είχε κι αυτός φιλελεύθερες αντιλήψεις, αναγκάστηκε να ανακαλέσει την απελευθέρωση των δουλοπαροίκων της Ουγγαρίας. Στο Βέλγιο η επανάσταση κατεπνίγη και αρκετές μεταρρυθμίσεις ακυρώθηκαν. Αλλά στην Αυστρία και στη Βοημία οι κοινωνικές, εκκλησιαστικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις παρέμειναν, συμπληρώθηκαν από τον Λεοπόλδο και επόμενους διαδόχους και έθεσαν τις βάσεις της ακμής στην οποία έφτασε, χωρίς επανάσταση, ο πολιτισμός στην Αυστρία τον 19ο αιώνα. Ο Ιωσήφ μπορεί να κατηγορηθεί μόνο γιατί προσπάθησε να κάνει ταυτόχρονα τόσο πολλά.
Παραπομπές
Επεξεργασία- ↑ 1,0 1,1 1,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2014.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 «Encyclopædia Britannica» (Αγγλικά) biography/Joseph-II. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 (Αγγλικά) Find A Grave. 7178. Ανακτήθηκε στις 9 Οκτωβρίου 2017.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 regional database of the Municipal Library of Hradec Kralove. kmhk
.tritius .cz /authority /2053361. Ανακτήθηκε στις 19 Αυγούστου 2024. - ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 10 Δεκεμβρίου 2014.
- ↑ 6,0 6,1 «Habsburg, Joseph II.» (Γερμανικά) σελ. 296.
- ↑ 7,0 7,1 (Τσεχικά) Olomouc City Library regional database. tritius
.kmol .cz /authority /766571. Ανακτήθηκε στις 26 Σεπτεμβρίου 2024. - ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 2014.
- ↑ CONOR.SI. 71891811.
- ↑ The Fine Art Archive. cs
.isabart .org /person /61609. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2021. - ↑ 11,0 11,1 p10308.htm#i103074. Ανακτήθηκε στις 7 Αυγούστου 2020.
- ↑ 12,0 12,1 Darryl Roger Lundy: (Αγγλικά) The Peerage.
