Στέλλα Βιολάντη

Η "Στέλλα Βιολάντη" είναι τρίπρακτο θεατρικό δράμα του Γρηγορίου Ξενόπουλου. Γράφτηκε το 1901 ως διήγημα με τίτλο Έρως εσταυρωμένος. Το 1909 ο ίδιος ο συγγραφέας διασκεύασε το διήγημα σε θεατρικό έργο.

Στέλλα Βιολάντη Στέλλα Βιολάντη
Συγγραφέας	Γρηγόριος Ξενόπουλος
Πρωτότυπος τίτλος	Στέλλα Βιολάντη
Παγκόσμια πρώτη παράσταση	10  Ιανουαρίου 1909
Τοποθεσία πρώτης παράστασης	Πάτρα
Γλώσσα πρωτότυπου	Ελληνικά
Είδος	δράμα

Το έργο, μέσα από τον έρωτα της Στέλλας Βιολάντη με έναν νέο, διαπραγματεύεται τη σύγκρουση μεταξύ πατέρα που θέλει να επιβάλει τον δικό του τρόπο σκέψης και κόρης που θέλει να αποφασίζει η ίδια για τη ζωή της. Στο έργο στιγματίζεται η αυταρχικότητα του πάτερ-φαμίλια, που τότε είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου προς τα υπόλοιπα εξαρτώμενα απο αυτόν μέλη της οικογένειάς του.

Πρωτοπαρουσιάστηκε στην αθηναϊκή σκηνή το καλοκαίρι του 1909 με πρωταγωνίστρια τη Μαρίκα Κοτοπούλη και έγινε μεγάλη επιτυχία. Με το πέρασμα του χρόνου έγινε από τα κλασικά του ελληνικού θεατρικού ρεπερτορίου.

Το θεατρικό έγινε το 1931 και κινηματογραφική ταινία, σε σενάριο του ίδιου του Ξενόπουλου, σε σκηνοθεσία Ιωάννη Λούμου και με πρωταγωνίστρια την Ελένη Παπαδάκη από την Ελλάς Φιλμ του Τάκη Μεγαρίτη. Εκτός από την Παπαδάκη, στην ταινία έπαιζαν οι Αθανάσιος Μαρίκος, Φλερί Φριτς, Στέφανος Νέζερ, Αιμιλία Μαρίκου, Γεώργιος Πλούτης, Ευτυχία Παυλογιάννη, Χρήστος Γεωργιάδης, Καίτη Αρσένη και Τιτίκα Σοφιάδου.

Το διήγημα

Το διήγημα με τίτλο Έρως εσταυρωμένος πρωτοτυπώθηκε στο περιοδικό Παναθήναια το 1901. Η ανάμνηση ενός περιστατικού που συνέβη πριν λίγα χρόνια στην Αθήνα της εποχής του -δυο αδέρφια που σκότωσαν την αδερφή τους στο ξύλο γιατί είχε ερωτευθεί κάποιον που η οικογένεια δεν ήθελε- συμπαρέσυρε στη μνήμη του συγγραφέα και άλλα παρόμοια περιστατικά που είχε ακούσει και στη Ζάκυνθο όταν ήταν μικρός και στη Πάτρα και αλλού, και του έδωσαν το υλικό για να γράψει το διήγημα Ο εσταυρωμένος έρωτας της Στέλλας Βιολάντη.

Ψυχή του θρήνου, του μαρτυρίου και της θυσίας, Στέλλα Βιολάντη! Μες στο μοσκοβόλο νησάκι που ανασαίνει Με την πνοή του γιασεμιού και με του κρίνου, Ω φλόγα ερωτική πλατιά χυμένη! Επέταξε η ψυχή σου Μες από την ανήμερη τη φυλακή σου, για να ομορφήνει κάποια κόλασην Ιστορισμένη από κανένα Δάντη, Στέλλα Βιολάντη! απόσπασμα από το ποίημα του Κωστή Παλαμά .

