Ιστορία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη

Η Θεσσαλονίκη είχε προπολεμικά μια από τις πιο ακμαίες εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας, μαζί με τη Λάρισα, τα Ιωάννινα, τη Καστοριά, τη Βέροια, την Καβάλα, τη Δράμα, τις Σέρρες, την Πάτρα, τον Βόλο, το Διδυμότειχο και τη Φλώρινα.

Εξωτερική άποψη της συναγωγής Μοναστηριωτών στη Θεσσαλονίκη, Ελλάδα.

Αρχαιότητα

Οι πρώτοι Εβραίοι που εγκαταστάθηκαν στη γη της Μακεδονίας το 513 π.X. αποτελούσαν δούλους από τη Μεσοποταμία, οι οποίοι εξαναγκάστηκαν από τον Δαρείο Α΄, Βασιλιά της Περσίας να πολεμήσουν κατά των Σκυθικών φυλών. Παρόμοια μετανάστευση έγινε και το 480 π.X. στο Kύτι της Nότιας Μακεδονίας στα πλαίσια του Β΄ Περσικού πολέμου. Αυτό επιβεβαιώνεται από ευρήματα της λατρείας του Θεού Ελ στη Μακεδονία, επίσης από την αναφορά στο Απόκρυφο Α΄ Βιβλίο Μακκαβαίων στον Αλέξανδρο ως βασιλιά του Κιτίου, σημαντική πόλη κοντά στη Νάουσα.

Αργότερα ο Κάσσανδρος χρησιμοποίησε και Εβραίους για τον εποικισμό της νεοϊδρυθείσας πόλης της Θεσσαλονίκης. Μεταναστεύσεις Εβραίων στη Θεσσαλονίκη έγιναν επίσης το 168 π.X. μετά την επανάσταση των Μακκαβαίων στην Παλαιστίνη και ξανά το 145 και το 103 π.X. μετά την επικράτηση των Πτολεμαίων. Αρχαίες πηγές και ευρήματα πιστοποιούν την ύπαρξη εβραϊκής κοινότητας στη Μακεδονία ήδη από τον 1ο αιώνα π.X.

Σημαντικός σταθμός στην ιστορία της εβραϊκής κοινότητας αποτελεί το έτος 52 μ.X., όταν ο Απόστολος Παύλος κήρυξε στη συναγωγή της Θεσσαλονίκης μέχρις ότου εκδιώχθηκε από την εβραϊκή κοινότητα της πόλης. Αποτέλεσμα του κηρύγματος αυτού ήταν τη διάδοση του μηνύματος του Χριστιανισμού στη Θεσσαλονίκη μέσα από τον αρχικό προσηλυτισμό του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης. Φαίνεται πως η εβραϊκή κοινότητα ήταν μια ακμάζουσα κοινότητα με πρόσβαση στην τοπική κοινωνία, που έδρασε άμεσα και δυναμικά για να προστατεύσει τη θέση της και τα δικαιώματά της από την απειλητική για την κοινότητα διδασκαλία και παρουσία του Απ. Παύλου. Στις Πράξεις (17:5-9) οι Ιουδαίοι στη Θεσσαλονίκη παρουσιάζονται ως έχοντες τη δυνατότητα να αναφέρονται στους τοπικούς άρχοντες. Ο Alex – Diedrich Koch αναφέρει ότι η ιουδαϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης είχε μεγάλη επιρροή στην τοπική αυτοδιοίκηση. Θεωρεί ότι οι προσβάσεις των Ιουδαίων ίσως να συνδέονται άμεσα με την παρουσία επιφανών εθνικών στη συναγωγή. Εφόσον γίνει αποδεκτή η περίπτωση Ιουδαίοι πλοιοκτήτες από την Αλεξάνδρεια να εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, ήταν σε θέση να προσελκύσουν μερίδα του πληθυσμού προς τον Ιουδαϊσμό λόγω των εμπορικών και κοινωνικών επαφών τους. Κατά τη Ρωμαϊκή εποχή δύο φορές σημειώθηκαν μεταναστεύσεις Εβραίων στη Μακεδονία: η μία το 70 μ.Χ. στη διάρκεια της κατάληψης της Παλαιστίνης και τη δεύτερη καταστροφή του Ναού και την άλλη το 132-135 μ.Χ. όταν ο Αδριανός απαγόρευσε την παραμονή των Εβραίων στην Ιερουσαλήμ. Και στις δύο περιπτώσεις μεταφέρθηκαν ως σκλάβοι των Ρωμαίων. Στα εδάφη της Μακεδονίας οι Εβραίοι της Μακεδονίας, γνωστοί ως Ρωμανιώτες (Ρωμιές ή ελληνοεβραϊκές) απολάμβαναν ένα είδος μερικής διοικητικής και δικαστικής αυτονομίας, διοικούνταν από τον αρχισυναγωγό και τους πρεσβύτερους. Αν θεωρηθεί ότι ο πυρήνας της ιουδαϊκής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη είχε προέλθει από την Αλεξάνδρεια, δεν αποκλείεται στη συνέχεια να εντάχθηκαν σε αυτή Ιουδαίοι και από άλλες πόλεις, τη Ρώμη, την Αλεξάνδρεια και την Αντιόχεια, οπότε φυσικό ήταν να ιδρυθούν διαφορετικές συναγωγές με τις ιδιομορφίες της η κάθε μια. Αναφέρεται ότι κατά τον 1ο π.Χ. αιώνα στην πόλη συνυπήρχαν τέσσερις διαφορετικές ομάδες Ιουδαίων: οι γηγενείς, οι Αλεξανδρινοί, οι Απολλωνιάτες και οι Αμφιπολίτες. Κάθε ομάδα διατηρούσε δικιά της συναγωγή, αποτελούσε ξεχωριστή κοινότητα με αυτόνομη διοίκηση και βρισκόταν σε εξαίρετη κοινωνική και οικονομική κατάσταση. Όλοι οι Ιουδαίοι της Θεσσαλονίκης δεν ήταν πλούσιοι έμποροι και πλοιοκτήτες. Θεωρείται ότι το κατώτερο κοινωνικά στρώμα της Θεσσαλονίκης ήταν συνδεδεμένο με την ιουδαϊκή κοινότητα. Στη ρωμαϊκή και βυζαντινή εποχή μιλούσαν επίσης κυρίως ελληνικά.

Βυζαντινή Θεσσαλονίκη

Τον 7ο αιώνα κείμενο ομιλεί για παίδες Εβραίων άφθοροι κατά το λεγόμενον των Βρογθών μέρος εθεάσαντο, αλλά το Βρογχθών μέρος παραμένει αταυτοποίητο. Από τον 10ο αιώνα μαρτυρείται κρατικό λειτούργημα σχετικό με την εποπτεία των σχέσεων μεταξύ Βυζαντινού κράτους και της ιουδαϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης. Αναφέρεται στα 1160 μ.Χ. από τον Εβραίο περιηγητή Βενιαμίν της Tudela η ύπαρξη ελληνοεβραϊκής κοινότητας 500 οικογενειών ασχολούμενων με τη μεταξουργία. Κατά τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης οι Εβραίοι στο πιο πρόσφατο παρελθόν είχαν αποκτήσει περιοχές που κάποτε ανήκαν σε Χριστιανούς αλλά και κτήρια και περιουσία που ανήκε στην τοπική εκκλησία, επιβεβαιώνοντας την υλική ευημερία που απολάμβαναν. Η εβραϊκή συνοικία βρισκόταν βόρεια της Εγνατίας, αλλά στις αρχές του 15ου αιώνα είχε καεί και εγκαταλειφθεί. Μαρτυρίες αναφέρουν πως στις παραμονές της άλωσης της Θεσσαλονίκης οι Εβραίοι ήταν διάσπαρτοι μέσα στην πόλη και οι γειτονιές τους ήταν ανακατεμένες με τις χριστιανικές συνοικίες. Ήδη από το 1376 ξεκίνησε μια ευρείας κλίμακας μετανάστευση Εβραίων από τη Δυτική Ευρώπη, οι οποίοι ονομάζονταν Ασκεναζίτες. Το 1430 η Θεσσαλονίκη είχε 2.000 κατοίκους ενώ στο τέλος του 15ου αιώνα ο συνολικός πληθυσμός ανερχόταν σε 29.000 κατοίκους, από τους οποίους μισοί τουλάχιστον ήταν Εβραίοι. Στην περίοδο της Βενετοκρατίας οι αυθαιρεσίες των νέων κυριάρχων, η φτώχεια και η δυστυχία, η αναστολή κάθε εμπορικής δραστηριότητας εξαναγκάζουν μεγάλο μέρος του πληθυσμού να την εγκαταλείψει, όπως και οι Εβραίοι. Οι εναπομείναντες Εβραίοι ζητούν το 1425 να μειωθεί ο ετήσιος φόρος που τους αναλογεί, επειδή ακριβώς είναι ολιγαριθμώτεροι σε σχέση με το παρελθόν. Οι Βενετικές αρχές εισηγούνται πως όταν οι πύλες της πόλης παραμένουν κλειστές να καταβάλουν οι Εβραίοι φόρο 800 υπέρπηρα, ενώ αν είναι ανοικτές 1000. Το 1429 μετά από νέα μείωση του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης διατυπώθηκε νέο αίτημα μείωσης του φόρου. Οι αρχές της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας αφήνουν τις Βενετικές αρχές της πόλης να κρίνει τα δέοντα.

Οθωμανοκρατία

Κατά τα τέλη του 15ου αιώνα φτάνουν στη Θεσσαλονίκη κατά περιόδους ομάδες Εβραίων, που διώκονται από διάφορες χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Εβραίοι της Ουγγαρίας και της Γερμανίας, τους λεγόμενους Ασκεναζίμ (Aschenazim, Aschenaz=Γερμανία). Η παροικία αυτή συγκροτήθηκε μετά τη φυγή των Εβραίων της Βαυαρίας στα 1470. Η μεγαλύτερη όμως ομάδα ήταν οι Σεφαραδίτες, προερχόμενοι κυρίως από την Ιβηρική Χερσόνησο από όπου εξορίστηκαν το 1492 με διάταγμα του Φερδινάνδου Β΄ της Αραγονίας και της Ισαβέλλας Α΄ της Καστίλλης, Βασιλέων της Ισπανίας. Επίσης εγκαταστάθηκαν Εβραίοι από τη Σικελία (1493), της Κάτω Ιταλίας (1493), της Πορτογαλίας και της Προβηγκίας.

Ο Βαγιαζίτ Β΄ επέτρεψε την εγκατάστασή των Εβραίων στα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Οι Οθωμανικές αρχές υποστήριξαν την εγκατάσταση των διωκόμενων Εβραίων από τη Δυτική Ευρώπη αντιλαμβανόμενες τα οφέλη που προέκυπταν από την εγκατάσταση τους σε πόλεις που είχαν εξαντληθεί από πολέμους και φυσικές καταστροφές, όπως για παράδειγμα η Θεσσαλονίκη. Το 1481 ο Βαγιαζίτ Β΄ επέτρεψε την εγκατάστασή τους προσβλέποντας στις γνώσεις τους στη φαρμακευτική, στην υφαντουργία, στην τυπογραφία και στην κατασκευή πυρίτιδας και όπλων. Αφού οι Εβραίοι είχαν τη δυνατότητα να τους παρέχουν όλα τα παραπάνω οι Μουσουλμάνοι ήταν ελεύθεροι να καταπιαστούν με άλλες ασχολίες. Πάνω από τους μισούς μουσουλμάνους της πόλης έγιναν ιμάμηδες, μουεζίνηδες, υπάλληλοι του κράτους και πύκνωσαν τις τάξεις της κάστας των γενίτσαρων.

Χωροταξία της Εβραϊκής κοινότητας-συνθήκες στέγασης

Οι Εβραίοι έμεναν στην κάτω πόλη, κοντά στις αγορές και κατά μήκος των παραθαλάσσιων τειχών, μέσα από την Πύλη της Σκάλας (Ισκελέ καπουσού) κάτω από το τείχος. Η πυρκαγιά του 1620 τους διασκόρπισε και αρκετούς τους έστειλε στο Μοναστήρι. Τα σπίτια των πιο φτωχών ήταν εκτεθειμένα στις μεταβολές του καιρού χωρίς καθαριότητα και συνθήκες υγιεινής, κάτι που ευνοούσε τη μετάδοση επιδημιών και τον αποδεκατισμό τους από αυτές. Τα σπίτια τους δεν έχουν καπνοδόχους διότι καίνε ελάχιστα ξύλα. Τα σπίτια των πλουσίων μελών της κοινότητας είναι πιο περιποιημένα. Στα ανατολικά της πόλης τοποθετείται το εβραϊκό νεκροταφείο, το οποίο επεκτείνεται πάνω στο χριστιανικό κοιμητήριο.

Δημόσιος και ιδιωτικός βίος

Από περιγραφές περιηγητών είναι γνωστά τα σχετικά με την εμφάνισή τους: όλοι έτρεφαν γενειάδα και είχαν μία ή δυο τούφες μαλλιών. Οι γυναίκες κλείνουν τα μαλλιά τους σαν μια πλατιά ουρά πίσω από το κεφάλι τους και στην άκρη της υπάρχει ένα χάλκινο κουμπί. Η διατροφή των πιο φτωχών ήταν φτωχή (κάστανα το χειμώνα, χορταρικά, αγγούρια, καρπούζια το καλοκαίρι) και γι' αυτό ήταν ευάλωτοι σε ασθένειες.

Διοίκηση και οργάνωση κοινότητας-ενδοεβραϊκές σχέσεις

Πυρήνας της κοινωνικής και θρησκευτικής ζωής των επήλυδων ήταν οι συναγωγές τους που λάμβαναν το όνομά τους από τους τόπους προέλευσης του ποιμνίου τους. Την εβραϊκή κοινότητα διοικούσε ένα συμβούλιο ραβίνων, ο αρχηγός των οποίων ονομαζόταν μέγας Χαχάμης. Περιβαλλόταν από ένα συμβούλιο που το αποτελούσαν τα πιο σημαίνοντα πρόσωπα της κοινότητας (Maamad Hakaal). Διέθεταν κοινό ταμείο με τα χρήματα του οποίου κάλυπταν τις ανάγκες σε ενδυμασία των ορφανών και την πληρωμή του χαράτς των απόρων μελών της κοινότητας. Δεν είναι επιβεβαιωμένη επίσης η λειτουργία εβραϊκού νοσοκομείου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Υπάρχει η παράδοση για τη λειτουργία του Μπικούρ Χολίμ κατά τον 16ο αι., ιδρύματος που παρείχε ιατρικές υπηρεσίες. Οι προερχόμενοι από την Ισπανία τηρούσαν αποστάσεις από τους άλλους μετανάστες, ακόμα και από τους ιθαγενείς αδελφούς τους, «[...] γιατί θεωρούσαν τους εαυτούς τους περισσότερο πολιτισμένους και εξευγενισμένους». Η οριστική επικράτηση της καστιλιάνικης διαλέκτου, η βαθμιαία ανακοπή του μεταναστευτικού ρεύματος προς τη Θεσσαλονίκη και μια σειρά φυσικών καταστροφών, συνέβαλαν στη σύσταση εντέλει μιας χαλαρής ομοσπονδίας που θα συνέδεε τις ανεξάρτητες εβραϊκές ομάδες της Θεσσαλονίκης. Το 1618 συγκροτείται για πρώτη φορά το ανώτατο διοικητικό όργανο αυτής της ομοσπονδίας που αποτελείται από τρεις ραβίνους. Την προεδρία κάθε τριανδρίας ασκεί ο γηραιότερος ραβίνος που έχει τον τίτλο του «Rav Gadol», έναν μάλλον άτυπο τίτλο αρχιραβίνου. Οι τριανδρίες αυτές συχνά πλαισιώνονται από επιτροπές λαϊκών και η αποστολή τους ήταν κυρίως συμβουλευτική μια και δεν επιδίωκαν να αφαιρέσουν εξουσίες από τις τοπικές κοινότητες.

