Ψυχολογία της υγείας

Η Ψυχολογία της υγείας αποτελεί κλάδο της εφαρμοσμένης ψυχολογίας. Ο κλάδος αυτός περιλαμβάνει την έρευνα και την πρακτική αναφορικά με το ρόλο της ψυχολογίας στην υγεία και την ασθένεια. Κεντρικό αντικείμενο της ψυχολογίας της υγείας είναι η κατανόηση του τρόπου επίδρασης των ψυχολογικών, βιολογικών, περιβαλλοντολογικών και πολιτισμικών παραγόντων στην ατομική υγεία και ασθένεια. Οι ψυχολόγοι της υγείας εργάζονται παράλληλα με άλλα ιατρικά επαγγέλματα σε κλινικές, σε προγράμματα προώθησης της δημόσιας υγείας και στη διαξαγωγή επιστημονικής έρευνας (Marks et al, 2011).

Επιστημονικό αντικείμενο

Στόχος του είναι η βαθύτερη κατανόηση των ψυχολογικών διεργασιών, έτσι ώστε να παρασχεθεί βοήθεια για τη βελτίωση της σωματικής υγείας. Η ψυχολογία της υγείας ασχολείται (DiMatteo & Martin, 2006, σ.35-36) με πολλά διαφορετικά θέματα όπως :

Γιατί και πώς οι άνθρωποι υιοθετούν κάποιες συνήθειες οι οποίες επηρεάζουν την υγεία τους, όπως το κάπνισμα ή η σωματική άσκηση.
Ποιοι παράγοντες καθορίζουν την αποτελεσματικότητα μιας παρέμβασης, η οποία στοχεύει στην τροποποίηση μιας συμπεριφοράς που επηρεάζει την υγεία.
Ποιοι παράγοντες συμβάλλουν στην εκδήλωση των ασθενειών και γιατί οι άνθρωποι που εκτίθενται στους ίδιους περιβαλλοντικούς παράγοντες δεν υφίστανται τις ίδιες συνέπειες από αυτή την έκθεση.
Γιατί διαφορετικοί άνθρωποι αντιδρούν διαφορετικά στην ασθένεια.
Πώς οι αντιδράσεις απέναντι στην ασθένεια και οι τρόποι που υιοθετούνται για την αντιμετώπισή της είναι δυνατόν να επηρεάσουν την πορεία της.

Συνοπτικά, η ψυχολογία της υγείας μελετά τους ατομικούς, ψυχολογικούς και κοινωνικούς παράγοντες που εμπλέκονται :

στη διατήρηση και προαγωγή της υγείας,
στην ανάπτυξη και πρόληψη των ασθενειών,
στην προσαρμογή του ασθενούς στις συνθήκες της ασθένειάς του,
στην επικοινωνία της υγείας, η οποία αφορά το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό, τον ασθενή και την οικογένειά του.

Ιστορική αναδρομή

Κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της ιστορίας, η ασθένεια αποδιδόταν σε μαγικά και άγνωστα φαινόμενα, όπως οι αμαρτωλές σκέψεις, η κατάληψη από κακά πνεύματα και το θέλημα εκδικητικών θεών.Οι απαρχές της δυτικής ιατρικής εντοπίζονται στην αρχαία Ελλάδα, με τον Ιπποκράτη να θέτει τα θεμέλια της ορθολογιστικής ιατρικής. Ο Γαληνός αποτελεί μία άλλη σημαντική φυσιογνωμία της ιατρικής καθώς στήριξε τη διάγνωση στην ανατομία και τη φυσιολογία. Τον 15ο αιώνα, η Αναγέννηση εισήγαγε τη νοησιαρχία και τον ορθολογισμό στο χώρο της ιατρικής. Το βιοϊατρικό μοντέλο της ασθένειας, το οποίο αποτέλεσε για πολλούς αιώνες υπόδειγμα αξιωματικού χαρακτήρα, έχει βαθιές ρίζες στις φιλοσοφικές θεωρίες του αναγωγισμού και του δυϊσμού. Είναι αναγωγικό επειδή θεωρεί πως οποιαδήποτε διεργασία που οδηγεί σε ασθένεια μπορεί να γίνει κατανοητή αν αναλυθεί στα πιο απλά αλλά βασικά συστατικά στοιχεία της. Επίσης είναι δυϊστικό γιατί δεν ερμηνεύει το ρόλο που διαδραματίζουν οι ψυχολογικές και κοινωνικές διεργασίες στην αιτιολογία και εξέλιξη της ασθένειας, αλλά θεωρεί τους σωματικούς παράγοντες ανεξάρτητους από τους ψυχολογικούς.