Όταν ο ποιητής Κωστής Παλαμάς διαβάζει το διήγημα στο περιοδικό, εμπνέεται και γράφει το ποίημα Ψυχή του θρήνου, του μαρτυρίου και της θυσίας. Ο Παλαμάς το στέλνει χειρόγραφο στον Ξενόπουλο, σαν δώρο, και εκείνος το εντάσσει στο θεατρικό του. Μάλιστα, στην πρώτη παράσταση, το ποίημα το απήγγειλε η ηθοποιός Στέλλα Γαλάτη, στην αρχή του έργου. Σε βιβλίο τυπώνεται για πρώτη φορά το 1903 από τις εκδόσεις του Ανέστη Κωνσταντινίδη, στη συλλογή με τα διηγήματα του συγγραφέα, με τον πρωτότυπο τίτλο του.

Σε πρώτη αυτοτελή έκδοση τυπώνεται το 1914 από τον εκδοτικό οίκο του Γεωργίου Φέξη.

Από τις εκδόσεις Κολλάρου, τυπώνεται το 1923, το διήγημα και το δράμα μαζί.

Η υπόθεση του έργου

Η πρώτη σελίδα της έκδοσης του 1929 του βιβλίου

Βρισκόμαστε στη Ζάκυνθο κάποια χρονιά της δεκαετίας του 1880, και συγκεκριμένα στο σαλόνι του πλούσιου Παναγή Βιολάντη, σταφιδέμπορα από τους ισχυρότερους του νησιού. Ο Βιολάντης ζει μαζί με τη γυναίκα του, την ανύπαντρη αδερφή του, τις τρεις κόρες του, Στέλλα, Νένα και Κατίνα (οι δυο τελευταίες δεν εμφανίζονται στο έργο) και τον μοναχογιό του, Νταντή Βιολάντη. Ο Βιολάντης, ως γνήσιος πατριάρχης, έχει κανονίσει να παντρέψει την πρωτότοκη κόρη του Στέλλα με έναν γέρο μεν (45 χρονών) και άσχημο πλην πλουσιότατο έμπορο, τον Ντάντο Μένουλα. Η Στέλλα όμως, είναι κρυφά ερωτευμένη με έναν νέο από παλιά αριστοκρατική μεν, αλλά ξεπεσμένη οικογένεια, που δουλεύει σαν υπάλληλος στο αγγλικό τηλεγραφείο (το τηλεγραφείο για τους πλούσιους) του νησιού, τον Χρηστάκη Ζαμάνο. Ο Ζαμάνος – τύπος νεαρού δον Ζουάν – στη προσπάθειά του να κατακτήσει τη Στέλλα, κάνει το λάθος να ζητήσει από αυτήν -και όχι πρώτα από τον πατέρα της- να την παντρευτεί. Αυτή η κίνηση εξαγριώνει τον Βιολάντη και καλεί στο σπίτι του τον Ζαμάνο, υποδυόμενος τον ευχαριστημένο με την προοπτική του γάμου, και εκεί, αφού εξευτελίζει τον νεαρό, τον διώχνει κακήν κακώς. Γεμάτος θυμό για το πείσμα της κόρης του να επιμένει να παντρευτεί κάποιον που εκείνος δεν εγκρίνει, τη φυλακίζει στη σοφίτα του σπιτιού, δίνοντάς της μόνο ψωμί και νερό, περιμένοντας να αλλάξει γνώμη και να υπακούσει στο θέλημά του. Όμως η Στέλλα, παρ' όλα τα παρακάλια της μητέρας και της θείας της, παρ' όλο το μίσος και το θυμό του πατέρα της, δεν υποχωρεί, δηλώνοντας πως προτιμάει να χάσει τη ζωή της παρά να απαρνηθεί τον Χρηστάκη. Και αυτό τελικά θα συμβεί. Ύστερα από 12 περίπου μέρες εγκλεισμού ο πατέρας της γεμάτος χαρά της ανακοινώνει οτι ο Χρηστάκης δεν την αγαπάει πια -στην πραγματικότητα δεν την αγαπούσε ποτέ- αφού «κλέφτηκε» με μια άλλη κοπέλα και πλέον ανοίγει ο δρόμος για να πραγματοποιηθούν τα σχέδιά του, εκείνη, ψυχικά και σωματικά εξαντλημένη, προδομένη, απογοητευμένη, πεθαίνει.