Η εξέλιξη του πληθυσμού

Κατά την πρώτη απογραφή της τουρκοκρατίας, του έτους 1478, δεν αναφέρονται Εβραίοι στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Οι ερμηνείες οι οποίες έχουν προταθεί είναι δύο: κατά την πρώτη μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης μεταφέρθηκαν εκεί οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στα πλαίσια του ανασυνοικισμού της πόλης. Η δεύτερη ερμηνεία έχει να κάνει με το ότι απλώς δεν έγινε καταγραφή του εβραϊκού πληθυσμού, μια και η απογραφή αποσκοπούσε σε φορολογικούς στόχους ή επειδή δεν βρέθηκαν οι σελίδες με την καταγραφή του. Η Θεσσαλονίκη λόγω της οικονομικής δραστηριότητάς της προσέλκυε τους Εβραίους των Βαλκανίων και ο αριθμός τους αύξανε διαρκώς. Η άφιξη των Ισπανοεβραίων προκαλεί ανατροπή στην παλαιόθεν, από την αρχαιότητα και τη βυζαντινή περίοδο, ομογένεια των Εβραίων και με τις επιγαμίες και τη μεταξύ τους γενικά επικοινωνία αφομοιώθηκαν γρήγορα από τους νεοεγκατεστημένους. Στα μέσα του 16ου αι. η πόλη έχει 80 συναγωγές και στα 1519 υπήρχαν 3.143 εβραϊκές οικογένειες. Ο Εβλιγιά Τσελεμπή τον 17ο αιώνα υπερβάλλοντας ανεβάζει τον πληθυσμό σε 100 χιλιάδες ο Ντ' Εβάντ τους υπολογίζει σε 26 με 27 χιλιάδες και τις συναγωγές σε 32, ο Φερρό στα 1741 μιλάει για 40 χιλιάδες επί συνόλου 80 χιλιάδων κατοίκων, ο Beaujour αναφέρει 12.000, ο Cousinery αναφέρει 20 χιλιάδες, ο Loucas 30 χιλιάδες και 22 συναγωγές, ο Arasy 25 χιλιάδες. Επίσης ο Père Jean-Baptiste Souciet μιλάει για 18 με 20 χιλιάδες το 1734. Κατά τον 18ο αιώνα υπολογίζεται από τον Σβορώνο ο πληθυσμός τους σε 20 χιλιάδες το λιγότερο με 25 χιλιάδες το περισσότερο.

Πνευματική-εκπαιδευτική δραστηριότητα και παρουσία

Η γλώσσα που μιλούσαν κυρίως ήταν η ισπανική, αρκετοί την ιταλική και μερικοί την προβηγκιανή. Το πρώτο τυπογραφείο της Θεσσαλονίκης και το πρώτο της Βαλκανικής ιδρύεται από Εβραίους το 1512. Οι χαρακτήρες του τυπογραφείου ήταν φερμένοι από τη Λισαβώνα. Ο Ισαάκ Καμπελή τοποθετεί χρονικά την ίδρυση του πρώτου τυπογραφείου το 1506 από τους Ντον Γεουδά Γκεδαλιά και Σολομώντα Σονσίνο. Το δεύτερο άρχισε να λειτουργεί στα 1532. Το 1528 ιδρύθηκε η Ταλμούδ Τορά πολιτιστικό κέντρο, ίδρυμα κοινωνικής πρόνοιας και ανώτατη σχολή για την εκπαίδευση των μελλοντικών ραββίνων. Εκεί λειτουργούσε και η πλουσιότερη βιβλιοθήκη της Θεσσαλονίκης. Πολλές ισραηλιτικές κοινότητες επεδίωκαν να έχουν ραβίννους σπουδαγμένους στη Θεσσαλονίκη. Ο Ιησουίτης ιεραπόστολος Ισαάκ d'Aultry στα 1650 μας πληροφορεί για την ύπαρξη 32 Εβραίων διδασκάλων και 1.400 μαθητών. Οι Ισπανοεβραίοι αναδεικνύουν σημαντικούς λογίους, όπως τον Salomon ben Habib, Isaak Busalo, Salomon Caballero, Salomon Lebeth Halevy.

Οικονομικές δραστηριότητες

Οι Ισπανοεβραίοι και Γερμανεοεβραίοι αποδεικνύονται ως «κύριοι φορείς της μεγάλης οικονομικής προόδου της Θεσσαλονίκης». Οι Εβραίοι έφεραν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία την τεχνογνωσία ύφανσης των μάλλινων, όπως την είχαν μάθει στα εργαστήρια της Καστίλλης. Ήταν κατασκευαστές ταπήτων, των ονομαστών mantas. Επίσης εισήγαγαν τη χρήση μύλου για πιο γρήγορο πλύσιμο των υφασμάτων. Ανέλαβαν την ύφανση των μάλλινων υφασμάτων που χρειάζονταν για την ενδυμασία των γενιτσάρων της φρουράς του σουλτάνου. Υποχρεώθηκαν να παραδίδουν εν είδει φόρου 1200 τόπια το χρόνο, 1000 χρώματος άσπρου και 200 κόκκινου. Σε αντάλλαγμα απέκτησαν με φιρμάνι το δικαίωμα προτεραιότητας στην αγορά, σε πολύ καλή τιμή, του αναγκαίου μαλλιού για τα εργαστήριά τους. Ξεκινώντας από τη δέσμευση του 1/5 της παραγωγής μαλλιού έναντι μικρού τιμήματος, τελικά με πρόσχημα τη μη επάρκεια της ποσότητας που αγόραζε, απέκτησε σιγά-σιγά το μονοπώλιο σε όλα τα μαλλιά. Έτσι θα τα μεταπωλούσαν σε Γάλλους εμπόρους και με ό, τι απέμενε θα έφτιαχναν άλλα αντικείμενα από μαλλί και θα κέρδιζαν σημαντικά ποσά. Σταδιακά απέκτησαν καταχρηστικά προνόμια, γεγονός που τους έφερνε σε σύγκρουση με άλλες εθνότητες εμπόρων, όπως Γάλλους, Έλληνες. Ταυτόχρονα η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου συνέβαλε στην οικονομική και εμπορική ανάπτυξη της πόλης, ενώ η οργάνωση της υφαντουργίας έθεσε τις αρχικές προϋποθέσεις για τη διείσδυση του καπιταλισμού μέσα σε αυτήν. Σε αντίθεση με άλλες μειονότητες ανέπτυξαν εξαγωγικό εμπόριο εισάγοντας μάλιστα χρηματοοικονομικές καινοτομίες της εποχής όπως τις συναλλαγματικές και τις επιταγές. Η γεωγραφική θέση της Θεσσαλονίκης την καθιστούσε άριστη εμπορική βάση με αποτέλεσμα την εύκολη συσσώρευση κεφαλαίου. Διεξήγαγαν έντονο εμπόριο με τη Βενετία. Οι Εβραίοι ήταν οι βασικοί υπεύθυνοι για την κακή ποιότητα των νομισμάτων που κυκλοφορούσαν στη Θεσσαλονίκη στις αρχές του 17ου αι: έτσι σύμφωνα με την αναφορά του βαΐλου της Βενετίας στην Κωνσταντινούπολη στις αρχές του 17ου αιώνα οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης κατασκεύαζαν και έθεταν σε κυκλοφορία κάλπικα νομίσματα όλων των χωρών. Μια από τις πιο μεγάλες δραστηριότητες τους ήταν επίσης οι τραπεζικές εργασίες. Λόγω της σπανιότητας του χρήματος, οι Εβραίοι ήταν οι κύριοι του συναλλάγματος του οποίου αύξαναν την τιμή κάθε ημέρα. Επίσης στα μεταλλεία ασημιού στα Σιδερόκαψα, 80 χιλιόμετρα από την πόλη, την σκληρή δουλειά την έκαναν Εβραίοι μαζί με Βούλγαρους μεταλλωρύχους. Ο Τζιάκομο Κονταρίνι στα 1507 αναφέρει μια εβραϊκή βιοτεχνία όπλων στην πόλη, και ειδικότερα χύτευσης κανονιών. Επίσης αρκετοί από αυτούς ήταν και ενοικιαστές φόρων. Οι πιο φτωχοί ήταν ψαράδες, βαρκάρηδες, αχθοφόροι, κτίστες. Ωστόσο κάποιες από τις εμπορικές δραστηριότητές τους παρακμάζουν: στις αρχές του 18ου αιώνα παρακμάζει η βιοτεχνία της τσόχας επειδή νοθεύεται το τουρκικό νόμισμα με αποτέλεσμα να μην μπορούν να προμηθευθούν παρά μαλλιά κακής ποιότητας και να παράγουν κακής ποιότητας προϊόντα, ενώ δεν υπήρχε προστασία από τον ξένο ανταγωνισμό εκ μέρους του Οθωμανικού καθεστώτος. Από φορολογικής άποψης οι Εβραίοι υπόκειντο ως μη μουσουλμάνοι σε κεφαλικό φόρο, τον οποίο ειδικά οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης κατέβαλαν σε είδος, ενώ κατέβαλαν φόρο και σαν αντάλλαγμα για το προνόμιο να έχουν ανεξάρτητη διοίκηση με επικεφαλής το ραβίνο. Ο φόρος αυτός ειδικά για τη Θεσσαλονίκη ονομαζόταν akce rav. Λόγω του αριθμητικού μεγέθους τους και της σημαντικής οικονομικής δραστηριότητάς τους κατέβαλαν το 1/3 των φόρων.

Εβραϊκές εξεγέρσεις και το κίνημα του Σαμπεθάι Σεβί

Οι συνθήκες διαβίωσης των Εβραίων ήταν ιδιαιτέρως καταπιεστικές και οι οικονομικές επιβαρύνσεις ιδιαιτέρως επαχθείς. Οι έκτακτοι φόροι και η πίεση να παραδίδουν μεγάλες ποσότητες μάλλινων υφασμάτων προκαλούσαν τη δυσφορία τους. Έτσι στις 23 Ιουλίου 1622 οι σπαχήδες της πόλης αξίωσαν από τους Εβραίους την καταβολή μεγάλου χρηματικού ποσού. Ο καδής όμως τους έδωσε τη δυνατότητα να αμυνθούν και αυτοί μαζί με τους Έλληνες συγκρούσθηκαν μαζί τους, σφάζοντας μεγάλο αριθμό σπαχήδων. Το γεγονός αυτό είναι αμφίβολο αν είναι αληθινό, επισημαίνει ο Απόστολος Βακαλόπουλος.

Ο Σαμπεθάι Σεβί το 1665

Το 1655 παρουσιάστηκε ως Μεσσίας σε όλες τις εβραϊκές κοινότητες της ανατολικής Μεσογείου ένας ραβίνος ονόματι Σαμπεθάϊ Σεβί. Η αναστάτωση που προκάλεσε το κήρυγμά του ήταν τόσο μεγάλη που οι Οθωμανικές αρχές αναγκάστηκαν να τον συλλάβουν. Ο ίδιος στη συνέχεια ασπάστηκε το Ισλάμ. Οι οπαδοί που τον ακολούθησαν στον εξισλαμισμό ονομάστηκαν Ντονμέ (από το τουρκικό Dönmeh που σημαίνει εξωμότες). Η διαίρεση των κοινοτήτων οδήγησε το 1680 στην ένωση κάτω από κεντρική διοίκηση και ο μυστικισμός έκτοτε αντιμετωπιζόταν με δυσπιστία. Στα 1777 οι προσήλυτοι ήταν 5.000 στη Θεσσαλονίκη επί συνόλου 70.000 κατοίκων εκ των οποίων οι 25.000 ήταν παραδοσιακοί Ισραηλίτες. Στις παραμονές του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου ήταν 15 με 18 χιλιάδες. Κατά την ανταλλαγή του πληθυσμού ανάμεσα σε Ελλάδα και Τουρκία το 1923, θεωρήθηκαν Τούρκοι και στάλθηκαν στην Τουρκία.

19ος αιώνας

Εβραίος πωλητής λεμονάδας στη Θεσσαλονίκη

Η Ελληνική Επανάσταση 1821 και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης

Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση ακολούθησαν αντίμετρα σε βάρος του Ελληνικού πληθυσμού της πόλης. Λεηλατήθηκαν οι περιουσίες των Ελλήνων από τα Τουρκικά στρατεύματα και οι Εβραίοι αγόραζαν τα διαρπαγέντα αντικείμενα 60 με 80% πιο κάτω από την αντικειμενική τους αξία. Εβραίοι της Θεσσαλονίκης συμμετέχουν ως στρατιώτες στις σφαγές στα Βασιλικά (1821), στη Νάουσα (Απρίλιος 1822) και στη Θεσσαλονίκη (Μάιος 1821). Οι Χριστιανοί της πόλης για να απελευθερώσουν τους ομοδόξους τους που είχαν αιχμαλωτίσει οι Τούρκοι, δανείστηκαν από Εβραίους τραπεζίτες της πόλης το ποσό των 440.000 γροσίων με 30-50% επιτόκιο και ενέχυρο τιμαλφή και σκεύη εκκλησιών. Ο πασάς Μεχμέτ Αμίν αποδεικνύεται ιδιαίτερα σκληρός στον πληθυσμό της πόλης και εφαρμόζει ληστρικό σύστημα σε βάρος των πλούσιων Εβραίων της πολής, αφού στα τέλη του 1822 συνέλαβε δύο από τους πιο σημαντικούς τραπεζίτες τους και τους φυλάκισε με σκοπό να του δώσουν τα χρήματα που ζητούσε.

Μετά την Ελληνική Επανάσταση και έως την ενσωμάτωση στο Ελληνικό κράτος

Οι παράγοντες που συνέτειναν στην ανάκαμψη του Εβραϊκού στοιχείου ήταν η διάλυση των Γενιτσάρων μετά το 1826, η απαλλαγή τους από τη βαριά φορολογία, ενώ με με τα φιρμάνια Gulahane Hatti Sherrif (1839) και Hatti Humayoun (1856) αναγνωρίστηκαν ίσα δικαιώματα σε όλους τους πολίτες της αυτοκρατορίας ενώ σταμάτησαν και οι δημεύσεις των περιουσιών. Με τη Συνθήκη του Βερολίνου (1878) αποφασίστηκε η εισαγωγή διοικητικών μεταρρυθμίσεων που θα πρότειναν μικτές επιτροπές. Στα 1879 συγκροτήθηκε μια τέτοια στη Θεσσαλονίκη με τη συμμετοχή και τριών Ισραηλιτών. Από το 1880 η κοινοτική επιτροπή εκλέγεται με καθολική ψηφοφορία. Την Ισραηλιτική κοινότητα Θεσσαλονίκης αποτελούν 15.000 οικογένειες, από τις οποίες μόνο 1000 συνεισφέρουν και ψηφίζουν. Ο κοινοτικός προϋπολογισμός ανέρχεται στα 1870 σε 500.000 χρυσά φράγκα όσο και ο προϋπολογισμός ολόκληρου του Δήμου

Η στάση των Ελλήνων απέναντι στο Εβραϊκό στοιχείο της Θεσσαλονίκης

Η μεταξύ τους σχέση γνωρίζει διακυμάνσεις. Κατά τη γιορτή του Χριστιανικού Πάσχα οι Έλληνες αντιμετωπίζουν τους Εβραίους με εχθρότητα, ενώ κατά το Εβραϊκό Πάσχα οι δύο κοινότητες δεν έρχονται σε συχνή επαφή. Από την άλλη πλευρά σε όλους τους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας δεν υπάρχει αποκλεισμός μεταξύ τους. Η περίπτωση των εβραίων τροφών, επίσης, οι οποίες εργάζονται για ένα χριστιανικό βρεφοκομείο, στηρίζεται σε μια αμφίδρομη ανεκτικότητα και αποδοχή, παρά τη διαδεδομένη στον χριστιανικό πληθυσμό φαντασίωση της συκοφαντίας του αίματος. Οι Εβραίοι υπήρξαν πρωτοπόροι στη δημιουργία λεσχών διεθνοτικών: η ίδρυση της Λέσχης της Θεσσαλονίκης στα 1873 στην οποία συνυπήρχαν Εβραίοι και Έλληνες προύχοντες της πόλης αποτύπωνε την ανάγκη σύσφιξης των σχέσεων μεταξύ των δύο στοιχείων. Στα 1884 με 1890 ίδρυσαν το Grand Cercle Commercial απευθυνόμενη όμως αποκλειστικά σε Εβραίους.

