Αγία Λαύρα Καλαβρύτων

Αγία Λαύρα Καλαβρύτων
Είδος	μοναστήρι
Γεωγραφικές συντεταγμένες	38°0′47″N 22°4′52″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Καλαβρύτων και Δημοτική Κοινότητα Καλαβρύτων Αχαΐας
Χώρα	Ελλάδα
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα και διατηρητέο κτήριο στην Ελλάδα
Ιστότοπος
	Επίσημος ιστότοπος
	Πολυμέσα
	δεδομένα (π)

Συντεταγμένες: 38°00′45″N 22°04′53″E / 38.01250°N 22.08139°E / 38.01250; 22.08139

Η Αγία Λαύρα είναι ιστορική μονή στα Καλάβρυτα μια από τις αρχαιότερες μονές του ελληνικού και κυρίως του πελοποννησιακού χώρου, γνωστή ως τόπος έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης, σύμφωνα με διαδεδομένη στην Ελλάδα εξιστόριση. Σύμφωνα με άλλες απόψεις το συγκεκριμένο γεγονός αποτελεί απλώς θρύλο.

Τοποθεσία

Βρίσκεται περίπου 4 χιλιόμετρα δυτικά της πόλης των Καλαβρύτων επάνω σε λόφο στους πρόποδες του όρους Βελιά και σε υψόμετρο 933 μέτρων.

Ιστορική αναδρομή

Η Μονή Ιδρύθηκε από έναν συνασκητή του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη, το μοναχό Ευγένιο, το 961 μ.Χ. Η αρχική της θέση ήταν 300 μ. περίπου ΝΔ της σημερινής στην τοποθεσία "Παλαιομονάστηρο", όπου και σώζεται το πρώτο Καθολικό της Μονής, ένας δίκλιτος σταυρεπίστεγος ναός στο στόμιο σπηλιάς με δύο σειρές τοιχογραφιών. Αυτή η πρώτη μονή καταστράφηκε ολοσχερώς από φωτιά το 1585. Στη συνέχεια, η Μονή έμεινε έρημη για 15 χρόνια ώσπου κάποιος Καλαβρυτινός ράπτης ονόματι Ιωάννης, απογοητευμένος από τις απιστίες της συζύγου του, αποφάσισε να αφήσει τα εγκόσμια και να ξαναχτίσει τη μονή της Αγίας Λαύρας. Το 1689 η μονή μεταφέρθηκε στη σημερινή της θέση. Μια πρώτη εικόνα της μονής έχουμε από την σχεδίαση του Ρώσου μοναχού Barsky ο οποίος την επισκέφτηκε το 1745. Το νέο Καθολικό της είναι τρίκογχο, αγιορείτικου τύπου, κτίσμα (μονόκλιτο, με τρούλο χωρίς στηρίγματα). Η Μονή δοκιμάζεται το 1715 (Β' Τουρκοκρατία) και κυρίως στα Ορλωφικά. Το 1826 ο Ιμπραήμ πυρπόλησε το μοναστήρι αλλά οι μοναχοί είχαν προλάβει να το εγκαταλείψουν και να πάρουν μαζί τους τα περισσότερα κειμήλια. Ανοικοδομήθηκε στα 1828, με την ίδρυση του νέου Καθολικού (του τρίτου κατά σειρά) στον τύπο της βασιλικής με τρούλο, ερειπώθηκε από το σεισμό της 24ης Ιουλίου 1844 και χτίστηκε πάλι το 1850. Στις 14 Δεκεμβρίου του 1943 πυρπολήθηκε ή Μονή και εκτελέστηκαν από τους Ναζί όσοι μοναχοί δεν είχαν εγκαταλείψει το μοναστήρι. Τέλος, το 1950 αναστηλώθηκε στη σημερινή της μορφή. Η Μονή στην πορεία της υπήρξε πατριαρχική, σταυροπηγιακή, «βασιλική» και απέκτησε μεγάλη ακίνητη και κινητή περιουσία, ενώ κατά καιρούς προσκολλήθηκαν σ' αυτήν μικρότερες Μονές (Αγία Τριάς, Φιλοκάλη κ.ά.) με αποτέλεσμα στη μεγαλύτερη ακμή της να έχει περίπου 1000 μοναχούς.