Τα πρόσωπα του έργου

• ΠΑΝΑΓΗΣ ΒΙΟΛΑΝΤΗΣ, ο πατέρας της Στέλλας
• ΜΑΡΙΑ ΒΙΟΛΑΝΤΗ, σύζυγος του Παναγή
• ΣΤΕΛΛΑ ΒΙΟΛΑΝΤΗ, η πρωτότοκη κόρη
• ΝΤΑΝΤΗΣ ΒΙΟΛΑΝΤΗΣ, ο γιός
• ΘΕΙΑ ΝΙΟΝΙΑ, θεία της Στέλλας, αδερφή του Παναγή
• ΧΡΗΣΤΑΚΗΣ ΖΑΜΑΝΟΣ, ο έρωτας της Στέλλας
• ΑΣΗΜΙΝΑ, η υπηρέτρια της οικογένειας

Κριτικές

«Το δίχως άλλο ανάμεσα στα έργα του κ. Ξενόπουλου, η Στέλλα Βιολάντη είναι το πιο άρτιο θεατρικά. Το θέμα της βέβαια, σήμερα είναι ολότελα παλιωμένο κι οι τωρινές κοπέλες βλέποντας τη Στέλλα θ' απορούν για τους καυγάδες και τα μαρτύρια και τα...θεατρικά έργα που μπορούσε κάποτε να προκαλέσει η φυσική αξίωση ενός κοριτσιού να παντρευτεί σύμφωνα με το προσωπικό της γούστο και όχι με το γούστο του πατέρα της. Ωστόσο, υπάρχουν στη Στέλλα δυο χαρακτήρες θεατρικοί (η Στέλλα και ο Βιολάντης) διαγραμμένοι βέβαια, με τη μονοκόματη κοντυλιά και την ισχνή πτύχωση που χαρακτηρίζει την νεοελληνική δραματουργία, αρκετά καθαροί όμως και αρκετά έντονοι ώστε να καταφέρνουν να στηρίζουν λίγο – πολύ το δράμα, μ' όλο το «ξεπερασμένο» θέμα του. Η θεατρική διαγραφή αυτών των δυο χαρακτήρων είναι και η μόνη σήμερα αξία του έργου....» Μάριος Πλωρίτης στην εφημερίδα Ελευθερία, 1/4/1949 .

«Ο Παναγής Βιολάντης είναι ο Πατέρας του οιδιπόδειου συμπλέγματος. Τον χαρακτηρίζει η επιβίωσις του αρχηγού της προϊστορικής πατρυάς. Τύρανος πραγματικός ορίζει τη γυναίκα του, τα παιδιά του, όσους βρίσκονται υπό την εξουσία του και δεν επιτρέπει στη κόρη του ούτε να ερωτευθεί παρά τη θέλησή του. Ζη για μια τιμή και για μια υπόληψη όπως λέει ο λαός..... Η Στέλλα Βιολάντη είναι γνήσια κόρη του πατέρα της. Έχει θέληση ατσαλένια, όπως κι εκείνος, έχει και αυτοσεβασμό. Στέκεται πιστή στον έρωτά της, μολονότι διαπιστώνει πως ο εκλεκτός της δεν αξίζει τίποτα.... Το δράμα που προέρχεται από τη σύγκρουση αυτών των δυο ισχυρών θελήσεων, μετέχει, θα έλεγε κανείς, της θαλερότητας του δημιουργού του. Η “Στέλλα Βιολάντη” φέρει με άνεση τα σαράντα της χρόνια, παρουσιάζει ελάχιστες ρυτίδες, γοητεύει και συγκινεί. Τουλάχιστον οι δυο πρώτες πράξεις της, γιατί η τρίτη κάνει κάπως “βάδην εν χώρα” μοιραίως άλλως τε, εφόσον ο Ξενόπουλος έγραψεν αρχικώς το έργο του ως αφήγημα και συνεπώς δεν το άρχισε από το τέλος, όπως πρέπει να γίνεται με τα θεατρικά έργα....» Κώστας Οικονομίδης, εφημερίδα Έθνος 31/3/1949.