Πληθυσμός-συνθήκες στέγασης

Σε τουρκικό φιρμάνι του 1825 αναφέρεται ότι ο Εβραϊκός πληθυσμός της πόλης είναι τετράκις και πεντάκις περισσότεροι από τους Έλληνες ραγιάδες. Το 1835 ολοκληρώνεται η απογραφή του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης κατά διαταγή της Υψηλής Πύλης: οι άρρενες Εβραίοι είναι 5667. Η Θεσσαλονίκη εξακολουθούσε να λειτουργεί ως μια μητρόπολη του Εβραϊσμού και δεχόταν πρόσφυγες ακόμα και στα τέλη του 19ου αιώνα, όπως στην περίπτωση των διωγμών που έγιναν στην Ουκρανία το 1891. Όμως ήταν ζήτημα της κοινότητας το πού και πώς θα τους στεγάσει και όχι των Οθωμανικών αρχών. Η Οθωμανική απογραφή στον κεντρικό καζά (πόλη με τα προάστια) Θεσσαλονίκης το 1882 βρίσκει, 34.985 Έλληνες, 34.523 Εβραίους, 29.489 Μουσουλμάνους και 4.047 διάφορους. Την ίδια εποχή στην Αθήνα εκδόθηκε μια πληθυσμιακή περιγραφή «προς χρήσιν των δημοτικών σχολών της πόλεως», όπου και παραθέτονται τα σχολεία της κάθε κοινότητας, οι θρησκευτικοί χώροι λατρείας, η επαγγελματική «έφεση» αλλά και η γεωγραφική κατανομή του πληθυσμού στις ξεχωριστές συνοικίες. Η Θεσσαλονίκη σύμφωνα με το συγκεκριμένο βιβλίο «κατοικείται υπό 100.000 περίπου ψυχών», αναφέρονται περίπου 18.000 Έλληνες, 22.000 Τούρκοι, 50.000 Εβραίοι, 2.500-3.000 δονμέδες (δηλαδή οι Εβραίοι που εξισλαμίστηκαν), και περίπου 150 Βουλγαρικές οικογένειες. Η αναντιστοιχία αυτή οφείλεται μάλλον στις προσπάθειες τη εβραϊκής κοινότητας να αποφύγει την αύξηση του haradj (κεφαλικός φόρος που επέβαλε η Οθωμανική κυβέρνηση), αλλά και της στρατιωτικής προσόδου που αναλογεί στην κάθε κοινότητα βάση πληθυσμού.

Σχολεία

Το 1873 ιδρύθηκαν σχολεία της Alliance Israélite Universelle που έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στην εκμάθηση τεχνικών δεξιοτήτων στα χαμηλά στρώματα της κοινότητας. Με τη διάδοση της γαλλικής γλώσσας μάλιστα, μετέτρεψε αρκετούς από τους Ισραηλίτες της πόλης σε γαλλόφιλους.

Ο τύπος

Στις 20 Οκτωβρίου 1875 εκδίδεται (μέχρι το 1912) η πρώτη καθαρά ειδησεογραφική εβραϊκή εφημερίδα, η Λα Επόκα (Η εποχη) του τυπογράφου Σααδή Αλεβή Ασκεναζή. Καθώς αντιστρατευόταν το εκκολαπτόμενο σιωνιστικό κίνημα αφορίστηκε ο εκδότης της. Στις 15 Δεκεμβρίου 1897 εκδίδεται η Ελ Αβενίρ (Το μέλλον) (διευθυντής της ο ραβίνος Μοσέ Μαλλάχ). Λόγω των αντιτουρκικών δημοσιευμάτων της το 1911 διακόπηκε η λειτουργία της και επανεκδόθηκε μετά την απελευθέρωση μέχρι το 1916.

Solidaridad Obradera Εργατική αλληλεγγύη Πρωτοεκδόθηκε το 1910 και η κυκλοφορία της θα διακοπεί λίγο πριν την απελευθέρωση από τις Οθωμανικές αρχές

Το 1895 εκδίδεται η Ζουρνάλ ντε Σαλονικ (Εφημερίδα της Θεσσαλονίκης) σε γαλλική γλώσσα. Ακολουθούν οι Προγκρέ ντε Σαλονίκ (Πρόοδος της Θεσσαλονίκης) (1900), η Εντεπαντάν (Ο ανεξάρτητος) (1909), Λα Λιμπερτάδ (Η Ελευθερία), η Τζορνάλ ντε Λαβοραδόρ (Εφημερίδα του Εργάτη)-όργανο της Φεντερασιόν, Ελ Εμπαρσιάλ (Ο αμερόληπτος) (1909-1911), Λα νασίομ (Το έθνος)-όργανο των αφομοιωτικών, το σιωνιστικό περιοδικό Ρεβίστα Ποπουλάρ (Λαϊκή επιθεώρηση), Λα τριμπούνα λίμπερα (Το ελεύθερο βήμα), Λα Σολιδαριδάδ Ουβραδέδα (Εργατική Αλληεγγύη) της Φεντερασιόν, η έκδοση της οποία θα διακοπεί από τις Οθωμανικές αρχές. Η Αβάντι (Εμπρός) του ΚΚΕ. Το 1912 έχουμε την Ελ Λιμπεράλ (Ο φιλέλευθερος). Μεταπελευθρωτικές είναι επίσης οι Λα Βερδάδ (Η Αλήθεια), Ελ Πουέβλο (Ο Λαός) (1917-1933), Αξιόν (Δράση) (εκδίδεται έως το 1940)-σιωνιστική. Ο Λα Πρένσα Λιμπέρα (Ο Ελεύθερος τύπος) (πρωτοεκδίδεται το 1935), η Λα Βολοντέ (Η θέληση), Ελ μεσαντζέρο (Ο αγγελιαφόρος), η Προγκρέ (Πρόοδος) 1924, η σιωνιστική Λε Φλαμπό (Ο πυρσός), η αριστερή Λα Ενφορμασιόν (Η πληροφόρηση). Επίσης οι βραχύβιες φημερίδες, Ελ τελέγκραφο (Ο τηλέγραφος), Ρενεσάνστσια Τζουδία (Εβραϊκή αναγέννηση), Ελ ποπουλάρ (Ο λαϊκός). Επίσης οι σατιρικές Ελ Κιρμπάτς (Το μαστίγιο) (1908), Ελ Σαμάρ (Το Χαστούκι) (1917-1920), Λα Βάρα (Η μαγγούρα) (1918-1920), (Ελ Κουλέβρο) (Το φίδι) (1916-1920), Ελ Μπορλόν (Το χοντρό αστείο) (1918-1920), Ελ Νουέβο Κιρμπάτς (Το νέο μαστίγιο) (1914-1923), Λα τρομπέτα (Η σάλπιγγα) (1920-1925), (Λα γκάτα) (η γάτα) (1923), Ελ πουντσόν (το αγκάθι) (1908-1924).

Καλλιτεχνική-πολιτισμική παρουσία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη

Στην εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης το θέατρο κάνει την εμφάνισή του κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Το 1873 το θεατρικό τμήμα της Club des Intimes ανεβάζει για φιλανθρωπικούς σκοπούς το βιβλικό δράμα Σαούλ του Βιττόριο Αλφιέρι, ενώ το 1885 οι τελειόφοιτοι της σχολής Ταλμούδ Τορά το έργο του διευθυντή της σχολής Μωσέ Οτολέγκι. Μετά τη νεοτουρκική επανάσταση κάνουν την εμφάνισή τους διάφοροι εβραϊκοί ερασιτεχνικοί σύλλογοι (Ένωση θεατρικής ανάπτυξης, ο όμιλος Εμίλ Ζολά, θεατρικό τμήμα του αθλητικού συλλόγου Μακαμπή, Ισραηλιτικός Ερασιτεχνικός Δραματικός Όμιλος της Φεντερασιόν).

Οικονομική δραστηριότητα

Στις αρχές της τρίτης δεκαετίας του 19ου αιώνα σύμφωνα με απογραφή της Υψηλής Πύλης που πραγματοποιήθηκε την περίοδο αυτή και την κατάταξη βάσει της φοροδοτικής δυνατότητας του πληθυσμού, οι Εβραίοι ήταν γενικά πολύ φτωχοί μέχρις εξαθλίωσης. Ο αντίκτυπος των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ και των διεθνών συγκυριών του 19ου αι. στον μακεδονικό χώρο είχε πολλαπλές συνέπειες: πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης επωφελούμενοι από τις νέες συνθήκες μετατρέπονται σε κύριους φορείς του δυτικού κεφαλαίου και βασικοί συντονιστές του εσωτερικού και εξωτερικού εμπορίου και ένας από τους πυρήνες μιας ανθούσας μεταπρατικής αστικής τάξης. Εμπορικοί οίκοι όπως οι Allatini, Modiano, Misrahi, και Fernardez δραστηριοποιούνται στους τομείς των δημητριακών, του μαλλιού, του βαμβακιού, της ξυλείας, του καφέ και της ζάχαρης. Στα μέσα του 19ου αιώνα οι Ισραηλίτες εργάζονται ως μεσίτες, αργυραμοιβοί, τραπεζίτες, αγοραστές και πωλητές μαλλιών. «Με άλλα λόγια πωλούν αλλά δεν παράγουν». Επίσης κατείχαν σχεδόν μονοπωλιακά τα επαγγέλματα των μικροσαράφηδων, πωλητών λεμονάδας, σπίρτων, παλιατζήδων και γυρολόγων. Έτσι με πρωτοβουλία της Παγκόσμιας Ισραηλιτικής Ένωσης εγκαινιάζεται ένα πρόγραμμα μαθητείας με στόχο την ανάπτυξη των χειρωνακτικών επαγγελμάτων στην πόλη και τη διεύρυνση των επαγγελματικών επιλογών των νεαρών Εβραίων.

Σοσιαλιστικές ιδέες και ο Εβραϊσμός της Θεσσαλονίκης

Η αστική δομή και κοινωνική πόλωση της ισραηλιτικής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, ο διαχωρισμός τους από τις περιβάλλουσες αυτήν εθνικές κοινότητες, οι επαφές με τον μεσευρωπαϊκό και λατινικό κόσμο και το υπεραναπτυγμένο στρώμα των διανοουμένων που διέθετε συνέβαλαν στην καλλιέργεια των σοσιαλιστικών ιδεών στους κόλπους της. Ο Αβραάμ Μπεναρόγια, ο οποίος είχε θητεύσει προηγουμένως στον βουλγαρικό σοσιαλισμό διοχέτευσε τις αρχές της κεντροευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας στους εργάτες της Θεσσαλονίκης.

Εβραίοι εργάτες σε διαδήλωση στη Θεσσαλονίκη μεταξύ 1908-1909

Βαλκανικοί Πόλεμοι - Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Καθώς οι Εβραίοι της πόλης δεν συμπεριφέρονταν ως μειονότητα, αφού και αριθμητικά ήταν το πολυαριθμότερο στοιχείο της πόλης και ήλεγχαν την οικονομική της ζωή, συνιστούσαν για τους Οθωμανούς έναν υπολογίσιμο παράγοντα. Οι Εβραίοι επομένως δεν επιθυμούσαν την αλλαγή του εδαφικού καθεστώτος, αφού η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε αποδειχθεί φιλόξενη ενώ η τεράστια εδαφικής επικράτεια ευνοούσε τις όποιες οικονομικές δραστηριότητές τους. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι προκάλεσαν γεωγραφικό κατακερματισμό και ακολούθως οικονομικό, κάτι που ζημίωσε την οικονομική δραστηριότητα των Εβραίων. Επιπλέον, τα χρέη των Τούρκων προς τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης ήταν σχεδόν βέβαιο ότι θα έμεναν ανεξόφλητα. Όταν απελευθερώθηκε η Θεσσαλονίκη, η Ελληνική κυβέρνηση απέστειλε στην πόλη τον Κωνσταντίνο Ρακτιβάν για να πραγματοποιήσει απογραφή του πληθυσμού της πόλης στις 28 Απριλίου του 1913. Στην απογραφή συνεργάστηκαν και οι Εβραίοι δια του Αρχιραββίνου της πόλης, ο οποίος υπέδειξε 800 Ισραηλίτες ως μέλη των απογραφικών τμημάτων και ως απογραφείς εκ των μάλλον μεμορφωμένων. Από την απογραφή διαπιστώθηκε ότι οι Εβραίοι της πόλης ήταν το πολυπληθέστερο στοιχείο με 61.439 κατοίκους. Έτσι το εβραϊκό στοιχείο πλειοψηφούσε στις περιοχές από το Λευκό Πύργο ως τη Μητρόπολη (νοτίως της σημερινής οδού Μητροπόλεως), στο μεγάλο τετράγωνο Βενιζέλου-Αγία Σοφία-Παραλία. Επίσης στο τμήμα της πόλης Βαρδάρη-Εγνατία-Βενιζέλου-Αγ. Δημητρίου. Επίσης κυριαρχούσε στη δυτική πλευρά της σημερινής οδού Λαγκαδά.

Η στάση των Εβραίων μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης

Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης στάθηκε επιφυλακτική απέναντι στο νέο καθεστώς: ο φόβος απώλειας των εμπορικών προνομίων και η πιθανή απώλεια της πίστης τους μπροστά στην προοπτική ενσωμάτωσης σε ένα χριστιανικό κράτος, καλλιεργούσαν την ανησυχία τους. Τρεις ιδεολογικοί παράγοντες καθόριζαν τη στάση τους: οι ανήκοντες στην οργάνωση Αλιάνς, η οποία επεδίωκε την πολιτιστική χειραφέτησή των Εβραίων στις χώρες όπου ζούσαν, ήταν υπέρ, με επιφύλαξη όμως, της αφομοίωσης από το Ελληνικό στοιχείο, αρκεί οι Εβραίοι να κρατούσαν τη θρησκευτική ταυτότητά τους. Η δεύτερη ομάδα, οι εθνικιστές σιωνιστές, ήταν αντίθετοι στον Ελληνισμό και δεν δέχονταν τη νέα κατάσταση, ενώ τέλος, οι ανήκοντες στους σοσιαλιστές, ήθελαν την εξέλιξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε μια σοσιαλιστική δύναμη. Με την απελευθέρωση της πόλης από τους Τούρκους, ο Βασιλιάς Γεώργιος Α΄ της Ελλάδας αναγνώρισε τους Εβραίους ισότιμους Έλληνες πολίτες. Δημοσιεύματα του διεθνούς τύπου έκαναν λόγο για άρνηση των Εβραίων να δεχθούν την ελληνική κυριαρχία, ενώ διαδιδόταν η φήμη ότι επιτροπή Εβραίων της Θεσσαλονίκης είχε φτάσει στο Παρίσι με σκοπό να διαμαρτυρηθεί στην προοπτική ενσωμάτωσης της Θεσσαλονίκης, στο ελληνικό κράτος. Όλα αυτά ψύχραιναν τη σχέση Ελλήνων και Εβραίων. Μια μερίδα Εβραίων προσέβλεπε στη διεθνοποίηση του λιμανιού της Θεσσαλονίκης ως λύση στο οικονομικό αδιέξοδο που θα δημιουργούσε η προσάρτηση, αλλά η διεθνής διπλωματική συγκυρία δεν ευνοούσε κάτι τέτοιο. Μετά την προσάρτηση αρκετοί Εβραίοι, κυρίως κεφαλαιούχοι έφυγαν, ενώ γύρω στα 2.400 άτομα άλλαξαν υπηκοότητα και πήραν αυστριακή ή ισπανική.

Η στάση των Ελλήνων απέναντι στο εβραϊκό στοιχείο της πόλης

Στις παραμονές της εισόδου του Ελληνικού στρατού στην πόλη, η τοπική εφημερίδα Εμπρός κατηγορούσε τους Ισραηλίτες ότι εύχονταν να κερδίσουν οι Τούρκοι. Όταν μπήκε ο Ελληνικός στρατός στη Θεσσαλονίκη, δεν έλειψαν βιαιοπραγίες Ελλήνων στρατιωτών σε βάρος Εβραίων της πόλης, όπως κλοπές σπιτιών και βιασμοί γυναικών. Η καχυποψία των Ελληνικών αρχών έναντι του εβραϊκού στοιχείου πήγαζε από την παλιότερη συνεργασία των Εβραίων με το οθωμανικό στοιχείο. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος θέλησε να προλάβει τον όποιον αρνητικό διπλωματικό αντίκτυπο. Πολλοί αναλυτές υποστηρίζουν ότι η φιλοεβραϊκή πολιτική του Βενιζέλου, ήταν αποτέλεσμα της προσπάθειας της Ελληνικής κυβέρνησης να εξασφαλίσει τη θετική στάση της Εβραϊκής κοινότητας εν όψει των Συνδιασκέψεων Ειρήνης στο Λονδίνο το 1913 ή για τη σύναψη δανείου από εβραίους τραπεζίτες, αλλά οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν φαίνεται να αποτελούν γενικότερη πολιτική του Βενιζέλου.

