Πτωματική Σύνοδος

Η Πτωματική Σύνοδος (επίσης καλείται η Πτωματική Δίκη ή, στα Λατινικά, Synodus Horrenda) είναι το όνομα που συνήθως δίνεται στη μεταθανάτια εκκλησιαστική δίκη του Πάπα Φορμόζου, που διεξήχθη στη Βασιλική του Αγίου Ιωάννη Λατερανού στη Ρώμη κατά τη διάρκεια του Ιανουαρίου του 897.^[1]^[2]

Πριν τις διαδικασίες ξέθαψαν το πτώμα του Φορμόζου και σύμφωνα με κάποιες πηγές το κάθισαν σε ένα θρόνο, ενώ ο διάδοχος του Πάπας Στέφανος ΣΤ΄, που διηύθυνε τη δίκη, διάβασε τις κατηγορίες εναντίον του, για τις οποίες ο Φορμόζος κρίθηκε ένοχος. Η Πτωματική Σύνοδος έμεινε στην ιστορία ως ένα από τα πιο παράξενα επεισόδια του μεσαιωνικού παπισμού.

Ιστορικό υπόβαθρο

Η Πτωματική Σύνοδος και τα σχετικά γεγονότα έλαβαν χώρα σε μια περίοδο πολιτικής αβεβαιότητας στην Ιταλία. Αυτή η περίοδος, που διήρκεσε από τα μέσα του 9ου αιώνα ως τα μέσα του 10ου αιώνα, σημαδεύτηκε από μια ραγδαία διαδοχή παπών. Στα έτη που περιβάλλουν την Πτωματική Σύνοδο (872-965) υπήρξαν 24 πάπες. Συχνά, αυτές οι βραχείες παπικές βασιλείες ήταν το αποτέλεσμα πολιτικών μηχανορραφιών των τοπικών Ρωμαϊκών φατριών, για τις οποίες διασώζονται πολλές πηγές.

Ο Φορμόζος έγινε Επίσκοπος του Πόρτο το 864, ενώ Πάπας ήταν ο Νικόλαος Α'. Εξετέλεσε ιεραποστολικό έργο μεταξύ των Βουλγάρων και ήταν τόσο επιτυχές, που οι Βούλγαροι τον ζήτησαν ως επίσκοπο. Ο Νικόλαος αρνήθηκε την τοποθέτησή του, επειδή ο διορισμός του στη Βουλγαρία θα απαιτούσε ο Φορμόζος να αφήσει την έδρα του στο Πόρτο και ο δέκατος πέμπτος κανόνας της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου απαγορεύει ένας επίσκοπος να αφήσει τη δική του Επισκοπική έδρα για να διοικήσει μια άλλη.

Το 875, λίγο μετά την αυτοκρατορική στέψη του Καρόλου του Φαλακρού, ο Φορμόζος άφησε τη Ρώμη, φοβούμενος τον τότε πάπα Ιωάννη Η΄, για λόγους που δεν έχουν εξακριβωθεί πλήρως. Μερικούς μήνες μετά, το 876, σε μια σύνοδο στη Σάντα Μαρία Ροτούντα, ο Ιωάννης Η΄ εξέδωσε μια σειρά κατηγοριών εναντίον του Φορμόζου και μερικών συνεργάτών του. Υποστήριξε ότι ο Φορμόζος είχε διαφθείρει το μυαλό των Βουλγάρων «έτσι ώστε, όσο ήταν ζωντανός ο Φορμόζος, να μην δεχόταν κανέναν άλλο επίσκοπο από την αποστολική έδρα»^[3], ότι αυτός και οι σύντροφοι συνωμότες του είχαν προσπαθήσει να σφετεριστούν τον παπισμό από τον Ιωάννη Η΄ και τελικά είχε εγκαταλείψει την έδρα του στο Πόρτο και συνωμοτούσε "εναντίον της σωτηρίας της δημοκρατίας και του αγαπημένου μας Καρόλου του Φαλακρού."^[4] Ο Φορμόζος και οι συνεργάτες του αφορίστηκαν.