"....Το έργο γράφτηκε στις αρχές του αιώνα, με την προσδοκία να αρέσει στο αστικό κοινό της εποχής. Επηρεασμένος από το θέατρο του Ίψεν και από το αρχαίο δράμα ο Γρηγόρης Ξενόπουλος θέλει να προβάλει τη σκληρή θέση της γυναίκας της εποχής του, φιλοδοξώντας παράλληλα να φτιάξει μια σύγχρονη τραγωδία. Αν και πολύ λίγο κατορθώνει να αποφύγει το αισθηματολογικό πνεύμα που κυριαρχούσε στη κοινωνική ζωή, καταφέρνει όχι μόνο να εντοπίσει στην πιο αυταρχική του μορφή το κοινωνικό καθεστώς για τη γυναίκα της Ελλάδας, αλλά ηθογραφεί, ψυχογραφώντάς το, το καρκίνωμα των οικογενειακών “αρχών”, που σήμερα ακόμη δηλητηριάζουν τη ζωή πολλών κοριτσιών, παρά την απότομη αλλαγή ηθών. Ο πατέρας σύμβολο εξουσίας και αυταρχισμού. Απόλυτος κύριος του οικογενειακού του ποιμνίου. Ο γιός φερέφωνο της πατρικής αρχής, ένας μόλις διαμορφούμενος σαδιστής αντροκράτης. Οι γυναίκες του σπιτιού νηφάλια πειθήνοι υπήκοοι της πατριαρχικής αρχής. Εκπαιδευμένες να τη δέχονται, να την ανέχονται για λόγους ηθικής κοινωνικής τάξης. Έτσι τις έμαθαν να πιστεύουν......και η Στέλλα πρέπει να συνετιστεί ή να πεθάνει. Η σκληρότητα που αναδίνει όλο το έργο απλώνεται απειλητική πάνω από τη Στέλλα Βιολάντη. Κανένας δεν συγχωρεί το θάρρος της να έχει προσωπική γνώμη, να υπερασπίζεται τα δικαιώματά της στη ζωή, να κρίνει.....Γύρω της πυργώνεται το οικογενειακό καθεστώς, η προδοσία του άντρα, η αδικία και συγκρούονται με την προσωπική της περηφάνια και την ψυχική της δύναμη να υπερασπιστεί την αγάπη και τις πράξεις της...." Ηρώ Βακαλοπούλου, εφημερίδα Θεσσαλονίκη, 4/2/1983.

Η πρώτη παράσταση

Η Μαρίκα Κοτοπούλη διαβλέποντας στο πρόσωπο της Στέλλας, έναν ρόλο που θα μπορούσε να τον κάνει επιτυχία της, παρακάλεσε τον Κωνσταντίνο Χρηστομάνο, να πείσει τον Ξενόπουλο να το διασκευάσει για το θέατρο. Έτσι και έγινε. Ο Ξενόπουλος δούλεψε το έργο το 1908 και στις αρχές του 1909 και συγκεκριμένα το Σάββατο 10 Ιανουαρίου 1909, δόθηκε η πρώτη παράσταση – όχι όμως από την Κοτοπούλη, όπως θα περίμενε κανείς- αλλά από την Κυβέλη, στη Πάτρα, στο θέατρο Απόλλων.

Ωστόσο, στην θεατρική ιστορία θα μείνει η παράσταση της Κοτοπούλη. Στην Αθήνα, η πρώτη του έργου δόθηκε την Τετάρτη 10 Ιουνίου 1909 στο Θέατρο Ομόνοιας, στέγη της Νέας Σκηνής. Εκτός από την Κοτοπούλη, τον ρόλο του Χρηστάκη Ζαμάνου έπαιξε ο Κώστας Σαγιώρ, τον Παναγή Βιολάντη ο Αθανάσιος Περίδης, τη γυναίκα του Αγαθή Περίδη έπαιξε τη θεία Νιόνια, η Σοφία Ταβουλάρη τη μητέρα της Στέλλας και ο Περικλής Γαβριηλίδης τον Νταντή Βιολάντη. Αυτή η παράσταση, που δόθηκε παρουσία και του Ξενόπουλου, άνοιξε με την απαγγελία από την ηθοποιό Στέλλα Γαλάτη, του ποιήματος που ο Παλαμάς έγραψε για το έργο. Η μουσική της παράστασης ήταν του Μανώλη Καλομοίρη, που δεν αποδόθηκε βέβαια με πλήρη ορχήστρα αλλά με ένα πιάνο και ένα βιολί.