Ιερά λείψανα και κειμήλια

Ο πολυτιμότερος θησαυρός που βρίσκεται στο μοναστήρι είναι το λάβαρο της ορκωμοσίας των αγωνιστών του 1821 (το παραπέτασμα της Ωραίας Πύλης του Ναού), η πρώτη, δηλαδή, σημαία του ελληνικού έθνους που βρίσκεται μαζί με τα όπλα των αγωνιστών του 1821. Επιπλέον, ο επιτάφιος του 1754 κεντημένος στη Σμύρνη, η εικόνα του Αγίου Γεωργίου κεντημένη στην Κωνσταντινούπολη από την «Κοκόνα του Ρολογά», πολύτιμα Ευαγγέλια όπως το δωρηθέν από την Αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη Β’ τη Μεγάλη, τα χρυσοκέντητα άμφια του Παλαιών Πατρών Γερμανού, εγκόλπια, ξυλόγλυπτοι σταυροί Άγια ποτήρια κ.λπ. Επίσης, ξεχωρίζει η κάρα του «Αγίου Αλεξίου του ανθρώπου του Θεού», πολιούχου της Μαρτυρικής Πόλης των Καλαβρύτων, η μνήμη του οποίου τιμάται στις 17 Μαρτίου, και είναι δωρεά του Αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγου το 1398. Υπάρχουν επίσης, η κάρα του Αγίου Φιλαρέτου του Ελεήμονος, λείψανα του Αγίου Παντελεήμονος, της Αγίας Παρασκευής, των Αγίων Αναργύρων, κλπ. Εκτός από τα σημαντικά ιερά κειμήλια και λείψανα που υπάρχουν στην Ιερά Μονή, σημαντικός θησαυρός είναι τα 3.000 έντυπα στη βιβλιοθήκη της, το αρχαιότερο από τα οποία χρονολογείται το 1502. Στη συγκρότηση της βιβλιοθήκης συνέβαλαν σημαντικά ο Κύριλλος Λαυριώτης το 1796 και ο Καλαβρυτινός δάσκαλος και μοναχός Γρηγόριος Ιωαννίδης το 1929.

Αγία Λαύρα και Επανάσταση του 1821

Κατά τον Μάρτιο του 1821, καθώς πλησίαζε η κήρυξη της Επανάστασης, το μοναστήρι της Αγ. Λαύρας χρησίμευε ως χώρος συγκέντρωσης προεστών της Αχαΐας και άλλων παραγόντων της Επανάστασης, μεταξύ των οποίων και ο Παλαιών Πατρών Γερμανός. Από το τέλος Μαρτίου όλοι οι προεστοί και αρχιερείς της Πελοποννήσου είχαν προσκληθεί στην Τρίπολη από τον καϊμακάμη (αναπληρωτή του Χουρσίτ) δήθεν για διαβουλεύσεις. Ο Γερμανός και οι περί αυτών προεστοί και αρχιερείς αρνήθηκαν να μεταβούν στην Τρίπολη και κινούνταν γύρω από τα Καλάβρυτα. Στις 10 Μαρτίου, μετά από ένα τελευταίο τέχνασμα κωλυσιεργίας, συγκεντρώθηκαν στην Αγία Λαύρα (μεταξύ άλλων και οι Ανδρέας Λόντος, Ασημάκης Ζαΐμης, Ασημάκης Φωτήλας, ο επ. Κερνίκης Προκόπιος κ.ά.) από όπου αντάλλαξαν ορισμένες επιστολές με τον καϊμακάμη ο οποίος προσπαθούσε να τους πείσει να μεταβούν στην Τρίπολη. Οι αρχιερείς και προεστοί συσκέφτηκαν και αποφάσισαν ότι έπρεπε να αρχίσει η επανάσταση. Διασκορπίστηκαν σε περιοχές της Αχαΐας και άρχισαν τη στρατολογία. Ορισμένοι οργάνωσαν στρατόπεδο στην Μονή Ομπλού, κοντά στην Πάτρα, απ' όπου θα άρχιζε η επίθεση για την κατάληψη της πόλης. Το σύνθημα για την έναρξη της επανάστασης μεταδόθηκε και σε άλλες περιοχές, όπως στον Κανέλλο Δεληγιάννη στη Γορτυνία και τον Γ. Πλαπούτα στην Καρύταινα. Την 21 Μαρτίου συγκεντρώθηκαν και πάλι στην Αγ. Λαύρα οι Σωτ. Θεοχαρόπουλος, Νικ. Σολιώτης, Ι. Παπαδόπουλος, Νίκος και Βασίλης Πετιμεζάς και αφού πήραν ένα μικρό κανόνι που υπήρχε στη Μονή και ως σημαία μια χρυσοκέντητη εικόνα της Παναγίας επιτέθηκαν κατά των Καλαβρύτων. Οι εκεί Τούρκοι υπό τον Αρναούτογλου παραδόθηκαν αμέσως. Την ίδια ημέρα (21 Μαρτίου) άρχισαν και στην Πάτρα οι πρώτες αναταραχές και οι Τούρκοι κλείστηκαν στο κάστρο. Η Μονή και τα Καλάβρυτα χρησίμευαν ως αποθήκη εφοδιασμού του στρατοπέδου που είχε σχηματιστεί στη Μονή Ομπλού. Την 23 Μαρτίου, σύμφωνα με επιστολή που σώζεται, οι Κερνίκης Προκόπιος, Ασημ. και Δημήτρης Ζαΐμης και Ιωάννης Παπαδόπουλος ζητούν από τον ηγούμενο και τους πατέρες της Μονής να ξεκινήσουν την επομένη ζώα και "κοπέλια" με εφόδια για τον Ομπλό.^[1]
Σύμφωνα με μερικές πρωτεγενείς πηγές την 25 Μαρτίου 1821 έγινε τελετουργική θρησκευτική κήρυξη της Επανάστασης στη Μονή, όταν ο μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλόγησε τους συγκεντρωμένους επαναστάτες και ύψωσε το λάβαρο της Επανάστασης στον θόλο του ιστορικού Ναού της Αγίας Λαύρας. Κατ' άλλες πηγές η ίδια τελετή έγινε στις 23 Μαρτίου πάλι στην Αγία Λαύρα και κατ' άλλους στην Πάτρα. Ιστορικοί του 20ού αιώνα θεωρούν ότι αυτό είναι θρύλος, βασισμένοι κυρίως στο ότι δεν αναφέρεται στα απομνημονεύματα του Π. Πατρών Γερμανού. Ωστόσο σημειώνεται από ιστορικούς που ασχολήθηκαν με αυτά ότι τα απομνημονεύματα δεν είναι πλήρη και είχαν υποστεί κακή μεταχείριση πριν τη δημοσίευσή τους.^[2] Επίσης ίδιος ο Γερμανός δεν αναφέρει την παρουσία του σε άλλα σημαντικά συμβάντα όπως η εν Καλτεζαίς Συνέλευση (1821), η Συνέλευση της Επιδαύρου, το ταξίδι του στην Ιταλία κ.ά. ενώ πουθενά δεν αναφέρει ότι ετέλεσε οποιαδήποτε ιερουργεία στο διάστημα των ετών 1820-1823 που καλύπτει στα απομνημονεύματά του (βλ. άρθρο Παλαιών Πατρών Γερμανός/Τα Απομνημονεύματα).