Έτσι ξεκίνησαν οι επαφές δημοσίων παραγόντων με εκπροσώπους της κοινότητας. Τέλη Νοεμβρίου του 1912 ο αρχιραββίνος της Θεσσαλονίκης συναντήθηκε με τον Γεώργιο Α΄ της Ελλάδας, ο οποίος τους ανακοίνωσε την παραχώρηση καθεστώτος ισονομίας και ισοπολιτείας, κάτι που καταδείκνυε «τη σημασία που απέδιδε η ελληνική πλευρά αναφορικά με τη στάση των Εβραίων στο μελλοντικό εδαφικό διακανονισμό της Θεσσαλονίκης». Προς την κατεύθυνση της άρσης της αρνητικής εικόνας της Ελλάδας στο εξωτερικό, λόγω των υπερβασιών που σημειώθηκαν σε βάρος των Εβραίων τις πρώτες ώρες της απελευθέρωσης της πόλης, προσεγγίσθηκαν σημαίνοντες Εβραίοι, όπως ο Αλφρεντ Μπερλ (του συνδέσμου του Παρισιού), ενώ οι προξενικές αρχές της Ελλάδος σε μεγάλες Ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, άσκησαν παρεμβάσεις στον ξένο τύπο για την ανασκευή του αρνητικού κλίματος. Κυρίως προβλήθηκαν οι δηλώσεις του αρχιραββίνου της πόλης σχετικά με το νέο καθεστώς ισονομίας των Εβραίων. Στην απόπειρα δολοφονίας σε βάρος του Γεωργίου Α΄, οι σωματοφύλακές του πυροβόλησαν και σκότωσαν ορισμένους περαστικούς, μεταξύ των οποίων κι έναν Εβραίο. Προς την κατεύθυνση του καθησυχασμού των Εβραίων της πόλης σχετικά με την οικονομική ζημία που θα είχαν, βρίσκεται η δημοσίευση της εργασίας του Λέοντα Μακκά Η Ελλάδα και οι Εβραίοι (Αύγουστος 1913), αλλά και η σκέψη για τη σύσταση ελεύθερης ζώνης στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης θα ευνοούσε την ανάπτυξη του διαμετακομιστικού εμπορίου.

Οι ξένες δυνάμεις απέναντι στους Εβραίους

Οι Βούλγαροι θέλησαν να προσεταιρισθούν το εβραϊκό στοιχείο της πόλης με σκοπό να αποτρέψουν την προσάρτηση της πόλης στους Έλληνες. Η βουλγαρική πλευρά επιθυμούσε να εκβιάσει μια δήλωση της εβραϊκής κοινότητας ότι καταπιεζόταν από την ελληνική διοίκηση, ενώ χρειαζόταν και βουλγαρική προστασία. Ο αρχιραββίνος της Σόφιας συμμετείχε στη βουλγαρική προπαγάνδα, τόσο με δηλώσεις του, όσο και με επίσκεψή του στην πόλη τον Απρίλιο του 1913, γεγονός που προκάλεσε τη δυσφορία της Ελληνικής κυβέρνησης. Όσο για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης, αυτοί ήταν αντίθετοι σε μια προσάρτηση από τη Βουλγαρία, επειδή η Ελληνική κυβέρνηση θα απέρριπτε ένα τέτοιο εδαφικό καθεστώς. Παράλληλα Εβραίοι έμποροι και ντονμέδες,προσέγγιζαν τα προξενεία των Μεγάλων Δυνάμεων στη Θεσσαλονίκη, όπου ζητούσαν τη μεσολάβησή τους για την αλλαγή του καθεστώτος της πόλης.

Μεσοπόλεμος

Ενδοεβραϊκές ιδεολογικές ζυμώσεις

Σιωνιστές, Αλιάνς και κομμουνιστές ήταν οι τρεις κυρίαρχες ιδεολογικές μερίδες στην εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης στη διάρκεια του μεσοπολέμου με διαφορετικούς, η κάθε μια προσανατολισμούς, αναφορικά με τη θέση τους στην πόλη. Οι Σιωνιστές, επικεφαλής της κοινότητας και διαμορφωτές των συνειδήσεων των λαϊκών μαζών, ήταν αντίθετοι με οποιαδήποτε μορφή αφομοίωσης στο Ελληνικό κράτος και τάσσονταν υπέρ της αναγνώρισής τους ως εθνικής μειονότητας. Με περιοδείες τους στην ανατολική Μακεδονία και τη Δυτική Θράκη, ήθελαν να καλλιεργήσουν ένα αίσθημα εθνικής διαφορετικότητας. Αυτό επιβεβαιώθηκε και στο 6ο συνέδριο των Σιωνιστών στη Θεσσαλονίκη, που πραγματοποιήθηκε στις αρχές του 1929. Η γιγάντωση του σιωνιστικού κινήματος στη Θεσσαλονίκη ήταν αποτέλεσμα, σύμφωνα με εκπροσώπους της ίδιας της εβραϊκής κοινότητας, της οικονομικής κρίσης που μάστιζε αρκετούς Εβραίους. Σύμμαχοι των σιωνιστών σε αυτό το σημείο ήταν οι Εβραίοι κομμουνιστές ,που κι αυτοί τάσσονταν κατά της αφομοίωσης. Τέλος, οι Αλιάνς ήταν υπέρ της αφομοίωσης με σκοπό την υπέρβαση των αντιπαραθέσεων μεταξύ της ελληνικής και εβραϊκής κοινότητας, αλλά με την παράλληλη διατήρηση της θρησκευτικής ταυτότητας. Στις κοινοτικές εκλογές του 1930, οι σιωνιστές συγκέντρωσαν 64%, οι κομμουνιστές 16% και οι οπαδοί της αφομοίωσης μόλις 14%. Παρά τη μείωση της σιωνιστικής πλειοψηφίας, το 1934 οι οπαδοί της αφομοίωσης δεν υπερέβησαν το 19%.

Συγκριτικός πίνακας των στοιχείων απογραφών σχετικά με τη λαντίνο ως ομιλούμενη γλώσσα στην Ελλάδα

Απογραφή	Μητρική	Συνήθως ομιλούμενη
1928	62.999
1940	53.034/34	21.094
1951	1.334/853	164

Η διοίκηση της κοινότητας

Η διελκυστίνδα μεταξύ Σιωνιστών και αφομοιωτικών επέδρασε και στα της διοίκησης της κοινότητας κατά τον μεσοπόλεμο. Το δικτατορικό καθεστώς του Πάγκαλου έδωσε τη δυνατότητα εκλέγειν σε εκείνους τους Εβραίους που μπορούσαν να καταβάλλουν τη συνδρομή τους, ευνοώντας ουσιαστικά τους πιο οικονομικά εύρωστους Εβραίους. Το 1929, κρατικοί αξιωματούχοι αντιτέθηκαν στην προοπτική εκλογής αλλοδαπών Εβραίων στα όργανα εκπροσώπησης της κοινότητας, κάτι που η εβραϊκή κοινότητα ζήτησε ως κάτι ανέκαθεν ισχύον, με υπόμνημά της προς τον Βενιζέλο. Τελικά με το νόμο 4837/1930 οριζόταν ότι μέλη της εβραϊκής κοινότητας ήταν οι Εβραίοι στο θρήσκευμα, μόνιμοι κάτοικοι στην έδρα της κοινότητας. Τα μέλη της κοινοτικής συνέλευσης που είχαν συμπληρώσει το 25ο έτος της ηλικίας τους, εξέλεγαν τα μέλη του Κοινοτικού Συμβουλίου που διοικούσε την κοινότητα. Μέλη του κοινοτικού συμβουλίου, ο αρχιραββίνος και οι ραββίνοι, έπρεπε να είναι Έλληνες πολίτες. Το Κοινοτικό Συμβούλιο και ο Αρχιραββίνος λογοδοτούσαν στην Κοινοτική Συνέλευση. Μέλη της Κοινοτικής Συνέλευσης έπρεπε να είναι Έλληνες πολίτες εκλεγμένα από όσους είχαν συμπληρώσει το 21ο έτος της ηλικίας τους. Έτσι, Εβραίοι μη Έλληνες πολίτες, είχαν το δικαίωμα μόνο του εκλέγειν και όχι του εκλέγεσθαι.

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης και οι εκλογές του 1915, του 1920, του 1923 και του 1926

Μετά από διαπραγματεύσεις για τις θέσεις στους συνδυασμούς των κομμάτων που είχαν διαμορφωθεί η εφημερίδα L’Indépendant, η οποία εκδίδονταν από τους Ματαράσσο και Νεφούση και ήταν όργανο της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, αναφέρει στις 10 Μαΐου 1915 ότι οι Ισραηλίτες θα υποστηρίξουν το Κόμμα των Φιλελευθέρων. Υποψήφιοι ορίζονται οι: Καζές, Ασαέλ, Σαπόρτα, Καράσσο. Φυσικά αυτή η απόφαση αντανακλά τη θέση των αφομοιωτικών της Εβραϊκής κοινότητας και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί τεκμήριο για εκλογική στήριξη του Βενιζέλου από την πλειοψηφία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Οι σιωνιστές Εβραίοι, που συσπειρώνονται κυρίως γύρω από την οργάνωση Μακαμπή, συνεργάζονται με τον κομματικό σχηματισμό του Γούναρη και αποσπούν σε αντάλλαγμα οικονομική βοήθεια για το όργανό τους, την εφημερίδα Ελ Αβενίρ, από την κυβέρνηση. Υποψήφιοι από τους σιωνιστές είναι οι Δαυίδ Ματαλόν, Ιωσήφ Μαλλάχ, Κοφίνας Μαυρίκιος και Χαϊμ Κοέν. Η Φεντερασιόν με τη σειρά της συνεργάζεται εκλογικά με το γουναρικό κόμμα μέρος της εκλογικής συμφωνίας με αυτό ήταν και η υπόσχεση επιστροφής των Μπεναρόγια και Γιονά από την εξορία σε περίπτωση νίκης του κόμματος. Υποψήφιοι της Φεντερασιόν στο νομό Θεσσαλονίκης ανακηρύσσονται οι: Α. Σίδερης, και Α. Κουριέλ. Από τη Φεντερασιόν εκλέγονται βουλευτές οι Σϊδερης και Κουριέλ (23ος), ενώ από τους σιωνιστές υποψηφίους ο ∆αυίδ Ματαλόν (10ος), ο Ιωσήφ Μαλλάχ (11ος), ο Κοφίνας Μαυρίκιος (16ος) και ο Χαϊμ Κοέν (21ος). Από τη σειρά εκλογής τους προκύπτει ότι η εκλογική δύναμη των σιωνιστών στα πλαίσια της εβραϊκής κοινότητας ήταν μεγαλύτερη από τη δύναμη των σοσιαλιστών. Σύμφωνα με την ανάλυση του Κακουλίδη το 60% περίπου των εβραϊκών ψήφων δόθηκαν σε σοσιαλιστές και σιωνιστές ενώ το 40% στους αφομοιωτικούς που στήριξαν το Βενιζέλο αλλά δεν αναφέρει πηγή για αυτά τα στοιχεία. «Συνεπώς, ο σιωνισμός και η σοσιαλιστική αριστερά, ταυτίστηκαν εκλογικά με τον Αντιβενιζελισμό, ενώ οι -σχετικά λίγοι-μετριοπαθείς, που ήταν και υπέρ της αφομοίωσης, με τον Βενιζελισμό.» Στις εκλογές του 1920 στο συνδυασμό των Φιλελευθέρων συμμετέχουν 4 Ισραηλίτες, στο συνδυασμό της Αντιπολίτευσης 3 Ισραηλίτες και στον Λαϊκό Επαγγελματικό Συνδυασμό συμμετέχουν 2 Ισραηλίτες, όσον αφορά τον συνδυασμό του Σ.Ε.Κ.Ε. συμμετέχουν τουλάχιστον 2 Ισραηλίτες, τέλος οι ανεξάρτητοι Εβραίοι πολιτευτές είναι 4. Σύνολο, λοιπόν, 15 Εβραίοι υποψήφιοι. Σε δύο από τα τέσσερα τμήματα, που ψήφιζαν μόνο Ισραηλίτες και συγκεκριμένα στο 13ο και το 16ο εκλογικό τμήμα, οι εκλογές ματαιώθηκαν επειδή μπράβοι έδιωξαν τους ψηφοφόρους, ανέτρεψαν τις κάλπες και ματαίωσαν τις εκλογές σε αυτά. Από τα δημοσιεύματα της εποχής, αλλά και το κλίμα που δημιουργούν οι συνθήκες της περιόδου, προκύπτει η αντιβενιζελική στάση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Στις εκλογές του 1923, οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης απείχαν, επειδή συστήθηκε ξεχωριστός εκλογικός σύλλογος και οι διευκολύνσεις και τα προνόμια προς όφελος των προσφύγων, οδήγησαν τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης στην αποχή. Απείχε ακόμη και το Εβραϊκό τμήμα του Κομμουνιστικού Κόμματος, αν και θα μπορούσε να εκμεταλλευτεί την ευκαιρία αυτή για να εκλέξει αντιπροσώπους, όμως υπήρχαν, όπως φαίνεται, σημαντικότεροι λόγοι για τη μη συμμετοχή. Τέσσερεις αντιπρόσωποι που εξελέγησαν από τον Εκλογικό Σύλλογο Ισραηλιτών ήταν μάλλον δοτοί από τη Βενιζελικήν παράταξη και αυτό εξηγεί και τις μερικές δεκάδες ψήφους που απέσπασαν.

Στις εκλογές του 1926, εξελέγησαν με το Ενιαίο Μέτωπο Εργατών Αγροτών και Προσφύγων, έναν εκλογικό συνασπισμό με βάση το ΚΚΕ, δύο εβραίοι βουλευτές, ο Ζακ Βεντούρα και ο Δαυίδ Σουλάμ.

Εκπαίδευση των Εβραίων

Ως προς την εκπαίδευσή των Εβραιοτέκνων υπήρχαν τα κοινοτικά σχολεία των Εβραίων, τα σχολεία της Αλιάνς, και τα ξένα ιδιωτικά σχολεία: αν από το 1912 έως το 1925 φοιτούσαν ελάχιστα παιδιά Εβραίων στα ελληνικά σχολεία, το 1929 μόνο το 10% φοιτούσε σε αυτά. Το 1931 η κυβέρνηση Βενιζέλου ίδρυσε πέντε σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης για τα Εβραιόπαιδα, ενώ προηγουμένως είχε απαγορεύσει τη φοίτησή τους σε ξένα σχολεία. Επίσης απορρίφθηκε το αίτημα των Εβραίων για ίδρυση Ελληνοεβραϊκού γυμνασίου. Οι Σιωνιστές αρνήθηκαν να συμμορφωθούν και στις δύο κρατικές εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες θεωρώντας μάλιστα την πρώτη ως πράξη αφομοίωσης. Καταδίκαζαν μάλιστα τους υποστηρικτές της αφομοίωσης που έστελναν τα παιδιά τους στα ελληνικά δημόσια σχολεία. Μια βασική παράμετρος της εκπαίδευσης των Εβραιοτέκνων ήταν η διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας. Καθώς συνδεόταν με την ενσωμάτωση των Εβραίων στην Ελληνική κοινωνία, επεδίωκαν οι οπαδοί της Αλιάνς την αύξηση της διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας. Αντίθετα οι Σιωνιστές ζητούσαν τη διδασκαλία της αρχαίας εβραϊκής γλώσσας και όχι της ισπανοεβραϊκής γλώσσας, η οποία ήταν και η μητρική τους γλώσσα. Μάλιστα για το σκοπό αυτό κάλεσαν παιδαγωγό από την Παλαιστίνη για να διδάξει την αρχαία εβραϊκή γλώσσα και προώθησαν τη διδασκαλία της στα νηπιαγωγεία.

Το ζήτημα των εβραϊκών νεκροταφείων

Εβραϊκή ταφόπλακα παρατημένη δίπλα στο παλιό ανατολικό τείχος.