Η Βιολάντη θεωρήθηκε προσωπική επιτυχία της Μαρίκας Κοτοπούλη όπως αναφέρει και ο κριτικός θεάτρου της εφημερίδας Εστία της επομένης:

...ως έργον θεατρικόν η Βιολάντη ή κυριολεκτικώτερον ως σκηνοποίησις φαίνεται οτι υστερεί της Σάντρη....μένει πάντως η Βιολάντη αν όχι “η ψυχή του θρήνου, του μαρτυρίου και της θυσίας” όπου με τα πτερά της Μούσης του ανύψωσε την ηρωίδα του κ. Ξενόπουλου ο ποιητής, ιδιαιτέρως εν ενδιαφέρουσα ηθογραφία την οποίαν αξίζει να δουν και όσοι δεν παρακολουθούν την άλλη μας φιλολογία και δεν εδιάβασαν τα διηγήματα του κ.Ξενόπουλου....Βεβαίως ουκ ολίγον συνεισέφεραν και οι ηθοποιοί της “Νέας Σκηνής” τελείως μελετημένοι, ιδιαίτατα δε η πρωταγωνίστρια εις την σχεδόν τέλειαν υπόκρισιν της οποίας πρέπει να ομολογηθη οτι οφείλεται η επιτυχία του όλου έργου κατά τα τρία τέταρτα. Διότι περί επιτυχίας πρόκειται, το επαναλαμβάνομεν. Επιτυχίας πλήρους, μαρτυρηθείσης και εκ των γενικών χειροκροτημάτων, με τα οποία ο συγγραφεύς εγένετο δεκτός επανελημμένως κληθείς από σκηνής.....

Η κριτική που κάνει για το έργο και για την Κοτοπούλη ειδικά η θεατρική κριτικός της Εφημερίδας των Κυριών της Καλλιρόης Παρέν είναι διθυραμβική. Γράφει ανάμεσα στα άλλα: ...εν από τα ωραιότερα έργα εξ όσων έχουν γραφεί δια το Ελληνικόν Θέατρον....όλα τα πρόσωπα του έργου είναι τύποι χαρακτηριστικοί και όλοι είναι παρμένοι από την ζωή την καθημερινήν ενός παλιού τυραννικού καθεστώτος. Η δύναμις του ισχυροτέρου υπό την ασπλαγχνοτέραν της μορφήν παρουσιάζεται εις τον τύπον του πατρός Βαλάντη κάτω από την πυγμήν του οποίου σπαράζουν και πονούν και χάνονται το παιδί του, η αδελφή του, η γυναίκα του....συγγραφεύς, μουσικός και ηθοποιοί μας έδωκαν μιαν από τις πολύ σπανίας θεατρικάς απολαύσεις της περιόδου αυτής με το καθαρώτατα Ελληνικόν αυτό ωραίον έργον το οποίο συνεχίζει την επιτυχίαν της Φωτεινής Σάντρη, με έναν βαθμό υψηλότερα για τον συγγραφέα. Η μουσική του κ. Καλομοίρη ήρεσε πολύ και εχειροκροτήθη.... Για τη Μαρίκα Κοτοπούλη γράφει:...και η δις Κοτοπούλη υπήρξεν η ενσάρκωσις των χιλιάδων κοριτσιών που πίπτουν θύματα της πατρικής αυθαιρεσίας των γονέα και θυσιάζουν εις τον έρωτα την ζωήν των. Όλοι όσοι την αγαπούν παρηκολούθησαν με αληθινήν χαράν την μεγάλην επιτυχία της εις την Στέλλα Βιολάντη, επιτυχία που επλαισίωσε θαυμάσια η τέλεια υπόκρισις όλων των άλλων ηθοποιών....

Το έργο παίχτηκε για μια θεατρική εβδομάδα, (από Τετάρτη σε Τρίτη) όπως συνηθιζόταν τότε.