Στα μέσα του 20ου αιώνα, οι Dunbar και Alexander προετοίμασαν το δρόμο για την ανάπτυξη του πεδίου της ψυχοσωματικής ιατρικής, συνδέοντας τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας με συγκεκριμένες σωματικές ασθένειες. Μέχρι πρότινος, οι ψυχολόγοι ασχολούνταν σχεδόν αποκλειστικά με τον ψυχισμό. Η συντήρηση του βιοϊατρικού μοντέλου της ασθένειας είχε σχεδόν αποκλείσει τη συμμετοχή των κοινωνικών επιστημών από την αντιμετώπιση των ζητημάτων της υγείας. Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο της υγείας προτάθηκε από τον ψυχίατρο George Engel το 1977 (DiMatteo & Martin, 2006, σ.79). Ο ίδιος ο όρος βιοψυχοκοινωνικός τονίζει το γεγονός ότι τόσο οι βιολογικοί, όσο και οι ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες αποτελούν συντελεστές της υγείας.

Η ραγδαία εξέλιξη των κοινωνικών επιστημών, η σχετική αλλαγή νοοτροπιών απέναντι στα θέματα υγείας, η αμφισβήτηση της αποτελεσματικότητας της παραδοσιακής ιατρικής επιστήμης, η αναζήτηση χαμηλού κόστους θεραπευτικών παρεμβάσεων καθώς και άλλοι παράγοντες, οδήγησαν στην ανάπτυξη της ψυχολογίας της υγείας (Ποταμιάνος, 1995, σ. 11-12). Τα τελευταία σαράντα χρόνια, οι ψυχολόγοι άρχισαν να μελετούν τη σχέση της ψυχικής ασθένειας με το σώμα και να εφαρμόζουν τις ψυχολογικές αρχές στο χώρο της υγείας. Η ψυχολογία της υγείας έχει λάβει σημαντικές προεκτάσεις στο έργο της, καθώς περιλαμβάνει πλέον θέματα σχετικά με την απόκτηση και τη διατήρηση της σωματικής υγείας και ευεξίας.

Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο της υγείας και της ασθένειας

Οι ψυχολόγοι της υγείας ασπάζονται το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο, το οποίο αποτελεί μια φιλοσοφική θεώρηση που λαμβάνει ως δεδομένη τη σημαντικότητα και την αλληλεπίδραση των βιολογικών, των ψυχολογικών και των κοινωνικών παραγόντων στον καθορισμό της υγείας (DiMatteo & Martin, 2006, σ.35). Το μοντέλο αυτό αντιλαμβάνεται την υγεία και την ασθένεια ως τις δύο αλληλοσυμπληρούμενες όψεις ενός συνεχούς ενιαίου συστήματος. Η κατάσταση της υγείας του ατόμου εξαρτάται από το φυσικό και ψυχοκοινωνικό περιβάλλον, το οποίο με τη σειρά του διαρκώς μεταβάλλεται. Στα πλαίσια του βιοψυχοκοινωνικού μοντέλου υγείας, όλες οι ασθένειες θεωρούνται "ψυχοσωματικές", καθώς συμμετέχουν στην αέναη αλληλουχία της ψυχής και του σώματος. Δεδομένου ότι η βιοψυχοκοινωνική προσέγγιση υποστηρίζει ότι δεν υπάρχει αμιγές βιολογικό πρόβλημα, απαιτείται μια ολιστική παρέμβαση σε ατομικό επίπεδο (οργανικό και ψυχολογικό), σε κοινωνικό επίπεδο και μερικές φορές σε οικολογικό επίπεδο, τόσο από τους ψυχολόγους, όσο και από το ιατρονοσηλευτικό προσωπικό (Παπαδάτου & Αναγνωστόπουλος, 2008, σ. 17-19).