Το 878, σε μια άλλη σύνοδο στο Τρουά, ο Ιωάννης Η΄ πιθανόν επιβεβαίωσε τους αφορισμούς. Επίσης νομοθέτησε πιο γενικά εναντίον αυτών που "λεηλατούν" τα εκκλησιαστικά αγαθά.^[5] Σύμφωνα με τον συγγραφέα του 10ου αιώνα Αυξίλιο, ο Φορμόζος ήταν επίσης παρών στη σύνοδο. Ο Αυξίλιος λέει ότι παρακάλεσε τους επισκόπους για συγχώρεση και σε ανταπόδοση για την άρση του αφορισμού, ορκίσθηκε ένα όρκο να παραμείνει ένας λαϊκός για το υπόλοιπο της ζωής του, να μην εισέλθει ποτέ ξανά στη Ρώμη και να μην κάνει προσπάθειες να αναλάβει ξανά την πρώην έδρα του στο Πόρτο.^[6] Ωστόσο η ιστορία αμφισβητείται: μια δεύτερη περιγραφή της Συνόδου δεν αναφέρει την παρουσία του Φορμόζου, αλλά την επιβεβαίωση του αφορισμού από τον Ιωάννη Η΄.^[7]

Μετά τον θάνατο του Ιωάννη Η΄ το 882, τα προβλήματα του Φορμόζου τελείωσαν. Πήρε ξανά την επισκοπή του στο Πόρτο, όπου παρέμεινε μέχρι την εκλογή του ως πάπα στις 6 Οκτωβρίου 891.^[8] Ακόμη η φιλονικία αυτή με τον Ιωάννη Η΄ αποτέλεσε τη βάση των κατηγοριών που κατασκευάσθηκαν στην Πτωματική Σύνοδο. Σύμφωνα με τον ιστορικό του 10ου αιώνα Λιουτπράνδου της Κρεμόνας, ο Στέφανος ΣΤ΄ ρώτησε το πτώμα του Φορμόζου γιατί "σφετερίστηκε την παγκόσμια Ρωμαϊκή Έδρα με πνεύμα μεγάλης φιλοδοξίας" μετά τον θάνατο του Ιωάννη Η΄, επαναλαμβάνοντας τον ισχυρισμό του Ιωάννη Η΄ ότι ο Φορμόζος είχε προσπαθήσει να σφετερισθεί τον παπικό θρόνο, ενώ ήταν ζωντανός.^[9]. Έγιναν επίσης εναντίον του Φορμόζου άλλες δυο κατηγορίες: της ψευδορκίας και του ότι είχε αποπειραθεί να ασκήσει το επισκοπικό λειτούργημα ως κοσμικός.^[10] Αυτά σχετίζονται με τον όρκο που λέγεται ότι έδωσε ο Φορμόζος στο Τρουά το 878.

Γενικό πλαίσιο

Η Πτωματική Σύνοδος θεωρείται ότι είχε υποκινηθεί πολιτικά. Ο Φορμόζος έστεψε τον Λαμβέρτο του Σπολέτο συγκυβερνήτη της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας το 892. Ο πατέρας του Λαμβέρτου, Γουίδων Γ΄ του Σπολέτο, είχε προηγουμένως στεφθεί από τον Ιωάννη Η'.^[11] Το 893 ο Φορμόζος κάλεσε τον Καρολίδη Αρνόλφο της Καρινθίας να εισβάλει στην Ιταλία και να λάβει το αυτοκρατορικό στέμμα. Ο Αρνόλφος απέτυχε και ο Γουίδων Γ΄ απεβίωσε λίγο αργότερα. Ωστόσο ο Φορμόζος τον ξανακάλεσε το 895· ο Αρνόλφος διέσχισε τις Άλπεις και μπήκε στη Ρώμη, όπου ο Φορμόζος τον έστεψε Άγιο Ρωμαίο Αυτοκράτορα.

Αφού ο Φραγκικός στρατός αποχώρησε, ο Αρνόλφος και ο Φορμόζος απεβίωσαν με διαφορά λίγων μηνών το 896. Τον Φορμόζο διαδέχθηκε ο Πάπας Βονιφάτιος ΣΤ΄, ο οποίος όμως απεβίωσε δύο εβδομάδες αργότερα. Ο Λαμβέρτος και η μητέρα του, η αυτοκράτειρα Ανγκιλτρούδη, εισήλθαν στη Ρώμη την περίοδο που ο Στέφανος ΣΤ΄ έγινε πάπας και η Πτωματική Σύνοδος διεξήχθη αμέσως μετά, στις αρχές του 897. Η κυρίαρχη ερμηνεία αυτών των γεγονότων μέχρι τον πρώιμο 20ό αιώνα ήταν η ακόλουθη: ο Φορμόζος ήταν ένας φιλο-Καρολιδικός και η στέψη του Λαμβέρτου το 892 ήταν εκβιαστική. Μετά το θάνατο του Αρνούλφου και την κατάρρευση της Καρολιδικής εξουσίας στη Ρώμη, ο Λαμβέρτος μπήκε στην πόλη και ανάγκασε τον Στέφανο να συγκαλέσει την Πτωματική Σύνοδο, για να διεκδικήσει ξανά τον αυτοκρατορικό θρόνο και ίσως επίσης για να εξασφαλίσει τη μεταθανάτια εκδίκησή του απέναντι στον Φορμόζο^[12].

