Φυσική Ιστορία (Πλίνιος)

Η Φυσική Ιστορία (λατ. Naturalis historia ή και Historia naturalis) είναι μία εγκυκλοπαιδική συλλογή της αρχαίας επιστημονικής γνώσεως σε 37 βιβλία, που συντάχθηκε περί το έτος 77 μ.Χ. από τον Ρωμαίο ιστορικό και συγγραφέα Πλίνιο τον Πρεσβύτερο. Πρόκειται για την αρχαιότερη πλήρως σωζόμενη συστηματική εγκυκλοπαιδική εργασία της ανθρωπότητας. Σε σύνολο δύο χιλιάδων τετρακοσίων ενενήντα τριών κεφαλαίων συγκεντρώνει τη γνώση πεντακοσίων περίπου συγγραφέων.

Φυσική Ιστορία

Συγγραφέας	Πλίνιος ο Πρεσβύτερος
Τίτλος	Naturalis historia
Γλώσσα	λατινική γλώσσα
Ημερομηνία δημιουργίας	74
Μορφή	εγκυκλοπαίδεια
Θέμα	φυσική ιστορία
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Είναι ένα από τα μεγαλύτερα έργα της Ρωμαϊκής περιόδου που έχουν διασωθεί και έχει σκοπό να καλύψει όλη τη γνώση. Ο τίτλος στην εποχή του είχε την έννοια της «εξιστόρησης του φυσικού κόσμου, της ζωής». Είναι το τελευταίο έργο του Πλίνιου και το μόνο που διασώθηκε. Τα πρώτα 10 βιβλία (κεφάλαια) τα έδωσε στη δημοσιότητα το 77 μ.Χ. Στα υπόλοιπα δεν είχε προλάβει να κάνει την τελική επιθεώρηση, όταν απεβίωσε το 79 π.Χ. από την έκρηξη του Βεζούβιου, τα έδωσε όμως στη δημοσιότητα ο ανιψιός του Πλίνιος ο Νεότερος. Το έργο διαιρείται σε 37 βιβλία (κεφάλαια) και σε 10 τόμους. Καλύπτει τους τομείς της αστρονομίας, των μαθηματικών, της γεωγραφίας, της εθνογραφίας, της ανθρωπολογίας, της ανθρώπινης φυσιολογίας, της ζωολογίας, της βοτανικής, της γεωργίας, της κηπουρικής, της φαρμακολογίας, της εξόρυξης, της ορυκτολογίας, της γλυπτικής, της ζωγραφικής και των πολυτίμων λίθων.

Το έργο έγινε πρότυπο για μετέπειτα εγκυκλοπαίδειες και ερευνητικές εργασίες, ως αποτέλεσμα του εύρους των υποκείμενων θεμάτων, των αναφορών του σε πηγές και του ευρετηρίου του.

Η δομή του έργου

Η Φυσική Ιστορία αποτελείται από 37 βιβλία (κεφάλαια). Ο Πλίνιος επενόησε ένα summarium, δηλαδή κατάλογο περιεχομένων, στην αρχή του έργου, που από τους σύγχρονους εκδότες μεταφράζεται ως πίνακας περιεχομένων. Ο πιο κάτω πίνακας είναι μία σύνοψη και χρησιμοποιεί σύγχρονα ονόματα για τα θέματα.

• τόμος Ι: Βιβλίο 1: πρόλογος, κατάλογος περιεχομένων και πηγές. Βιβλίο 2: αστρονομία, μετεωρολογία.
• τόμος ΙΙ: Βιβλία 3-6: γεωγραφία και εθνογραφία. Βιβλίο 7: ανθρωπολογία και ανθρώπινη φυσιολογία.
• τόμος ΙΙΙ; Βιβλία 8-11: ζωολογία: θηλαστικά, ερπετά, θαλάσσια ζώα, πτηνά, έντομα.
• τόμοι ΙV-VII: Βιβλία 12-27: βοτανική: γεωργία, κηπουρική (ιδιαίτερα της αμπέλου και της ελιάς), ιατρική.
• τόμος VIII: 28-32 φαρμακολογία, μαγεία, περί ύδατος, περί υδρόβιας ζωής.
• τόμοι ΙΧ-Χ: 33-37: εξόρυξη και ορυκτολογία, ειδικά όπως εφαρμόζεται στη ζωή και στην τέχνη, χρυσοχοΐα, αργυροχοΐα, γλυπτική σε χαλκό, ζωγραφική, πρωτότυπα, γλυπτική σε μάρμαρο, πολύτιμοι και ημιπολύτιμοι λίθοι.

Τα θέματα

Ιστορία της τέχνης

Τα κεφάλαιά του για τη Ρωμαϊκή και Ελληνική τέχνη είναι ιδιαίτερα πολύτιμα, διότι η εργασία του είναι στην πράξη η μόνη διαθέσιμη κλασσική πηγή πληροφοριών για το θέμα.