Από το 1890 είχε απαλλοτριωθεί μια πλατιά λωρίδα του νεκροταφείου με σκοπό τη διάνοιξη δρόμου. Η δημιουργία προσφυγικού συνοικισμού απαιτούσε την απαλλοτρίωση μέρους των εβραϊκών νεκροταφείων της Θεσσαλονίκης. Η εβραϊκή κοινότητα αντέδρασε με υπόμνημά της στην κυβέρνηση Βενιζέλου προβάλλοντας την ιστορική αξία των μνημείων του χώρου, αλλά και τη θρησκευτική διάσταση της μεταφοράς των λειψάνων των νεκρών κάτι που συνιστούσε ιεροσυλία. Η ελληνική κυβέρνηση απάντησε πως προηγείτο η κάλυψη των έκτακτων αναγκών ενώ όσον αφορά τα μνημεία θα μεταφέρονταν αυτούσιοι οι τάφοι ή θα τοποθετούνταν σε μουσείο. Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης έδωσαν διεθνή διάσταση στο ζήτημα της μεταφοράς του νεκροταφείου τους και ο Βενιζέλος έγινε αποδέκτης επιστολών διαμαρτυρίας από διεθνείς εβραϊκές οργανώσεις (Αγγλοεβραϊκός σύλλογος, Joint Foreign Commitee, εβραϊκοί κύκλοι του Παρισιού). Τον Ιανουάριο του 1930 πρόσφυγες διέπραξαν βανδαλισμούς στο εβραϊκό νεκροταφείο. Ο χώρος του Εβραϊκού νεκροταφείου υποδείχθηκε επίσης για τη χωροθέτηση της Πανεπιστημιούπολης, μετά την πυρκαγιά. Στις αρχές του 1919 ο Δήμος Θεσσαλονίκης είχε συγκροτήσει επιτροπή με τη συμμετοχή των επικεφαλής των τριών θρησκευτικών κοινοτήτων για να μελετήσουν τη χωροθέτηση των νεκροταφείων. Η έλευση των προσφύγων όμως και η εγκατάστασή τους στο μεγαλύτερο μέρος του αδόμητου χώρου, νοτιοανατολικά του ισραηλιτικού νεκροταφείου, καθυστερούν τις εξελίξεις. Το 1929, η κυβέρνηση επιθυμεί τη μετεγκατάσταση των προσφύγων και παραχωρεί την έκτασή τους στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης. Οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι πιέζονται από κυβερνητικούς παράγοντες να παραχωρήσουν των χώρο του νεκροταφείου και επιχειρούν να κινητοποιήσουν διεθνή υποστήριξη για να καθυστερήσει η μεταφορά. Αλλά και οι ελληνικές αρχές ανέβαλλαν συνεχώς την εφαρμογή του σχεδίου, ενδεχομένως διότι δεν ήθελαν να έλθουν σε σύγκρουση με το θρησκευτικό συναίσθημα της εβραϊκής κοινότητας. Επί δικτατορίας Ιωάννη Μεταξά η εβραϊκή κοινότητα παραχώρησε μικρό μέρος της έκτασης (30.000 τ.μ.), από τα οποία απαλλοτριώθηκαν τα 12.300, ενώ με νόμο του 1937 η έκταση του νεκροταφείου θα μετατρεπόταν σε κλειστό άλσος.

Η Μεγάλη πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης 1917

Χάρτης της «πυρίκαυστης ζώνης». Η πυρκαγιά του 1917 δεν άφησε απρόσβλητη την κοινότητα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Κατέστρεψε τα τρία τέταρτα των εβραϊκών συνοικιών.
Από το λεύκωμα «Incendie de Salonique. 18-19 Aout 1917» της Αεροναυτικής Υπηρεσίας του γαλλικού στρατού.

Η πυρκαγιά του 1917 δεν άφησε απρόσβλητη την κοινότητα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Η εκτίμηση του συνολικού κόστους των ζημιών υπολογίζεται σύμφωνα με έγγραφο της Alliance Israélite Universelle σε 6.505.000 δραχμές. Κατέστρεψε τα τρία τέταρτα των εβραϊκών συνοικιών. Συγκεκριμένα, καταστράφηκε η Αρχιραββινεία με το αρχείο της, 16 συναγωγές, το σχολείο της Alliance Israilite Universelle. Η πυρκαγιά συνέβαλε στην αφαίμαξη του πληθυσμού της από το εβραϊκό στοιχείο, που μετοίκησε ή στη Γαλλία ή στην Παλαιστίνη. Σύμφωνα με το Υπόμνημα το οποίο συνέταξε ο Αλέξανδρος Πάλλης τον Φεβρουάριο του 1919 προς τον Γενικό Διοικητή Μακεδονίας, η Ισραηλιτική κοινότης «υπήρξε η μάλλον δοκιμασθείσα τόσον από της απόψεως του αριθμού των πυριπαθών μελών της, όστις υπερέβη τας 50 χιλ., όσον και από της απόψεως των υλικών ζημιών». Η Κεντρική Επιτροπή αρωγής των πυροπλήκτων συνεργάστηκε με την Κεντρική Ισραηλιτική Επιτροπή, η οποία συγκέντρωσε με εράνους το ποσό των 626.600 δρχ., ενώ διένειμε είδη αξίας 850.000 δρχ. σε αποθήκη της Σχολής Αλλατίνι. Μέχρι το 1924, 2.500 οικογένειες είχαν στεγασθεί σε έξι εβραϊκούς συνοικισμούς, ενώ 1.000 παρέμεναν άστεγες.

Η χωροταξία των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη

Μετά την πυρκαγιά μεταβλήθηκε και η χωροταξία των Εβραίων στην πόλη: τα πιο φτωχά μέλη της κοινότητας βρέθηκαν μακριά από το κέντρο της πόλης. Σε μια στατιστική του 1932-33 αναφέρονταν 25.750 Εβραίοι στην πόλη. Διέθεταν 15 συναγωγές, και άλλες 40 περίπου συνοικιακές, στεγαζόμενες οι πιο πολλές μέσα σε σπίτια. Λειτουργούσαν 7 κοινοτικά δημοτικά σχολεία και 2 κεντρικά, μαζί με 6 ιδιωτικά, 14 κοινοτικά ιδρύματα και 20 σωματεία. Οι πρωτοβουλίες εκ μέρους της Κυβέρνησης Βενιζέλου σχετικά με τον επανασχεδιασμό και την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης, είχαν θέσει το ζήτημα αν η πυρκαγιά στρεφόταν κατά των Εβραίων της πόλης. Όμως παρά τους εκπεφρασμένους φόβους εκ μέρους μερίδας των Εβραίων της πόλης, που όταν εκδηλωνόταν δημόσια τους δημιουργούσε προβλήματα με τη δικαιοσύνη, οι πολυάριθμες αγορές οικοπέδων από θεσσαλονικείς εβραίους και οι επενδύσεις που πραγματοποίησαν με την παραγγελία κτηρίων, δείχνουν πως κάθε άλλο παρά διακυβεύθηκε η παρουσία τους στην πόλη στο μεσοπόλεμο.

Αντιεβραϊκές εκδηλώσεις στο μεσοπόλεμο και το Πογκρόμ του Κάμπελ

Εβραίοι φυγάδες εγκαταλείπουν τα σπίτια τους στην εβραϊκή συνοικία Κάμπελ στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης φοβούμενοι κι άλλες επιθέσεις, 29 Ιουνίου 1931.

Λίγο μετά τις εκλογές του 1920 στις 15 Απριλίου του 1921 ανήμερα του Πάσχα, εκδηλώθηκε στην πόλη η λεγόμενη συκοφαντία του αίματος, όταν μια μητέρα ισχυρίσθηκε πως είχε απαχθεί το παιδί της από Εβραίους και ομάδα περαστικών επιτέθηκε στην οικία Εβραίας, που θεωρήθηκε υπεύθυνη για την απαγωγή. Όμως τα επεισόδια σε βάρος εβραϊκών σπιτιών συνεχίστηκαν ακόμα και όταν το παιδί βρέθηκε. Τελικά τα επεισόδια σταμάτησαν μετά από επέμβαση του φρούραρχου κατ' εντολήν του Γενικού Διοικητή Θεσσαλονίκης.

Τον Οκτώβριο του 1929 σημειώθηκε αψιμαχία μεταξύ Εβραίων μαθητών και εκπαιδευτικού της νυχτερινής εμπορικής σχολής του Γαλλικού Λυκείου και ακολούθησε συγκέντρωση διαμαρτυρίας σε βάρος τους εκ μέρους στελεχών και φίλων της οργάνωσης Εθνική Ένωσις Ελλάς. Η οργάνωση αυτή αντέδρασε και σε αντιμιλαταριστικά δημοσιεύματα της εβραϊκής εφημερίδας Avanti τον Απρίλιο του 1930. Επόμενος σταθμός στην αντισημιτική δράση της οργάνωσής αυτής στη Θεσσαλονίκη, ήταν η πολεμική αξιοποίηση εκ μέρους της των δηλώσεων που είχε κάνει ο επικεφαλής της Ισραηλιτικής Κοινότητας Αβραάμ Ρεακανάτι, με αφορμή την προβολή της κινηματογραφικής ταινίας Ο Βασιλεύς των Βασιλέων τον Απρίλιο του 1931, όταν τη χαρακτήρισε ως αντισημιτική, ζήτησε τη διακοπή της προβολής της και κατηγόρησε τους Χριστιανούς ως υποδαυλίζοντες ένα αντισημιτικό κλίμα. Η Εθνική Ένωσις Ελλάς τον κατηγόρησε για προσβολή της χριστιανικής θρησκείας. Τον Ιούνιο του ίδιου έτους η εφημερίδα της Θεσσαλονίκης Μακεδονία κατηγόρησε το εβραϊκό σωματείο Μακαμπή για αντεθνική δράση καθώς, όπως ισχυριζόταν η εφημερίδα, συμμετείχε σε συνέδριο Κομιτατζήδων στη Σόφια υπέρ της αυτονόμησης της Μακεδονίας. Το θέμα συζητήθηκε και στη Βουλή, αλλά ο Ελευθέριος Βενιζέλος το απέρριψε ως αβάσιμο. Με αφορμή αυτή τη δημοσίευση, αντικομμουνιστική φοιτητική οργάνωση διένειμε φυλλάδια κατά των Εβραίων, τα οποία όμως νεαροί Εβραίοι κατέστρεφαν. Ακολούθησε διασπορά αντιεβραϊκών φυλλαδίων σε μαγαζιά Ισραηλιτών και συμπλοκές Εβραίων και των μελών της αντικομμουντσικής φοιτητικής οργάνωσης. Ο Γενικός διοικητής Μακεδονίας ζήτησε την κατάσχεση των φυλλαδίων. Η εφημερίδα Μακεδονία επανήλθε στο ζήτημα της Μακαμπή συσχετίζοντάς την με τα Πρωτόκολλα των Σοφών της Σιών, τα οποία εκδόθηκαν στη Θεσσαλονίκη το 1924. Στις 25 Ιουνίου, μέλη της Ε.Ε.Ε. και έφεδροι αξιωματικοί πραγματοποίησαν βανδαλισμούς στα γραφεία της Μακαμπή, ενώ στις 29 Ιουνίου Εβραίοι προπηλάκισαν ομάδα Χριστιανών σε εβραϊκό συνοικισμό και το ίδιο βράδυ έγινε απόπειρα εμπρησμού εβραϊκής συνοικίας κοντά στην Τούμπα, αλλά απετράπη από την αστυνομία. Όμως στη συνέχεια, γύρω στα 1500-2000 άτομα-μερικοί οπλισμένοι- κινήθηκαν στον συνοικισμό Κάμπελ, στην Καλαμαριά Θεσσαλονίκης, όπου ζούσαν κυρίως φτωχοί Εβραίοι και τον πυρπόλησαν. Το γεγονός είναι γνωστό ως το εθνικιστικό Πογκρόμ του Κάμπελ. Μέσα σε μια ώρα καταστράφηκαν 11 σπίτια, ένα σχολείο, ένα φαρμακείο, η οικία του ραβίνου και η συναγωγή. Δύο άτομα σκοτώθηκαν και δεκάδες τραυματίστηκαν.

Η οικονομική κρίση του 1929 και οι επιπτώσεις της στην Εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης

Για τον εβραϊκό τύπο της Θεσσαλονίκης, η οικονομική κρίση είχε πλήξει περισσότερο από κάθε άλλον πολίτη του ελληνικού κράτους τους Εβραίους, επειδή είχε καμφθεί η βιομηχανία και το εμπόριο. Για την κατάσταση αυτή μερίδα της κοινότητας, διά του τύπου της, κατηγορούσε τη σιωνιστική παράταξη που πλειοψηφούσε στο Κοινοτικό Συμβούλιο της πόλης, ως συμμάχους με τη βενιζελική παράταξη και τους ντόπιους κεφαλαιοκράτες. Τέλος υπήρχαν και εφημερίδες που προέβαλαν την άποψη για καλύτερη οργάνωση του μεταναστευτικού ρεύματος, με σκοπό την ανακούφιση του ολοένα αυξανόμενου αριθμού των ανέργων. Οι χώρες προς τις οποίες μετανάστευαν οι Θεσσαλονικείς Εβραίοι προς εύρεση καλύτερης τύχης, ήταν η Γαλλία, η Αργεντινή, η Βραζιλία, η Ουρουγουάη και το Μεξικό. Ειδικά για τη Γαλλία, εβραϊκές εφημερίδες της πόλης, αλλά και Εβραίοι της Γαλλίας, στην οποία υπήρχαν ήδη 20.000 Θεσσαλονικείς Εβραίοι, με επιστολές τους προσπαθούσαν να αποθαρρύνουν την προς τα εκεί μετανάστευση, επικαλούμενοι τις δυσκολίες εγκατάστασης σε αυτήν τη χώρα (γνώση γαλλικής γλώσσας, κατοχή χρημάτων για την κάλυψη των πρώτων αναγκών). Η κρίση επίσης που έπληξε τη Γαλλική οικονομία και κοινωνία, με αποτέλεσμα να απωλέσουν την εργασία τους κυρίως οι ξένοι υπήκοοι, λειτούργησε αποθαρρυντικά για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης. Έτσι επιλέχθηκε ως εναλλακτικός προορισμός η Παλαιστίνη. Την ίδια περίοδο η Ισπανική κυβέρνηση προσκαλούσε τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης να επιστρέψουν στη χώρα των προγόνων τους, κάτι που σχολιάσθηκε ευμενώς από τον εβραϊκό τύπο της πόλης. Ταυτόχρονα, ο Δήμος της Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με τη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας, λάμβανε πρωτοβουλίες σχετικά με τα θύματα της κρίσης, αναθέτοντας την καταγραφή από έναν αντιπρόσωπο της Ισραηλιτικής κοινότητας των ενδεών Ισραηλιτών της πόλης, ώστε να τους παραχωρηθεί δικαίωμα απορίας.

Μεταξική δικτατορία και οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης

Ένα μηνά μετά το πραξικόπημα, ο Ιωάννης Μεταξάς επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη, κατά την οποία έκανε δηλώσεις καθησυχαστικές προς τους Εβραίους, τονίζοντας τη συμβολή τους στη γενικότερη πρόοδο της Ελληνικής κοινωνίας. Ο γενικός αντικομμουνιστικός λόγος του καθεστώτος δεν ταύτιζε τον κομμουνισμό με τον εβραϊσμό. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης με τη σειρά της, καλλιέργησε ανάλογη στάση προς το καθεστώς: ο αρχιραβίνος της πόλης παρέθεσε δεξίωση στον Κώστα Κοτζιά και έγιναν εκδηλώσεις από τη Μακάμπι, ενώ στον αποκριάτικο χορό του Εβραϊκού Κεφαλαίου ανακοινώθηκε η εγγραφή του Μεταξά στη Χρυσή Βίβλο της Παλαιστίνης. Ο αρχιραβίνος Κόρετς στις δημόσιες δηλώσεις του συνέδεε το ελληνικό και ισραηλιτικό στοιχείο στα πλαίσια του Νέου Κράτους. Εν όψει της εορτής του Ιουδαϊκού Πάσχα η κυβέρνηση ενίσχυσε οικονομικά άπορες Ισραηλιτικές οικογένειες της Θεσσαλονίκης. Το Μεταξικό καθεστώς διευθέτησε εκκρεμή ζητήματα της κοινότητας: Το ένα ήταν το ζήτημα του νεκροταφείου, για το οποίο η κοινότητα δέχτηκε να παραχωρήσει 33.000 τ.μ. χωρίς αντάλλαγμα από τα οποία 12.300 τ.μ. παραχωρούνταν στο πανεπιστήμιο ενώ τα υπόλοιπα αποφασίστηκε να δεντροφυτευτούν και να μετατραπούν σε κλειστό πάρκο με κρατικά έξοδα, ενώ το δημοτικό συμβούλιο θα διέθετε νέο χώρο στην κοινότητα για την ταφή των νεκρών. Το άλλο, ήταν οι οφειλόμενοι φόροι των κοινοτικών κτηρίων στο Υπουργείο Οικονομικών ,για τα οποία η κυβέρνηση προχώρησε στις αναγκαίες αλλαγές με σκοπό κάποια από τα έσοδα να είναι αφορολόγητα. Τέλος, τα σχολεία της Αλιάνς δεν περιλήφθηκαν στον κατάλογο των ξένων σχολείων, αλλά εντάχθηκαν στην κοινότητα. Οι λόγοι που υπαγόρευσαν τη στάση αυτή του Μεταξικού καθεστώτος ήταν οι εξής: η εβραϊκή μειονότητα δεν αναφερόταν σε εθνικό κράτος και επομένως δεν ήταν απειλητική για την εδαφική ακεραιότητα της χώρας. Τον προσεταιρισμό της κοινότητας ήθελαν οι Ισπανοί και οι Ιταλοί, το καθεστώς ωστόσο ήθελε να τον αποφύγει. Επίσης η σταθερή οικονομική σχέση σε τραπεζικό επίπεδο με τη Μ. Βρετανία, που επεδίωκε να έχει το καθεστώς, θα μπορούσε να εξασφαλισθεί εάν προσέγγιζε την ελληνική ισραηλιτική κοινότητα, η οποία είχε καλές σχέσεις με κοινότητες του εξωτερικού και ιδιαίτερα της Μ. Βρετανίας. Επίσης δεν ήταν πλέον τόσο επικίνδυνοι οι Εβραίοι, επειδή πια είχε χαλαρώσει η σχέση τους με τον Κομμουνισμό.