Η ψυχολογία της υγείας δεν αποσκοπεί μόνο στο να βοηθήσει τα άτομα να είναι ελεύθερα νόσου. Επιπλέον σκοπός της είναι η επίτευξη μιας πλήρους κατάστασης ευεξίας. Το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο αντανακλάται στον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας σύμφωνα με τον οποίο, η υγεία αποτελεί την κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλά και μόνο την απουσία ασθένειας ή αναπηρίας.

Διαφοροποίηση της ψυχολογίας της υγείας από άλλες ειδικότητες υγείας

Η ειδικότητα της ψυχολογίας σε θέματα υγείας διαφοροποιείται από άλλες ειδικότητες που λειτουργούν στο χώρο της υγείας (Παπαδάτου & Αναγνωστόπουλος, 2008, σ. 26).

Η Ψυχοσωματική Ιατρική θεωρείται μια ειδίκευση στα πλαίσια της βιοϊατρικής επιστήμης, που ασχολείται κυρίως με το ρόλο των ψυχολογικών παραγόντων στην ανάπτυξη και πορεία των σωματικών ασθενειών, δίνοντας έμφαση στα ψυχαναλυτικά μοντέλα μελέτης της σχέσης ψυχολογίας και υγείας.
Η Συμπεριφορική Ιατρική αποτελεί ένα διεπιστημονικό χώρο που ασχολείται με την ανάπτυξη γνώσης και τεχνικών με κύριους άξονες την πειραματική ανάλυση της συμπεριφοράς και τις συμπεριφορικές τεχνικές παρέμβασης, με στόχο την κατανόηση της σωματικής υγείας και ασθένειας, τη διάγνωση, τη θεραπεία και την πρόληψη, ενώ εμφανίστηκε στο προσκήνιο τη δεκαετία του 1970. Η τεχνική της βιοανάδρασης, που χρησιμοποιείται από την ειδικότητα αυτή, είναι χρήσιμη για τη σύγχρονη ιατρική και συχνά συνδυάζεται με προηγμένα τεχνολογικά μέσα προκειμένου να επιτευχθούν τα καλύτερα δυνατά αποτελέσματα για τους ασθενείς (DiMatteo & Martin, 2006, σ.73).
Η Ιατρική Ψυχολογία, η οποία στην Αγγλία θεωρείτο κλάδος άμεσα συνδεδεμένος με την ψυχιατρική, περιλαμβάνει την εφαρμογή ψυχολογικών εννοιών και μεθόδων ακόμα και σε μη ψυχιατρικά προβλήματα όπως η μείωση του πόνου, οι διαταραχές του ύπνου, η μη συμμόρφωση του ασθενούς με τις ιατρικές οδηγίες.

Οι στόχοι των τριών προαναφερθέντων κλάδων επικαλύπτονται εν μέρει από τους στόχους της ψυχολογίας της υγείας. Ωστόσο η χρήση των όρων "ψυχολογία" και "υγεία" σε αντίθεση με τον όρο "ιατρική" που χρησιμοποιείται στους τρεις προαναφερθέντες κλάδους, δηλώνει την αποστασιοποίηση της ψυχολογίας της υγείας από το βιοϊατρικό μοντέλο, το οποίο αποβλέπει απλά και μόνο στη θεραπεία που εφαρμόζεται σε παθητικούς ασθενείς προκειμένου να εξαλειφθεί η οργανική παθολογία, ενώ ταυτόχρονα δίνει έμφαση στις ψυχολογικές θεωρίες και την έρευνα, υιοθετώντας έναν ολιστικό τρόπο προσέγγισης των θεμάτων της υγείας και της ασθένειας (Παπαδάτου & Αναγνωστόπουλος, 2008, σ. 26-28).