Αυτή η άποψη τώρα θεωρείται λανθασμένη και πεπαλαιωμένη, ακολουθώντας τα επιχειρήματα που τέθηκαν από τον Τζόζεφ Ντουρ το 1932. Αυτός απέδειξε ότι ο Λαμβέρτος ήταν παρών στη Σύνοδος της Ραβέννας του 898, που συγκλήθηκε από τον Ιωάννης Θ΄. Τότε ήταν που ανακλήθηκαν τα διατάγματα της Πτωματικής Συνόδου. Σύμφωνα με τις γραπτές πηγές της Συνόδου, ο Λαμβέρτος συμφωνούσε ενεργά με την πρόκληση της ακυρότητας αυτής. Αν ο Λαμβέρτος και η Ανγκιλτρούδη ήταν οι προξενητές της πτώσης του Φορμόζου, ο Ιωάννης Ζ΄ δεν θα μπορούσε να θίξει το ζήτημα ενώπιον των ενόχων, δίχως να υπονοήσει και την παραμικρή ανάμειξη του αυτοκράτορα.^[13] Η θέση αυτή γίνεται αποδεκτή και από τον λόγιο Τζιρολάμο Αρνάλντι, που υποστηρίζει ότι ο Φορμόζος δεν ακολουθούσε καθαρά φιλο-Καρολιδική πολιτική και είχε ακόμη και φιλικές σχέσεις με το Λαμβέρτο μέχρι και το 895, οι οποίες επιβαρύνθηκαν όταν ο ξάδελφος του Λαμβέρτου, Γουίδων Δ΄ του Σπολέτο, εκστράτευσε στο Μπενεβέντο και έδιωξε τους Βυζαντινούς από εκεί. Ο Φορμόζος πανικοβλήθηκε και έστειλε αγγελιαφόρους στη Βαυαρία, ζητώντας τη βοήθεια του Αρνόλφου.^[14] Ο ίδιος υποστηρίζει ότι ήταν ο Γουίδων Δ΄ που εισέβαλε στη Ρώμη μαζί με τον Λαμβέρτο και την Ανγκιλτρούδη τον Ιανουάριο του 897, κάτι που προκάλεσε τη Σύνοδο.^[15]

Η σύνοδος

Η λίστα των παπών που έχουν ταφεί στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου περιλαμβάνει το επανατοποθετηθέν σώμα του Πάπα Φορμόζου

Πιθανότατα τον Ιανουάριο του 897 ο Στέφανος ΣΤ΄ διέταξε για το πτώμα του προκατόχου του Φορμόζου να αφαιρεθεί από τον τάφο του και να μεταφερθεί στο παπικό δικαστήριο για τη δίκη.

Ο Φορμόζος κατηγορήθηκε ότι είχε αλλάξει έδρα παραβιάζοντας τον κανονικό νόμο, για ψευδορκία και ότι είχε υπηρετήσει ως επίσκοπος, ενώ ταυτόχρονα ήταν λαϊκός. Ο Λιουτπράνδος και άλλες πηγές λένε ότι ο Στέφανος ΣΤ΄ αφαίρεσε τα παπικά άμφια, έκοψε τα τρία δάκτυλα από το δεξί του χέρι που χρησιμοποιούνταν για τις ευλογίες και κήρυξε όλες τις πράξεις και τις διαταγές του (περιλαμβανομένου του διορισμού του Στεφάνου ΣΤ΄ ως επισκόπου του Ανάνι) άκυρες. Το πτώμα τελικά εισήλθε σε ένα νεκροταφείο για ξένους, μόνο για να εκταφεί ξανά, να δεθεί με βαρίδια και να πεταχθεί στον Τίβερη ποταμό.