Στην ιστορία της τέχνης, οι πηγές του είναι ο Δούρις ο Σάμιος, ο Ξενοκράτης ο Σικυώνιος και ο Αντίγονος ο Καρύστιος. Το ανεκδοτολογικό στοιχείο αποδίδεται στον Δούρι (XXXIV.61), οι παρατηρήσεις στις διαδοχικές εξελίξεις της τέχνης και ο κατάλογος των καλλιτεχνών στα χάλκινα και στη ζωγραφική, στον Ξενοκράτη και ένα μεγάλο πλήθος διάφορων πληροφοριών στον Αντίγονο. Ο Ξενοκράτης και ο Αντίγονος αναφέρονται σε σχέση με τον Παρράσιο (XXXV.68), ενώ ο Αντίγονος αναφέρεται στα περιεχόμενα XXXIII-XXXIV ως συγγραφέας στην τέχνη του ανάγλυφου μετάλλου ή εργαζόμενος στη διακόσμηση σκαλιστών ημιπολύτιμων λίθων (καμεών).

Τα ελληνικά επιγράμματα χρησιμοποιούνται από τον Πλίνιο στις περιγραφές πινάκων και αγαλμάτων. Μία από τις ελάσσονες πηγές για τα βιβλία ΧΧΧΙV-ΧΧΧV είναι ο Ηλιόδωρος ο Αθηναίος, συγγραφέας ενός έργου για τα μνημεία της Αθήνας. Στα περιεχόμενα ΧΧΧΙΙΙ-ΧΧΧVI μία σημαντική θέση δίνεται στον Πασιτέλη από τη Νεάπολη, συγγραφέα πεντάτομου έργου για διάσημα έργα τέχνης (ΧΧΧVI.40), μάλλον ενσωματώνοντας υλικό προγενέστερων Ελληνικών πραγματειών. Το ότι ο Πλίνιος στηρίχθηκε στον Πασιτέλη αμφισβητήθηκε από τον Άουγκουστ Κάλκμανν, που υποστήριξε ότι ο Πλίνιος χρησιμοποίησε το χρονολογικό έργο του Απολλόδωρου του Αθηναίου, όπως και έναν κατάλογο καλλιτεχνών της εποχής του. Η γνώση του Πλίνιου για τις ελληνικές πηγές ίσως οφείλεται στον Βάρρο, από τον οποίο συχνά παραθέτει χωρία (π.χ. ΧΧΧIV.56, XXXV.113, XXXVI.17, 39, 41).

To σύμπλεγμα «Ο Λαοκόων και οι γιοί του»

Για έναν αριθμό από καλλιτεχνήματα από τις ακτές της Μ. Ασίας και των γειτονικών νησιών της, ο Πλίνιος στηρίχθηκε στον στρατηγό, πολιτικό, ρήτορα και ιστορικό Γάιο Λικίνιο Μουκιανό, που απεβίωσε πριν το 77 μ.Χ. Ο Πλίνιος αναφέρει τα καλλιτεχνήματα που συνέλεξε ο Βεσπασιανός στον Ναό της Ειρήνης και στις άλλες του πινακοθήκες (XXXIV.84), αλλά οι πιο πολλές πληροφορίες για τη θέση τέτοιων έργων στη Ρώμη είναι από βιβλία, όχι από προσωπική παρατήρηση. Η πιο πολλή αξία της Φυσικής Ιστορίας για τη συμβολή της στην αρχαία τέχνη, ως το μόνο κλασσικό έργο του είδους του, είναι το ότι αποτελεί μία σύνθεση που τελικά στηρίχθηκε στα χαμένα έργα του Ξενοκράτη και στις βιογραφίες του Δούρι και του Αντίγονου.

Σε πολλά χωρία δίνει απόδειξη ανεξάρτητης παρατήρησης (XXXIV.38, 46, 63, XXXV 17, 20, 116 και εξής). Προτιμά το μαρμάρινο έργο Ο Λαοκόων και οι γιοί του στα παλάτι του Τίτου (που ευρέως πιστεύεται ότι είναι το σύμπλεγμα που βρίσκεται τώρα στο Βατικανό) από όλους τους πίνακες και τα χάλκινα γλυπτά του κόσμου (XXXVI.37). Το άγαλμα αποδίδεται από τον Πλίνιο σε τρεις γλύπτες από τη Ρόδο: τον Αγήσανδρο, τον Αθηνόδωρο (μάλλον γιο του) και τον Πολύδωρο.

Στον ναό κοντά στον Ιππόδρομο του Φλαμινίου ο Πλίνιος θαυμάζει τον Άρη και την Αφροδίτη του Σκόπα, έργο «που θα αρκούσε για να κάνει περίφημο το σημείο που θα βρισκόταν». Προσθέτει: «Στη Ρώμη πράγματι τα έργα τέχνης είναι θρύλος. Το επόμενο έργο σε κάνει να ξεχνάς το προηγούμενο, όσο όμορφο και αν ήταν και η προσοχή σου περισπάται από τα καθημερινά καθήκοντα και τις επιχειρήσεις· για να θαυμάσεις την τέχνη, πρέπει να έχεις ελεύθερο χρόνο και ηρεμία.» (ΧΧΧVI.27)

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Naturalis Historia στο Wikimedia Commons