Άλλες παραστάσεις

• 1928 ΘΙΑΣΟΣ ΕΛΕΝΗΣ ΧΑΛΚΟΥΣΗ στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. Στο ρόλο του Χρηστάκη ο Μάνος Κατράκης
• 1937 ΘΙΑΣΟΣ ΜΑΡΙΚΑΣ ΚΟΤΟΠΟΥΛΗ στο ΡΕΞ σε σκηνικά και κοστούμια Γιάννη Τσαρούχη. Στέλλα η Μαρίκα Κοτοπούλη
• 1943-1944 ΘΕΑΤΡΟ ΤΕΧΝΗΣ. Σκηνοθεσία Κάρολος Κουν. Στέλλα η Καίτη Λαμπροπούλου και πατέρας ο Λυκούργος Καλλέργης
• 1948-1949 ΕΘΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ. Σκηνοθ. Δημήτρης Ροντήρης. Στέλλα η Μαίρη Αρώνη, Παναγής Βιολάντης ο Θεόδωρος Αρώνης
• 1964 ΘΙΑΣΟΣ ΠΑΓΟΥΛΑΤΟΥ- ΑΠΕΡΓΗ, Θέατρο Γιώργου Παππά
• 1966 ΚΘΒΕ, σκηνοθ. Σωκράτης Καραντινός, με Αντιγόνη Βαλάκου (Στέλλα) και Θάνο Τζενεράλη (πατέρας)
• 1973 στο ΜΕΓΑΛΟ ΘΕΑΤΡΟ (τηλεόραση- ΥΕΝΕΔ). Στέλλα η Άννα Βενέτη, και πατέρας ο Λυκούργος Καλλέργης. Σκηνοθ. Κώστας Μπάκας
• 1976 στο ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΑΣ (τηλεόραση) Στέλλα η Νίκη Τριανταφυλλίδη, Παναγής Βιολάντης Ιάκωβος Ψαρράς. Σκηνοθ. Πάνος Γλυκοφρύδης
• 1982-1983 ΚΘΒΕ, σκηνοθ.Νίκος Παπαδάκης. Στέλλα η Λένα Κουρούδη, πατέρας ο Γιώργος Βελέντζας
• 1986-1987 ΚΘΒΕ σκηνοθ. Κώστας Τσιάνος. Στέλλα η Λένα Κουρούδη κα πατέρας ο Ανδρέας Ζησιμάτος
• 1994 ΘΙΑΣΟΣ ΕΛΣΑΣ ΒΕΡΓΗ και ΧΡΗΣΤΟΥ ΦΡΑΓΚΟΥ στο Θέατρο Βεργή
• 1995-1996 ΘΕΣΣΑΛΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ σκηνοθ. Κώστα Τσιάνου. Στέλλα η Τζίνη Παπαδοπούλου και Παναγής Βιολάντης ο Γιώργος Ζωγράφος
• 1996-1997 ΔΗΠΕΘΕ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ, σκηνοθ. Βασίλης Νικολαϊδης. Στέλλα η Νίκη Παλληκαράκη και πατέρας ο Δημήτρης Γιαννακόπουλος
• 2000-2001 ΚΘΒΕ, σκηνοθ. Γιάννης Παρασκευόπουλος. Στέλλα η Μαρία Καραμήτρη, πατέρας ο Αλέξανδρος Μουκάνος
• 2014 ΙΟΝΙΟ ΘΕΑΤΡΟ (Ζάκυνθος) Σκηνοθ. Θοδωρής Καμπίτσης. Στέλλα η Μαρία Αρβανιτάκη, πατέρας ο Θοδωρής Καμπίτσης

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος περιγράφει την πρώτη παράσταση του έργου:http://www.ntng.gr/default.aspx?lang=el-GR&page=2&production=2618&mode=19&pg=2&item=8364
• Το έργο στο Θέατρο της Δευτέρας: https://web.archive.org/web/20160908064951/http://webtv.ert.gr/katigories/politismos/21sep2015-to-theatro-tis-defteras-stella-violanti/
• Το θεατρικό και το διήγημα ολόκληρα σε ψηφιακή μορφή: http://diogeneia.lis.upatras.gr/apanthisma/stella-violanti