Τομείς απασχόλησης του ψυχολόγου της υγείας

Ο ψυχολόγος της υγείας έχει πολλές δυνατότητες ενασχόλησης με ζητήματα που άπτονται των καταστάσεων της υγείας και της ασθένειας. Στο χώρο της ιατρικής φροντίδας, πολλοί ψυχολόγοι λειτουργούν ως ανεξάρτητοι κλινικοί επιστήμονες και ως σύμβουλοι σε ολόκληρο το σύστημα παροχής υπηρεσιών υγείας. Εργάζονται είτε απευθείας με ασθενείς, είτε σε συνεργασία με την ιατρική ομάδα για το σχεδιασμό θεραπειών, οι οποίες μπορούν να καλύψουν όχι μόνο τις σωματικές, αλλά και τις ψυχολογικές ανάγκες του ασθενούς (DiMatteo & Martin, 2006, σ. 54-55). Ο ψυχολόγος της υγείας μπορεί :

Να συνεργάζεται με τον ασθενή ώστε να τον βοηθήσει να εκτιμήσει τις αλλαγές που προκύπτουν λόγω της ασθένειάς του, να συμφιλιωθεί με τις απαιτήσεις και τους περιορισμούς που τίθενται εξαιτίας της και να προσαρμοστεί στις θεραπείες που απαιτούνται προκειμένου να ανακάμψει. Επιπλέον, ο ψυχολόγος της υγείας συνεργάζεται με τα μέλη της οικογένειας του πάσχοντος ατόμου προκειμένου να τα βοηθήσουν να αντιμετωπίσουν τις αλλαγές που προκύπτουν στη δική τους ζωή λόγω της κατάστασης του ασθενούς που ανήκει στο περιβάλλον τους.
Να ασχολείται αποκλειστικά με την έρευνα αναφορικά με ψυχολογικά ζητήματα που άπτονται της υγείας και της ασθένειας. Σε αυτή την περίπτωση δεν εργάζεται απευθείας με τους ασθενείς παρέχοντας άμεση φροντίδα, αλλά η εφαρμογή των κλινικών ευρημάτων του μπορεί να βελτιώσει την κατάσταση πολλών ασθενών.
Να ασχολείται με την προώθηση προγραμμάτων προαγωγής της υγείας σε σχολεία, σε κοινότητες και στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Σχεδιάζοντας μηνύματα που θέτουν σε εφαρμογή κλινικά ευρήματα και προβάλλοντας τα μαζικά, οι ψυχολόγοι της υγείας μπορούν να κινητοποιήσουν τους ανθρώπους έτσι ώστε να αποκτήσουν καλύτερη υγεία.

Δείτε επίσης

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

http://www.health-psych.org/
https://web.archive.org/web/20120103103307/http://www.healthpsychology.net/
http://www.who.int/en/
https://web.archive.org/web/20120119171327/http://psixologia.dev.edu.uoc.gr/studies/postgraduate-studies/postgraduate.html

Βιβλιογραφία

DiMatteo, M. R. & Martin L.R., (2006). Εισαγωγή στην ψυχολογία της υγείας. (Επιμ. Φ. Αναγνωστόπουλος & Γ. Ποταμιάνος) Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. (Το πρωτότυπο έργο δημοσιεύτηκε το 2002).
David F. Marks, Michael Murray, Brian Evans & Emee Vida Estacio (2011) Health Psychology. Theory-Research-Practice (3rd Ed.) Sage Publications. ISBN 1848606222 (hbk) 978-1848606227 (pbk).
Παπαδάτου, Δ. & Αναγνωστόπουλος, Φ., (2008). Η ψυχολογία στο χώρο της υγείας. (13η έκδ.) Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Ποταμιάνος Γ., (Επιμ.). (1995). Δοκίμια στην ψυχολογία της υγείας. (4η έκδ.) Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

Αυτό το σχετικό με την ψυχολογία λήμμα χρειάζεται επέκταση. Μπορείτε να βοηθήσετε επεκτείνοντάς το.