Ναζιστική Κατοχή - Ολοκαύτωμα

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, έπραξαν στο ακέραιο το καθήκον τους απέναντι στην Ελλάδα, καθώς 12.898 άνδρες, εκ των οποίων οι 343 ήταν αξιωματικοί, στελέχωναν τις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις κατά την περίοδο των συγκρούσεων 1940-41. Οι απώλειές τους στα πεδία των μαχών ανήλθαν σε 513 νεκρούς και 3.743 τραυματίες.

Πληθυσμός

Η εβραϊκή κοινότητα το 1941 αριθμούσε 52.000 ανθρώπους, αποτελώντας το ένα έκτο του συνολικού πληθυσμού της πόλης και το ένα πέμπτο της οικονομίας της. Η ισπανοσεφαρίδικη παροικία αριθμούσε 560 άτομα. Υπήρχαν ακόμη 16 συναγωγές και 20 δημοτικά σχολεία.

Ραβίνος στο εβραϊκό νεκροταφείο το οποίο λεηλατήθηκε κατά τη διάρκεια της Ναζιστικής Κατοχής.

Τα μέσα προστασίας του πληθυσμού από ενδεχόμενους βομβαρδισμούς ήταν ανεπαρκή, αφού δεν υπήρχαν καταφύγια σε έξι βασικές εβραϊκές συνοικίες, παρά λίγα χαρακώματα-ορύγματα που είχαν κατασκευάσει οι ίδιοι οι κάτοικοι. Ως προς τη σίτισή τους, γύρω στα 7.300 άτομα, δηλαδή το 1/5 του συνόλου του εβραϊκού πληθυσμού, τρεφόταν από συσσίτια σε σχολεία της εβραϊκής κοινότητας.

Η εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης

Στις 6 Απριλίου 1941 οι γερμανικές δυνάμεις επιτέθηκαν στην Ελλάδα από το Βορρά και μετά από διάστημα τριών ημερών μπήκαν στη Θεσσαλονίκη. Η Θεσσαλονίκη και η τριγύρω περιοχή, θεωρήθηκε ζωτικής στρατηγικής σημασίας και για αυτό τον λόγο την κράτησε υπό τον έλεγχό του ο γερμανικός στρατός. Συνελήφθη όλο το συμβούλιο της εβραϊκής κοινότητας και ο αρχιραβίνος Κόρετς στάλθηκε στη Βιέννη. Η Γκεστάπο πραγματοποιούσε εφόδους σε εβραϊκές λέσχες και η φασιστική ΕΕΕ ανασυστάθηκε. Οι εβραϊκές εφημερίδες έκλεισαν, ενώ ενθαρρύνθηκαν οι ντόπιοι αντισημίτες να κολλήσουν αντιεβραϊκές αγγελίες στα μαγαζιά και στα καφενεία. Αρκετοί Εβραίοι συνελήφθησαν και πολλοί από αυτούς τουφεκίστηκαν ως «κομμουνιστές».

Στις 29 Ιουνίου 1941 επιτάχθηκαν εβραϊκά σπίτια στις οδούς Μιαούλη και Μισραχή για τη στέγαση γερμανικών οικογενειών. Στελέχη που υπάγονταν στη δικαιοδοσία του Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, ιδεολογικού καθοδηγητή των Ναζί, απογύμνωσαν εβραϊκές βιβλιοθήκες, λέσχες, συναγωγές, κατάσχεσαν δεκάδες χιλιάδες βιβλία, αρχεία, χειρόγραφα και σπάνια αντικείμενα, τα οποία έστειλαν στη Γερμανία. Σε αντίθεση με άλλα μέρη της Ευρώπης, στη Θεσσαλονίκη δεν υπήρχε γκέτο για τον εβραϊκό πληθυσμό της πόλης, γεγονός που φάνηκε παράξενο στις δυνάμεις κατοχής.

Το πρώτο οργανωμένο χτύπημα κατά των Ελλήνων Εβραίων της Θεσσαλονίκης, πραγματοποιήθηκε ύστερα από πρωτοβουλία του συνεργάτη των ναζί Αθανάσιου Χρυσοχόου, διορισμένου από τις ναζιστικές αρχές έμμισθου γενικού διευθυντή Νομαρχιών Μακεδονίας, που καταγόταν από την Ήπειρο. Σύμφωνα με τον καθηγητή Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Χάγκεν Φλάισερ, ο Χρυσοχόου προέβη σε διαβήματα στη γερμανική στρατιωτική διοίκηση, διαμαρτυρόμενος ότι οι Εβραίοι δεν υποχρεώθηκαν να συμμετέχουν σε αναγκαστικές εργασίες ή να καταβάλλουν εισφορές σε είδος, σε αντίθεση με το μεγαλύτερο τμήμα του ελληνικού χριστιανικού πληθυσμού. Έτσι, μετά από αυτά τα διαβήματα, στις 8 Ιουλίου 1942, ο διοικητής της Βέρμαχτ στη Θεσσαλονίκη, έδωσε εντολή να παρουσιαστούν όλοι οι άρρενες Εβραίοι ικανοί για εργασία ηλικίας 18 έως 45 ετών, ώστε να γίνει απογραφή τους. Η συγκέντρωσή τους έλαβε χώρα στην Πλατεία Ελευθερίας στις 11 Ιουλίου 1942. Την ημέρα εκείνη συγκεντρώθηκαν 9.000 Εβραίοι στην Πλατεία από τις 8:00 η ώρα το πρωί για να δηλώσουν τα ονόματά τους. Στους άντρες απαγορεύτηκε να πιούν νερό και ορισμένοι υποβλήθηκαν σε εξευτελιστικές ασκήσεις γυμναστικής. Η φιλοναζιστική εφημερίδα Απογευματινή εξακολουθούσε να κατηγορεί τους Εβραίους ως παράσιτα και μαυραγορίτες. Σκοπός της συγκέντρωσης ήταν η αποστολή τους σε καταναγκαστικά έργα σε όλη την επικράτεια. Οι Εβραίοι δεν είχαν τα κατάλληλα προσόντα και εμφάνισαν μεγάλο ποσοστό θνησιμότητας. Οι λόγοι ήταν η σκληρή δουλειά, η ελλιπής τροφή και οι ακατάλληλες συνθήκες υγιεινής σε περιοχές με έξαρση ελονοσίας. Για να απελευθερωθούν όλοι αυτοί οι εργάτες, η Ισραηλιτική Κοινότητα αναγκάστηκε να αποδεχθεί δύο πολύ σκληρούς όρους: την καταβολή 2,5 δις δραχμές ως λύτρα και την καταστροφή του αρχαίου εβραϊκού νεκροταφείου της πόλης. Στις 6 Δεκεμβρίου του 1942 άρχισε η πλήρης καταστροφή και ισοπέδωση του εβραϊκού νεκροταφείου, με τη σύμπραξη της ελληνικής γενικής διοίκησης, όπου βρίσκεται σήμερα στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Το ΕΑΜ τον Γενάρη του 1943, κατήγγειλε το επιχειρούμενο πογκρόμ καθώς βοήθησε στην έξοδο μερικών εκατοντάδων Εβραίων από τη πόλη.

Η συγκέντρωση των Εβραίων στην Πλατεία Ελευθερίας

Τον Ιανουάριο του 1943 ο Άντολφ Άιχμαν των Ες Ες, έστειλε στη Θεσσαλονίκη τον υπαρχηγό του Ρολφ Γκίντερ ο οποίος ζήτησε πληροφορίες για την κοινότητα και επέστρεψε αμέσως στο Βερολίνο. Το Σάββατο, 6 Φεβρουαρίου 1943 οι Λοχαγοί των Ες Ες Ντίτερ Βισλιτσένι και Αλόις Μπρούνερ, εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη με τη συνοδεία εκατό Γερμανών αστυνομικών. Τη Δευτέρα ανακοίνωσαν στον αρχιραβίνο Κόρετς πως όλοι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης πάνω από πέντε χρονών, έπρεπε να φέρουν το κίτρινο αστέρι του Δαβίδ, να σημαδέψουν τα μαγαζιά τους και να περιοριστούν σε γκέτο. Αποφασίστηκε τελικά να δημιουργηθούν δύο εβραϊκές συνοικίες. Την 1η Μαρτίου όλοι οι Εβραίοι διατάχθηκαν να δηλώσουν τα περιουσιακά τους στοιχεία. Ο εγκλεισμός των Εβραίων είχε φανερό αντίκτυπο στη ροή της εμπορικής δραστηριότητας της πόλης, με τις τιμές των προϊόντων να τινάσσονται στα ύψη.

Μνημείο στην Πλατεία Ελευθερίας για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης που εξοντώθηκαν στα Ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης

Την Κυριακή 14 Μαρτίου ανακοινώθηκε στους Εβραίους της συνοικίας-γκέτο Χιρς, ο εκτοπισμός τους στην Κρακοβία. Στο πρώτο τρένο έφυγαν 2.800 άτομα στοιβαγμένα ογδόντα-ογδόντα σε κάθε βαγόνι, με τελικό προορισμό το στρατόπεδο εξόντωσης Άουσβιτς ΙΙ Μπίρκεναου. Με τον δεύτερο συρμό που έφυγε από τη Θεσσαλονίκη στις 17 Μαρτίου, εκτοπίστηκαν οι κάτοικοι των συνοικιών Αγία Παρασκευή και Stazion Chiko. Εκδιώχτηκαν επίσης 15.000 από τη συνοικία Ρεζί Βαρδάρ σε λιγότερο από μία ώρα. Στις 15 Ιουλίου και οι τελευταίοι 2.000 Εβραίοι είχαν αποσταλεί στο Άουσβιτς. Λιγότερο του 5% του εβραϊκού πληθυσμού της Θεσσαλονίκης γλύτωσε την εκτόπιση. Συνολικά 45.000 Θεσσαλονικείς Εβραίοι έφτασαν στο Άουσβιτς από τη Θεσσαλονίκη, οι οποίοι λίγες ώρες μετά την άφιξή τους θανατώθηκαν στους θαλάμους αερίων.

Στάση των δημοτικών αρχών

Κατά τη διάρκεια της θητείας του πρώτου κατοχικού δημάρχου της πόλης, Κωνσταντίνου Μερκουρίου, αποφασίστηκε έπειτα από προσωπική του εισήγηση η απαλοιφή των εβραϊκών ονομάτων από τις οδούς της πόλης. Ακόμη, επί δημαρχίας του ξεκίνησαν οι διαδικασίες για την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου Θεσσαλονίκης και πραγματοποιήθηκε η διεκδίκηση της συγκεκριμένης έκτασης από τη δημοτική αρχή ως αποζημίωση για την παραχώρηση άλλης έκτασης που θα στέγαζε το νέο εβραϊκό κοιμητήριο. Τον Μερκουρίου διαδέχθηκε το 1943 ο Γεώργιος Σερεμέτης, επί θητείας του οποίου ολοκληρώθηκαν οι διαδικασίες της καταστροφής του Εβραϊκού Νεκροταφείου και των μετονομασιών των οδών. Επιπλέον, τους πρώτους μήνες της θητείας του απολύθηκαν οι Εβραίοι δημοτικοί υπάλληλοι που απουσίαζαν λόγω του περιορισμού τους σε γκέτο και του επικείμενου εκτοπισμού τους στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η στάση της Ισπανίας και της Ιταλίας απέναντι στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης

Πριν την έναρξη των εκτοπίσεων καταγράφονται στην πόλη της Θεσσαλονίκης 510 Ισπανοί, 281 Ιταλοί, 39 Τούρκοι, 6 Πορτογάλοι και 6 Αργεντινοί, καθώς και 29 Εβραίοι άλλων εθνικοτήτων. Εβραίοι με ισπανικά, ιταλικά, πορτογαλικά, σκανδιναβικά και αργεντίνικα διαβατήρια, δεν ενοχλήθηκαν από τα κατασταλτικά μέτρα αρχικά τουλάχιστον, γιατί τα κράτη έδωσαν έγκριση για τον επαναπατρισμό τους. Η Ιταλική διπλωματία (Pellegrino Ghigi, Giuseppe Castruccio και Lucillo Merci), που δραστηριοποιούνταν στην κατεχόμενη Ελλάδα, πρότεινε τη μετοίκηση των Ιταλοεβραίων από τη Θεσσαλονίκη. Την άνοιξη του 1943 οι Γερμανοί έδωσαν προτεραιότητα και ανοιχτή πρωτοβουλία, στο ισπανικό και ιταλικό προξενείο να επιληφθούν για τις υποθέσεις μεταφοράς των Εβραίων πολιτών τους από τη Θεσσαλονίκη προς τις χώρες καταγωγής τους. Στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα είχαν απαλλαγεί από τους φυλετικούς νόμους της Νυρεμβέργης οι σεφαραδίτες Εβραίοι ισπανικής υπηκοότητας. Μέσα στον Ιούνιο του 1943 κατάφεραν κάποιοι ιταλο-εβραίοι και ισπανο-εβραίοι να ξεφύγουν με τραίνο από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα και κάποιοι άλλοι μετέπειτα, στο στρατόπεδο πολιτικών κρατουμένων Μπέργκεν-Μπέλσεν.

Η στάση των Ελλήνων στον διωγμό των Εβραίων της Θεσσαλονίκης

Έχουν καταγραφεί μόνο 78 περιπτώσεις χριστιανών ιδιωτών Θεσσαλονικέων που παρείχαν βοήθεια στους υπό διωγμό εβραίους της πόλης. Επίσης τα μέλη του τοπικού συλλόγου αναπήρων πολέμων του αλβανικού μετώπου του 1940, ζήτησαν να εξαιρεθούν από τον εκτοπισμό όσοι από τους Εβραίους συντρόφους τους είχαν πολεμήσει στην Αλβανία. Οι δικηγόροι Σπηλιάκος, Δίγκας, Λεβής και ο καθηγητής Βιζουκίδης, τάχθηκαν κατά των εκτοπισμών, αλλά γενικά η ελίτ των διανοουμένων της πόλης δεν συμπαραστάθηκε. Όπως σχολιάζει ο Γιώργος Μαυρογορδάτος, «[...] στην ιδιαίτερη περίπτωση των Σεφαραδιτών Εβραίων, δικαιώθηκε με τον πιο τραγικό τρόπο η πολιτική της αφομοίωσης που πρέσβευαν ο βενιζελισμός και οι οπαδοί του στο εσωτερικό της μειονότητας. Για τον μεγάλο όγκο της, την κρίσιμη ώρα, η έλλειψη αφομοίωσης εσήμανε την απουσία, όχι μόνο πρακτικών δυνατοτήτων διαφυγής, αλλά και έμπρακτης αλληλεγγύης εκ μέρους του χριστιανικού πληθυσμού». Κάτι που δεν ίσχυσε με τους ισραηλίτες της Παλαιάς Ελλάδας.

Ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος, κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής της Θεσσαλονίκης, έδωσε οδηγίες στους Χριστιανούς της πόλης να μην προβούν σε καμία διάκριση προς τους Εβραίους συμπολίτες τους, όταν οι τελευταίοι υποχρεώθηκαν από τις κατοχικές δυνάμεις να φορούν το κίτρινο άστρο, ενώ έκανε διάβημα για να σταματήσουν οι εκτοπίσεις των Εβραίων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Επίσης ζήτησε την ανθρώπινη μεταχείριση των εκτοπισμένων (περίπτωση αναπήρων του αλβανικού μετώπου), υποστήριξε τη διανομή χρηματικής βοήθειας (με τη μεταφορά χρημάτων από την Αθήνα) και αξίωσε την προστασία των εκχριστιανισθέντων Ελληνοεβραίων. Για τη δράση του αυτή, ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Γεννάδιος ανακηρύχθηκε - μετά θάνατον - το 1969 «Δικαίος των Εθνών» στο Ισραήλ, τίτλος που αποδίδεται σε όσους έσωσαν τη ζωή σε Εβραίους στον πόλεμο. Παρόλα αυτά, αρκετοί ιστορικοί θεωρούν ότι ο Μητροπολίτης Γεννάδιος δεν ανέδειξε τον διωγμό των Εβραίων σε εθνική προτεραιότητα, μην κινητοποιώντας τις αρχές και τον πληθυσμό της πόλης, ενώ είχε και αρνητική εμπλοκή στην διάθεση των κατασχεθέντων εβραϊκών περιουσιών και των υλικών από το κατεστραμμένο εβραϊκό νεκροταφείο, στάση που νομιμοποίησε το πλιάτσικο.

Μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου

Οι Γερμανοί αποχώρησαν από τη Θεσσαλονίκη στα τέλη Οκτωβρίου 1944. Από τους 54.000 Θεσσαλονικείς Εβραίους που μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης επέζησαν μόνο 1950 και ξαναγύρισαν στην Ελλάδα σε κατάσταση εξαθλίωσης, χωρίς περιουσίες και πόρους διαβίωσης. Μόνο το 1/3 εξ αυτών είχε τη δυνατότητα να ασκήσει μία τέχνη για να επιβιώσει. Το Ελληνικό κράτος δήλωσε αδυναμία να παράσχει βοήθεια, με τη δικαιολογία ότι θα μπορούσαν να απευθυνθούν στις διεθνείς εβραϊκές οργανώσεις. Η πρώτη ελληνική κυβέρνηση ωστόσο, αποφάσισε με νόμο του Παπανδρέου τον Νοέμβριο του 1944, την επιστροφή των εβραϊκών περιουσιών. Στα Δεκεμβριανά, Εβραίοι επιζώντες μέσα στα πλαίσια της Εθνικής Πολιτοφυλακής, είχαν εκδιώξει κάποιους καταπατητές, όμως τα γεγονότα ματαίωσαν τη δημοσίευση του σχετικού νόμου, ενώ η υπηρεσιακή Κυβέρνηση Βούλγαρη αρνήθηκε να επικυρώσει το νόμο και τον Ιανουάριο του 1946 η Κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη δημοσίευσε το νόμο 846 με τον οποίο έπαυε να ασκεί κάθε έλεγχο το ελληνικό δημόσιο στις εβραϊκές περιουσίες και τις παραχωρούσε σε μια ειδική εβραϊκή οργάνωση. Το διάταγμα όμως που θα ενέκρινε τη σύστασή της, δεν υπογράφηκε από τον τότε βασιλέα. Σε αυτό, έπαιξαν ρόλο κυρίως οι 12.000 επιτηρητές των εβραϊκών περιουσιών, οι οποίοι σύστησαν ένα ταμείο 600.000 δολαρίων για την υπεράσπιση των συμφερόντων τους. Επρόκειτο για μη Εβραίους Έλληνες που είχαν αναλάβει τη διαφύλαξη των εβραϊκών περιουσιών και αρνούνταν να τις επιστρέψουν. Η Κυβέρνηση Παναγή Τσαλδάρη δεν ακύρωσε το διάταγμα 846, αλλά δεν προώθησε και την εφαρμογή του, από το φόβο των αντιδράσεων των βουλευτών της Μακεδονίας. Τον Απρίλιο του 1947 ο Παναγής Τσαλδάρης επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη με σκοπό τη διευθέτηση του ζητήματος των περιουσιών. Την ίδια περίοδο, εφημερίδα δημοσίευσε μια συκοφαντική είδηση περί επανόδου στην Ελλάδα 300 λιποτακτών Εβραίων κατά τον πόλεμο του 1940, οι οποίοι θα συνωμοτούσαν για την ανατροπή της κυβέρνησής του. Η κυβέρνηση διέψευσε το δημοσίευμα και η κυβέρνηση Σοφούλη παραχώρησε προσωρινά τη διαχείριση των εβραϊκών περιουσιών στην κεντρική οργάνωση των εβραίων στην Ελλάδα.

Πληθυσμός τής Θεσσαλονίκης

Έτος	Συνολικός Πληθυσμός	Εβραϊκός Πληθυσμός	Ποσοστό Εβραίων
1842	70,000	36,000	51%
1870	90,000	50,000	56%
1882/84	85,000	48,000	56%
1902	126,000	62,000	49%
1913	157,889	61,439	39%
1943		53,000
2000	363,987	1,000	0.3%

Το 1945-1946 διεξήχθησαν δίκες από το Ειδικό Δικαστήριο Θεσσαλονίκης για τους συνεργάτες των Γερμανών, Βουλγάρων και Ιταλών και κλήθηκαν ως μάρτυρες κατηγορίας και Εβραίοι: συνολικά 11 δίκες με Εβραίους μάρτυρες έχουν καταγραφεί και μόνο σε μία κλήθηκαν από τον συνήγορο υπεράσπισης. Στις δίκες αυτές δικάστηκαν και Εβραίοι που συνεργάσθηκαν με τις αρχές κατοχής, όπως ο πολιτοφύλακας Βιτάλ Χασών, ο οποίος βασάνιζε ομοθρήσκούς του για να τους αποσπάσει χρήματα και παρέδιδε Εβραίους που κρύβονταν, ενώ προσπαθούσε να εμποδίσει την εξαίρεση Ιταλών ή Ισπανών Εβραίων από τα αντισημιτικά μέτρα. Στις αρχές του 1946 διεξήχθησαν εκλογές στην κοινότητα όπου υπερίσχυσε η πολυπληθέστερη παράταξη των «Πολωνών», που αποτελούνταν από 1.157 επιζώντες του Άουσβιτς. Οι Εβραίοι δεν έμειναν κι αυτοί ανεπηρέαστοι από το πολιτικό κλίμα της περιόδου. Έτσι, άλλες παρατάξεις ήταν οι Σιωνιστές και η αριστερότερη Λαϊκή Εβραϊκή Αναγέννηση, φιλοβασιλικοί. Αμερικανική οργάνωση με σκοπό την αρωγή των απανταχού Εβραίων θυμάτων του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, βοήθησε 21 από τις 26 κοινότητες στην Ελλάδα και χρηματικά 4000 Εβραίους.

Ο Εβραϊκός τύπος της Θεσσαλονίκης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο

Μετά την απελευθέρωση κυκλοφόρησαν δύο βραχύβιες εφημερίδες στην Ελληνική γλώσσα: το Ισραηλιτικόν Βήμα των Ζακ Λεβύ και Βιτάλ Ντάσα και το δεκαπενθήμερο Εβραϊκόν Μέλλον του Ινό Τιάνο. Η πρώτη εκδιδόταν έως το τέλος του 1947 ενώ η δεύτερη από τον Μάρτιο του 1946 και επί δύο χρόνια.

Η σημερινή κατάσταση της κοινότητας

Σήμερα η Ισραηλιτική κοινότητα Θεσσαλονίκης αριθμεί 1.100 μέλη και αποτελεί τη δεύτερη σε μέγεθος Εβραϊκή κοινότητα της Ελλάδος μετά την Αθήνα. Διατηρεί τη Συναγωγή Μοναστηριωτών και τη Γιαντ Λεζικαρόν, Δημοτικό Σχολείο Ταλμούδ Τορά Αγκαδόλ, Γηροκομείο Σαούλ Μοδιάνο, Εβραϊκό Μουσείο, Κοινοτικό Κέντρο. Τον Ιανουάριο του 2018 θεμελιώθηκε στη Θεσσαλονίκη Μουσείο Ολοκαυτώματος Ελλάδος και Εκπαιδευτικό Κέντρο για τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Πηγές