Σύμφωνα με την εκδοχή της ιστορίας κατά τον Λιουτπράνδο, ο Στέφανος ΣΤ΄ είπε: "Όταν ήσουν επίσκοπος του Πόρτο, γιατί σφετερίσθηκες την παγκόσμια Ρωμαϊκή Έδρα με τέτοιο πνεύμα φιλοδοξίας;”^[16]. Η του Λιουτπράνδου της Κρεμόνας είναι η πιο κατάλληλη περιγραφή της συνόδου, αν και πολλές επιπλέον λεπτομέρειες παρέχονται από τον φιλο-Φορμοζιανό Αυξίλιο. ^[17]

Επακόλουθα

Το μακάβριο θέαμα έστρεψε την κοινή γνώμη της Ρώμης εναντίον του Στέφανου ΣΤ΄. Φήμες κυκλοφορούσαν ότι το πτώμα του Φορμόζου, αφού πλύθηκε στις όχθες του Τίβερη ποταμού, είχε αρχίσει να κάνει θαύματα. Μια δημόσια εξέγερση οδήγησε στην εκθρόνιση και τη φυλάκιση του Στεφάνου. Ενώ ήταν στη φυλακή, τον Ιούλιο ή τον Αύγουστο του 897, στραγγαλίσθηκε.

Το Νοέμβριο του 897, ο Πάπας Θεόδωρος Β΄ (897) συγκάλεσε σύνοδο, η οποία ακύρωσε την Πτωματική Σύνοδο, αποκατέστησε τον Φορμόζο και διέταξε το σώμα του, που είχε ανασυρθεί από τον Τίβερη, να ξαναταφεί στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου με παπικά άμφια. Το 898 ο Ιωάννης Θ΄ (898—900) επίσης ακύρωσε την Πτωματική Σύνοδο, συγκαλώντας δύο συνόδους (μία στη Ρώμη και μία στη Ραβέννα) οι οποίες επιβεβαίωσαν τις αποφάσεις της συνόδου του Θεόδωρου Β΄, διέταξαν η acta της Πτωματικής Συνόδου να καταστραφεί και να απαγορευθεί κάθε μελλοντική δίκη νεκρού προσώπου.

Όμως ο Πάπας Σέργιος Γ΄ (904—911), ο οποίος ως επίσκοπος είχε πάρει μέρος στη Πτωματική Σύνοδο ως συνδικαστής, ανέτρεψε τις αποφάσεις του Θεόδωρου Β΄ και του Ιωάννη Θ΄, επαναβεβαιώνοντας την καταδίκη του Φορμόζου^[18] και διέταξε να χαραχθεί υμνητική επιγραφή στον τάφο του Στέφανου ΣΤ΄.

Παραπομπές

↑ For the date cf. Joseph Duhr, “La concile de Ravenne in 898: la réhabilitation du pape Formose,” Recherches de science religieuse 22 (1932), p. 541 note 1
↑ Stella Gian Antonio, Papa Formoso, un cadavere eccellente in tribunale, (5 agosto 2002) - Corriere della Sera
↑ John VIII, JE 3041, ed. E.L.E. Caspar, MGH Epistolae Karolini Aevi, vol. 5, p. 327
↑ John VIII, Epistolae, ed. Caspar, p. 327
↑ Τα πρακτικά της συνόδου (acta) δεν διασώζονται, αλλά οι ενέργειες περιγράφονται από τον Χίνκμαρ, Annales, εισαγωγή για το 878, ed. in Monumenta Germaniae Historica Scriptores vol. I, p. 507
↑ Auxilius, Auxilius, In defensionem sacrae ordinationis papae Formosi, I.4, ed. Dümmler, Auxilius und Vulgarius (Leipzig, 1866), p. 64
↑ Hubert Mordek and Gerhard Schmitz, "Papst Johannes VIII. und das Konzil von Troyes," στο Geschichtsschreibung und Geistiges Leben im Mittelalter: Festschrift für Heinz Löwe zum 65. Geburtstag, ed. Karl Hauck and Hubert Mordeck (Cologne, 1978), p. 212 n 22.
↑ Dümmler, Auxilius und Vulgarius, p. 6 nn. 5 and 6
↑ Liutprand, Antapodosis, I.30, ed. in Corpus Christianorum: Continuatio Medievalis, vol 156, p. 23, lines 639-43
↑ Ραβέννα 898, acta edited by J.D. Mansi,Sacrorum conciliorum, nova, et amplissima collectio, vol. 18, col. 221
↑ Williams, George L. 2004. Papal Genealogy: The Families and Descendants of the Popes. McFarland & Company. ISBN 0-7864-2071-5. p. 10.
↑ Cf., for example, Duchesne, Les premiers temps de l’état pontifical (Paris, 1904), p. 301; and the detailed account in the old Catholic Encyclopedia, online at http://www.newadvent.org/cathen/06139b.htm
↑ Joseph Duhr, “La concile de Ravenne in 898: la réhabilitation du pape Formose,” Recherches de science religieuse 22 (1932), p. 546
↑ Girolamo Arnaldi, “Papa Formoso e gli imperatori della casa di Spoleto,” Annali della facoltà di lettere e filosofia di Napoli 1 (1951), p. 85ff.
↑ Arnaldi, "Papa Formoso," p. 103
↑ “Quo constituto...formosum e sepulcro extrahere atque in sedem Romani...collocare praecepit. Cui et ait: ‘Cum Portuensis esses episcopus, cur ambitionis spiritu Romanam universalem usurpasti sedem?” Liutprand, Antapodosis, I.30 (CCCM 156, p. 23, ll. 639-43)
↑ Cf. Dümmler’s edition, Auxilius und Vulgarius (Leipzig, 1866), chs. IV (p. 63ff) and X (p. 70ff) especially.
↑ Williams, 2004, p. 11.

[1] For the date cf. Joseph Duhr, “La concile de Ravenne in 898: la réhabilitation du pape Formose,” Recherches de science religieuse 22 (1932), p. 541 note 1

[2] Stella Gian Antonio, Papa Formoso, un cadavere eccellente in tribunale, (5 agosto 2002) - Corriere della Sera

[3] John VIII, JE 3041, ed. E.L.E. Caspar, MGH Epistolae Karolini Aevi, vol. 5, p. 327

[4] John VIII, Epistolae, ed. Caspar, p. 327

[5] Τα πρακτικά της συνόδου (acta) δεν διασώζονται, αλλά οι ενέργειες περιγράφονται από τον Χίνκμαρ, Annales, εισαγωγή για το 878, ed. in Monumenta Germaniae Historica Scriptores vol. I, p. 507

[6] Auxilius, Auxilius, In defensionem sacrae ordinationis papae Formosi, I.4, ed. Dümmler, Auxilius und Vulgarius (Leipzig, 1866), p. 64

[7] Hubert Mordek and Gerhard Schmitz, "Papst Johannes VIII. und das Konzil von Troyes," στο Geschichtsschreibung und Geistiges Leben im Mittelalter: Festschrift für Heinz Löwe zum 65. Geburtstag, ed. Karl Hauck and Hubert Mordeck (Cologne, 1978), p. 212 n 22.

[8] Dümmler, Auxilius und Vulgarius, p. 6 nn. 5 and 6

[9] Liutprand, Antapodosis, I.30, ed. in Corpus Christianorum: Continuatio Medievalis, vol 156, p. 23, lines 639-43

[10] Ραβέννα 898, acta edited by J.D. Mansi,Sacrorum conciliorum, nova, et amplissima collectio, vol. 18, col. 221

[williams-11] Williams, George L. 2004. Papal Genealogy: The Families and Descendants of the Popes. McFarland & Company. ISBN 0-7864-2071-5. p. 10.

[12] Cf., for example, Duchesne, Les premiers temps de l’état pontifical (Paris, 1904), p. 301; and the detailed account in the old Catholic Encyclopedia, online at http://www.newadvent.org/cathen/06139b.htm

[13] Joseph Duhr, “La concile de Ravenne in 898: la réhabilitation du pape Formose,” Recherches de science religieuse 22 (1932), p. 546

[14] Girolamo Arnaldi, “Papa Formoso e gli imperatori della casa di Spoleto,” Annali della facoltà di lettere e filosofia di Napoli 1 (1951), p. 85ff.

[15] Arnaldi, "Papa Formoso," p. 103

[16] “Quo constituto...formosum e sepulcro extrahere atque in sedem Romani...collocare praecepit. Cui et ait: ‘Cum Portuensis esses episcopus, cur ambitionis spiritu Romanam universalem usurpasti sedem?” Liutprand, Antapodosis, I.30 (CCCM 156, p. 23, ll. 639-43)

[17] Cf. Dümmler’s edition, Auxilius und Vulgarius (Leipzig, 1866), chs. IV (p. 63ff) and X (p. 70ff) especially.

[18] Williams, 2004, p. 11.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]