• Μαρια Γερολυμάτου, Αγορές, έμποροι και εμπόριο στο Βυζάντιο (9ος-12ος αι.), εκδ. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα, 2008
• Ραφαήλ Φρεζής, Ψηφίδες ιστορίας του Ελληνικού Εβραϊσμού, Βόλος, 2007
• Κωστής Μοσκώφ, Θεσσαλονίκη. Τομή της μεταπρατικής πόλης, εκδ. Στοχαστής, 1978
• Ιωάννης Νικολαΐδης, «Ο Μακεδονικός αγώνας στη Θεσσαλονίκη», Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, τομ. 3 (1992), σελ185-209
• Γεράσιμος Μέριανος, Οικονομικές ιδέες στο Βυζάντιο τον 12ο αιώνα. Οι περί οικονομίας απόψεις του Ευστάθιου Θεσσαλονίκης, εκδ. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών/Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα, 2008
• Χαράλαμπος Παπαστάθης, «Υπόθεση Χιονίου. Μια δίωξη θρησκευτικών φρονημάτων στη Θεσσαλονίκη του 14ου αιώνα», Θεσσαλονικέων Πόλις, τομ. 21 (Ιανουάριος 2007), σελ.134-141
• Ιωάννης Σκούρτης, «Οι Σιωνιστές και οι αντίπαλοί τους Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη του Μεσοπολέμου», Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, τομ. 4 (1994), σελ.287-295
• Μανώλης Κανδυλάκης, «Ξενόγλωσσες εφημερίδες της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, τομ. 3 (1992), σελ. 153-164
• Αθηνά Βιτοπούλου-Αλεξάνδρα Καραδήμου-Γερολύμπου, «Ο σχεδιασμός της Πανεπιστημιούπολης της Θεσσαλονίκης. Η σημασία ενός μακρόπνοου σχεδιασμού», Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, τομ. 6 (2002), σελ.273-290.
• Αλέξανδρος Γρηγορίου, «Η Θεσσαλονίκη των Allatini (1776-1911)», Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, τομ. 7 (2008), σελ.137-192
• Ελπίδα Βόγλη, «Πτωχοί και πένητες στην πόλη της Θεσσαλονίκης (1912-1941)», Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, τομ. 6 (2002), σελ.247-259
• Μανώλης Κανδυλάκης, «Μεταπολεμικές και νεότερες εφημερίδες της Θεσσαλονίκης», Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, τομ. 7 (2008), σελ.383-398
• Μαρία Καραστεργίου-Κατερίνα Ρούσσου, «Νέα Λέσχη Θεσσαλονίκης (1902-1912). Έλληνες, έμποροι, Ορθόδοξοι: οι πολλαπλές αναγνώσεις της συλλογικής αστικής κοινωνικότητας», Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης, τομ. 8 (2013), σελ. 215-234
• Φοίβος Μουρατίδης, Η Ισραηλιτική κοινότητα Θεσσαλονίκης. Ιστορική-πολιτική διάσταση. Συγγραφική άσκηση στο μάθημα εξωτερική πολιτική-διεθνείς σχέσεις, Κέντρο Ελευθέρων Φιλοσοφικών Κοινωνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1999
• Βασίλης Ριτζαλέος, «Η ελληνική ορθόδοξη Εκκλησία της Θεσσαλονίκης και το Ολοκάυτωμα», στο: Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Δορδανάς, Νίκος Ζαΐκος, Νίκος Μαρατζίδης (επιμ), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2011, σελ.295-330
• Mark Mazower, «Οι συνέπειες του Διωγμού των Εβραίων για την πόλη της Θεσσαλονίκης», στο: Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, (Ρίκα Μπενβενίστε, επιμ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην κατοχή, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1998, σελ.53-61
• Μπάρμπαρα Σπένγκλερ-Αξιοπούλου, «Αλληλεγγύη και βοήθεια προς τους Εβραίους της Ελλάδας κατά τη διάρκεια της Κατοχής: 1941-1944», στο: Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, (Ρίκα Μπενβενίστε, επιμ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην κατοχή, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1998, σελ.13-28
• Ελένη Χαϊδιά, «Έλληνες Εβραίοι της Θεσσαλονίκης: Από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στις αίθουσες δικαστηρίων», στο: Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, (Ρίκα Μπενβενίστε, επιμ.), Οι Εβραίοι της Ελλάδας στην κατοχή, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1998, σελ.43-52
• Γιάννης Ταχόπουλος, Η Θεσσαλονίκη, ο Μαζάουερ και τα φαντάσματα του Οθωμανισμού, εκδ. Εναλλακτικές εκδόσεις Αντιπαραθέσεις 26, Αθήνα, 2012
• Γιώργος Κοντογιώργης, Κοινωνική δυναμική και πολιτική αυτοδιοίκηση. Οι Ελληνικές κοινότητες της τουρκοκρατίας, εκδ. Νέα Σύνορα-Α.Α.Λιβάνης, Αθήνα, 1982
• Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος, «Οι εθνικές μειονότητες», στο Χρήστος Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα. 1922-1940 ο Μεσοπόλεμος, τ. Β2, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα 2003, σ. 9-35
• Στράτος Δορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων. Ο κόσμος των Ταγμάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941-1944, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006
• Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, μτφρ. Κώστας Κουρεμένος, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1994
• Αθανασιάδου, Μυρσίνη (2000). Εμπορικές σχέσεις Θεσσαλονίκης - Βενετίας κατά τον 18ο αιώνα. Διδακτορική διατριβή. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. 
• Βακαλόπουλος, Απόστολος (1992). Ιστορία της Μακεδονίας 1354–1833. Θεσσαλονίκη: Βάνιας. 
• Βακαλόπουλος, Κωνσταντίνος (1992). Ιστορία του βορείου Ελληνισμού. Μακεδονία. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. 
• Δημητριάδης, Βασίλης (1983). «Ο πληθυσμός της Θεσσαλονίκης και η ελληνική κοινότητά της κατά το 1913». Μακεδονικά (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών) 23: 88–116. http://dx.doi.org/10.12681/makedonika.332. 
• Ζάχος-Παπαζαχαρίου, Ευάγγελος (1999). «Βαλκανική Βαβέλ». Στο: Τσιτσελίκης Κωνσταντίνος (επιμ.). Γλώσσες, αλφάβητα, και εθνική ιδεολογία στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια. Αθήνα: Κριτική. σελίδες 70–76. ISBN 978-960-218-176-8. 
• Καβαλά, Μαρία (2009). Η Θεσσαλονίκη στη Γερμανική κατοχή (1941-1944): κοινωνία, οικονομία, διωγμός Εβραίων. Διδακτορική διατριβή. Ρέθυμνο: Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. 
• Κολλάρος, Βασίλης (2015). Η μειονοτική πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου. Διδακτορική διατριβή. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Διεθνών, Ευρωπαϊκών και Περιφερειακών Σπουδών. 
• Μελέτση, Κυριακή (2009). Η παρουσία των Εβραίων στις ελληνικές πόλεις της Β΄ περιοδείας του Αποστόλου Παύλου. Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος. ISBN 978-960-86029-8-4. 
• Μόλχο, Ρένα (Χειμώνας 1994). «Η εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη». Παρατηρητής (25–26): 13–71. http://www.academia.edu/6983662/. 
• Μυλωνάς, Χάρης (2002). «Αλλοεθνείς και πρόσφυγες». Εθνική Ολοκλήρωση και Βουλευτικές Εκλογές στη Θεσσαλονίκη: 1910-1923 (PDF). Διπλωματική εργασία. Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 17 Μαΐου 2016. Ανακτήθηκε στις 28 Μαΐου 2016. 
• Ναρ, Αλμπέρτος (1997). "Κειμένη επί ακτής θαλάσσης…" Μελέτες και άρθρα για την Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης. University Studio Press. ISBN 960-12-0586-1. 
• Ξανθοπούλου-Κυριακού, Άρτεμη (1968). «Περιγραφή της Θεσσαλονίκης στα 1734 από τον Père Jean-Baptiste Souciet». Μακεδονικά (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών) 8: 185–210. http://dx.doi.org/10.12681/makedonika.304. 
• Ορφανός, Μάριος (2013). Η Εθνική Ένωσις Ελλάς και το Πογκρόμ του Καμπέλ μέσα από τον τύπο. Διπλωματική εργασία. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας. 
• Παπαστάθης, Χαράλαμπος Κ. (1968). «Τα πρώτα ελληνικά τυπογραφεία της Θεσσαλονίκης». Μακεδονικά (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών) 8: 239–256. http://dx.doi.org/10.12681/makedonika.307. 
• Παπαστάθης, Χαράλαμπος Κ. (1978). «Ένα υπόμνημα για την πυρκαγιά της Θεσσαλονίκης στα 1917 και την περίθαλψη των θυμάτων». Μακεδονικά (Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών) 18: 143–171. http://dx.doi.org/10.12681/makedonika.492. 
• Pierron, Bernard (2004). Εβραίοι και Χριστιανοί στη νεότερη Ελλάδα. Ιστορία των διακοινοτικών σχέσεων από το 1821 ως το 1945. Μτφρ. Γιώργος Σαρατσιώτης. Αθήνα: Πόλις. ISBN 978-960-435-010-0. 
• Παπαστάθης, Χαράλαμπος Κ. (Χριστούγεννα 1985). «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Νέα Εστία 118 (1403): 221–235. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2020-09-18. https://web.archive.org/web/20200918195649/http://www.ekebi.gr/magazines/ShowImage.asp?file=143658&code=5248. Ανακτήθηκε στις 2016-05-22. 
• Σβορώνος, Νίκος (1996). Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης τον 18ο αιώνα. Αθήνα: Θεμέλιο. ISBN 960-310-211-3. 
• Σεχίδης, Κωνσταντίνος & Σκούρτης, Ιωάννης (2011). «Το μεταναστευτικό ρεύμα θεσσαλονικέων Εβραίων μετά το 1929». ΛΒ' Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο, (27-29 Μαΐου 2011) (Ελληνική Ιστορική Εταιρεία): 243–253. http://histsociety.web.auth.gr/Σεχίδης-Σκούρτης-praktika%202011.pdf. 
• Τζιουμάκης, Γιώργος (2009). Ο εβραϊκός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης και η εκπαίδευσή του, πριν και μετά την ενσωμάτωση της πόλης στο ελληνικό κράτος. Διπλωματική εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Παιδαγωγική Σχολή. 
• Φράγκου, Μαρία (2012). Μια «διπλωματική περιπλοκή»: το ζήτημα των Εβραίων με ιταλική, ισπανική και πορτογαλική υπηκοότητα στη Θεσσαλονίκη της Κατοχής, 1941-1944. Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία. Θεσσαλονίκη: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών. 
• Χαστάογλου, Βίλμα (Ιούλιος - Δεκέμβριος 1994). «Για την κατάσταση της εβραϊκής κοινότητας Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917: ανέκδοτο υπόμνημα και άλλα στοιχεία από το αρχείο του Ε. Μοργκεντάου (ΗΠΑ)». Σύγχρονα Θέματα (τεύχη 52–53): 33–44. http://pandemos.panteion.gr/index.php?op=record&pid=iid:4149. 
• Χεκίμογλου, Ευάγγελος (1996). Θεσσαλονίκη - Τουρκοκρατία & μεσοπόλεμος. University Studio Press. ISBN 960-12-0510-1. 
• Χεκίμογλου, Ευάγγελος (1999). «Η Θεσσαλονίκη του Ελληνο-Ιταλικού πολέμου: συσσίτια και καταφύγια». Θεσσαλονίκη. Επιστημονική Επετηρίδα του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης του Δήμου Θεσσαλονίκης 5: 285-325. 
• Γεώργιος Σούλης, «Η Θεσσαλονίκη κατά τας αρχάς της Ελληνικής Επαναστάσεως», Μακεδονικά, τομ. 2 (1953), σελ.583-589 [2]
• Κωνσταντίνος Βακαλόπουλος, «Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης, 1796-1840», Μακεδονικά, τομ. 16 (1976), σελ.73-173 [3]
• Μάρκος Ρούσσος-Μηλιδώνης, « Αποστολή Ιησουϊτών στη Μακεδονία τον 17ο και 18ο αιώνα», Μακεδονικά, τομ. 27 (1989-1990), σελ.32-62 [4]
• Ευάγγελος Χεκίμογλου, «Ελληνικά νοσκομεία της Θεσσαλονίκης επί Τουρκοκρατίας», Μακεδονικά, τομ. 28 (1991-1992), σελ.56-81 [5]
• Μάρκος Ρούσσος-Μηλιδώνης, « Αποστολή Ιησουϊτών στη Μακεδονία τον 17ο και 18ο αιώνα Μέρος Β΄», Μακεδονικά, τομ. 28 (1991-1992), σελ.197-227 [6]
• Νίκος Μουστόπουλος, «Οι εβραϊκές συνοικίες των Βρόχθων, Rogos και Ομφαλού », Μακεδονικά, τομ. 30 (1995-1996), σελ.1-40 [7]
• Περιηγητές της Μακεδονίας: Εβραίοι [8]
• Θάλεια Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, Θρησκευτική αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη κατά την τελευταία φάση της Τουρκοκρατίας (1839-1912). Εκκλησίες, συναγωγές, τζαμιά, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (ΕΜΠ). Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, 1998, σελ. 581-602 [9]
• Ρένα Μόλχο,«Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και επαγγελματική δραστηριότητα των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη στην αρχή του 20ου αιώνα» στα πρακτικά του διεθνούς συνεδρίου 1-2.11.1997: Θεσσαλονίκη: Επαγγέλματα, παραγωγή, εμπόριο, κοινωνική ζωή, 18ος-20ος αιώνας, εκδ. Μελέτες του Επαγγελματικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης-1, Θεσσαλονίκη, 1997, σελ.127-133 [10]
• Ρένα Μόλχο,«Τα ισπανοεβραϊκά:μια μεσογειακή γλώσσα στην καθημερινή ζωή της Θεσσαλονίκης του 20ού αιώνα», Τα Ιστορικά, τομ.15, τεύχ.28,29, Ιουν.-Δεκ.1998, σελ.123- 146 [11]
• Δημήτρης Ψαρράς, Το μπεστ σέλερ του μίσους, Τα «Πρωτόκολλα των σοφών της Σιών» στην Ελλάδα, 1920-2013, εκδ, Πόλις, Αθήνα, 2013
• Αλέκα Καραδήμου-Γερολύμπου,«Από τη συγκέντρωση στη διάχυση: οι εβραϊκές συνοικίες στις βορειοελλαδικές πόλεις στο τέλος της τουρκοκρατίας», σύγχρονα Θέματα, τεύχ. 52-53 (Ιούλ. - Δεκ. 1994), σελ.15-24 [12]
• Βασίλης Δημητριάδης, Η Θεσσαλονίκη της παρακμής. Η ελληνική κοινότητα της Θεσσαλονίκης κατά τη δεκαετία του 1830 με βάση ένα οθωμανικό κατάστιχο απογραφής του πληθυσμού, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1998
• Αθανάσιος Καραθανάσης, «βιβλιοκρισία του βιβλίου Βασίλης Δημητριάδης, Η Θεσσαλονίκη της παρακμής. Η ελληνική κοινότητα της Θεσσαλονίκης κατά τη δεκαετία του 1830 με βάση ένα οθωμανικό κατάστιχο απογραφής του πληθυσμού, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1998», Μακεδονικά, τομ.31 (1997-1998), σελ.437-442 [13]
• Ρίκα Μπενβενίστε, «Για την Ιστορία των Εβραίων της Ελλάδας», στο Π. Κιτρομηλίδης, Τρ. Σκλαβενίτης (επιμ.), Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002, τ. Β΄ (Αθήνα 2004), σελ. 315-328.
• Ρένα Μόλχο, «Η αντιεβραϊκή νομοθεσία του Βενιζέλου στον Μεσοπόλεμο και πώς η δημοκρατία μπορεί να γίνει αρωγός του αντισημιτισμού», σύγχρονα Θέματα, τεύχ. 82 (Ιούν. 2003), σελ. 53-59 [14]
• Ευτυχία Λιάτα, Φλωρία δεκατέσσερα στένουν γρόσια σαράντα: η κυκλοφορία των νομισμάτων στον ελληνικό χώρο, 15ος - 19ος αι. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών, Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, 1996 [15]
• Σαπφώ Ταμπάκη, Η Θεσσαλονίκη στις περιγραφές των περιηγητών. Λατρευτικά μνημεία 12ος-19ος αι. Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, 1998, σελ.128-130 [16]
• Σπύρος Μαρκέτος, «Η «Φεντερασιόν» και η εδραίωση του ελληνικού σοσιαλισμού», στο Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Πρακτικά του Α΄Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11 1991, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1995, σελ. 151-172.
• Μερώπη Αναστασιάδου, «Εβραίοι βιοτέχνες της Σαλονίκης στα μέσα του 19ου αιώνα: καταγραφές των Οθωμανικών βακουφικών καταστίχων», στο Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Πρακτικά του Α΄Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11 1991, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1995, σελ.19-31
• Αίγλη Μπρούσκου, «Εβραίες τροφοί στο χριστιανικό βρεφοκομείο Άγιος Στυλιανός στις αρχές του 20ου αιώνα», στο: Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Πρακτικά του Α΄Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11 1991, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1995, σελ.33-42
• Ρένα Μόλχο, «Le cercle de Salonique 1873-1958 Λέσχη Θεσσαλονικέων: συμβολή στη μελέτη της αστικής τάξης της Θεσσαλονίκης», στο: Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Πρακτικά του Α΄Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11 1991, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1995, σελ.103-127
• Μπάρμπαρα Σπένγκλερ-Αξιοπούλου, «Μεθοδολογικές σκέψεις για μια ιστορική προσέγγιση του ολοκαυτώματος. Η περίπτωση της Θεσσαλονίκης», στο: Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Πρακτικά του Α΄Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11 1991, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1995, σελ.175-184
• Carlos Mendez, «Σεφαραδίτικα λαϊκά τραγούδια», στο: Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Πρακτικά του Α΄Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11 1991, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1995, σελ.221-230
• Αλεξάνδρα Καραδήμου-Γερολύμπου, Βασίλης Κολώνας, «Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά το 1917», στο: Εταιρεία Μελέτης Ελληνικού Εβραϊσμού, Οι Εβραίοι στον ελληνικό χώρο. Ζητήματα ιστορίας στη μακρά διάρκεια. Πρακτικά του Α΄Συμποσίου Ιστορίας. Θεσσαλονίκη 23-24/11 1991, εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα, 1995, σελ.231-254
• Seyyed Shariat-Panahi, Όψεις της κοινωνίας της Θεσσαλονίκης στην ευρύτερη περίοδο της ρωσο-οθωμανκής σύγκρουσης 1768-1774: με βάση τις οθωμανικές πηγές, Διδακτορική Διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ). Σχολή Φιλοσοφική. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Τομέας Ιστορίας,2010, σελ.110-114 [17]
• Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, ΜΕΙΟΝΟΤΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ [18]

Βιβλιογραφία

• Ηλίας Μεσσίνας, Οι Συναγωγές της Θεσσαλονίκης και της Βέροιας, εκδ. Γαβριηλίδη, Αθήνα, 1997
• Ηλίας Μεσσίνας, Οι Συναγωγές στην Ελλάδα, η αρχιτεκτονική και η σχέση τους με τον ιστό της πόλης και την Εβραϊκή Συνοικία. Συγκριτική μελέτη της ιστορίας και αρχιτεκτονικής των συναγωγών της Βορείου Ελλάδος, η θέση τους στην Εβραϊκή συνοικία κιαι η παρουσία τους στον πολεοδομικό ιστό από το 15ο στον 20ο αιώνα. Διδακτορική διατριβή στο ΕΜΠ Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Τομέα Πολεοδομίας και Χωροταξίας, Αθήνα, 1998
• Elias Messinas, The Synagogues of Greece: A study of Synagogues in Macedonia and Thrace - with architectural drawings of all synagogues of Greece, εκδ. KDP, Σιάτλ, 2022
• Χρίστος Ζαφείρης, Η Θεσσαλονίκη των Εβραίων, Ιστορία - Κοινωνία - Μνημεία - Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης, εκδ. Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2016
• Ρένα Μόλχο, «Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης», Καθημερινή: Επτά Ημέρες, 3 Μαρτίου 1996, σελ. 12-15
• Βασιλκή Κράββα, «Τροφή και ταυτότητα: η περίπτωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης»[19]
• Ρένα Μόλχο,«Ο εβραϊκός τύπος της Θεσσαλονίκης», στα πρακτικά του συνεδρίου Ο ελληνικός εβραϊσμός, 3 & 4 Απριλίου 1998, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού: Αθήνα, 2000, σελ.149-169
• Σουκρού Ιλιτζάκ, Μαρίνα Αγγελοπούλου, Έλληνες και Εβραίοι εργάτες στη Θεσσαλονίκη των νεότουρκων. Ο εβραϊκός σοσιαλισμός στην οθωμανική Θεσσαλονίκη: Ζητήματα σχετικά με την απεργία των Ελλήνων σερβιτόρων στη Θεσσαλονίκη του 1908, μτφρ. Δημήτρης Τρωαδίτης, εκδ. Ισνάφι, 2004
• Ρένα Μόλχο, «Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης και η ένταξή της στο ελληνικό κράτος (1912-1919)», στο Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης, Η Θεσσαλονίκη μετά το 1912 (Θεσσαλονίκη, 1986), σελ. 285-301.
• Σπύρος Μαρκέτος, «Η ενσωμάτωση της σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα: το πλαίσιο, 1912-1914», στο Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού πολιτισμού και γενικής Παιδείας, Ο Ελληνικός Εβραϊσμός. Επιστημονικό Συμπόσιο 3-4 Απριλίου 1998 (Αθήνα 1999), σελ. 65-92.
• Ρένα Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης, 1856-1919. Μια ιδιαίτερη κοινότητα, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 2001
• Καράμπαμπας Αναστάσιος (2022). Στα ίχνη των Εβραίων της Ελλάδας, Αθήνα: Ψυχογιός
• Γιάννης Καρατζόγλου, Ο αφανισμός των Θεσσαλονικέων Εβραίων της Γαλλίας 1942-1944, εκδ. Επίκεντρο, 2014
• R.Molho – Βίλμα Χαστάογλου-Μαρτινίδη, Εβραϊκά αξιοθέατα στη Θεσσαλονίκη: Μια περιήγηση, Εκδ. Λυκαβητός, Αθήνα 2010
• Δημοσθένης Δώδος, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στις εκλογές του ελληνικού κράτους 1915-1936, Αθήνα 2005
• Γιώργος Μαργαρίτης, «Ελληνικός αντισημιτισμός: μια περιήγηση, 1821, 1891, 1931», στο Γιώργος Μαργαρίτης Ανεπιθύμητοι συμπατριώτες. Στοιχεία για την καταστροφή των μειονοτήτων της Ελλάδας (Αθήνα, 2005), σελ. 27-47.
• Σπύρος Μαρκέτος, «Έθνος χωρίς Εβραίους: απόψεις της ιστοριογραφικής κατασκευής του ελληνισμού», Σύγχρονα Θέματα, 52-53 (Ιούλιος-Δεκέμβριος 1994), σελ. 52-69
• Ευάγγελος Χεκίμογλου, Υπόθεση Μοδιάνο: Τραπεζικό κραχ στη Θεσσαλονίκη το 1911, τύποις Αθανασίου Αλτιντζή, Θεσσαλονίκη, 1991.
• Μαρία Βασιλικού, «Εθνοτικές αντιθέσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Η περίπτωση του εμπρησμού του Κάμπελ», Ίστωρ 7 (1994), σελ. 153-174.
• Carla Hesse & Thomas W. Laqueur, «Ορατά και αόρατα σώματα: η εξάλειψη του εβραϊκού νεκροταφείου από τη ζωή της σύγχρονης Θεσσαλονίκης», στο Αλεξάνδρα Χαλκιά & Μάρθα Μιχαηλίδου (επιμ.), Η παραγωγή του κοινωνικού σώματος (Αθήνα 2005), σελ. 31-56
• Φίλιππος Κάραμποτ, «Στάσεις και αντιδράσεις της ελληνορθόδοξης κοινωνίας απέναντι στο διωγμό των Εβραίων συμπολιτών της στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής», στο Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Δορδανάς, Νίκος Ζάικος, Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια (Θεσσαλονίκη, 2011), σελ. 253-294.
• Γαβριέλλα Ετμεκτσόγλου, «Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων», στο Χ. Χατζηιωσήφ-Π. Παπαστράτης (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, τ. Γ1 (Αθήνα 2009), σελ. 175-196
• Στράτος Δορδανάς, «Εξόντωση και λεηλασία. Η Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ)», στο Γιώργος Αντωνίου, Στράτος Δορδανάς, Νίκος Ζάικος, Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Το Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνια (Θεσσαλονίκη, 2011), σελ. 331-352.
• Οντέτ Βαρών-Βασάρ, «Η γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων (1943-1944) και η αποτύπωσή της: μαρτυρίες, λογοτεχνία και ιστοριογραφία», στο Γιώργος Αντωνίου και Νίκος Μαραντζίδης (επιμ.), Η εποχή της σύγχυσης. Η δεκαετία του ’40 και ηιστοριογραφία (Αθήνα, 2008), σελ. 289-344

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης [20]