Μονή Αγίας Λαύρας. Λήψη από το Μνημείο Πεσόντων 1821.

Λεπτομέρειες της δοξολογίας και ορκωμοσίας βρίσκονται στο έργο του Γάλλου φιλέλληνα Φρανσουά Πουκεβίλ, σε ομιλία του Αλέξανδρου Δεσποτόπουλου που ανέφερε δημοσίως και δημοσίευσε ότι ήταν παρών στην τελετή, σε επιτάφιο ομιλία του Καλλίνικου Καστόρχη (1789-1877) για τον αγωνιστή Χριστόδουλο Μελετόπουλο και στην αυτοβιογραφία του οπλαρχηγού Βασ. Πετιμεζά.

Το χρυσοκέντητο λάβαρο της Αγίας Λαύρας.

Επίσης υπάρχει μια πρώιμη ζωγραφική απεικόνιση (1836) σκηνής ορκωμοσίας από Βαυαρό ζωγράφο βασισμένη σε διηγήσεις αγωνιστών, η οποία όμως αναφέρει ότι αυτό έγινε στη Βοστίτσα (Αίγιο). Τελετουργική κήρυξη της επανάστασης στη Μονή αναφέρεται και σε είδηση της εφημερίδας Journal de Savoie (φύλλο της 15-6-1821, ανταπόκριση από Βιέννη), χωρίς να αναφέρει ημερομηνία.^[3]Αξιομνημόνευτη είναι η υλική συνεισφορά του ιστορικού Μοναστηριού στον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας σε τρόφιμα και σε γρόσια όπως προκύπτει από τις επιστολές πολλών οπλαρχηγών προς τους μοναχούς και τον εκάστοτε Ηγούμενο, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη σε αρχειακό υλικό.

Κατά τον υποστηρικτή της άποψης περί μύθου Β. Κρεμμυδά, ο οποίος εξέτασε δημοσίευμα για μια ομιλία του Γερμανού την 8(20η) Μαρτίου 1821, ο αδερφός του Πουκεβίλ Hugues (Υγκ) που υπηρετούσε ως πρόξενος της Γαλλίας στην Πάτρα τον καιρό της Επανάστασης συνεργαζόταν με τον Γερμανό ώστε να αποκαταστήσουν την τρωθείσα πολιτική επιρροή τους: ο Γερμανός έστελνε διαμαρτυρίες στον Άγγλο πρόξενο στην Πάτρα και ο Υγκ προωθούσε ειδήσεις που εξήραν τη συμβολή του Γερμανού στα πρόσφατα γεγονότα στην Γαλλική εφημερίδα Le Constitutionnel του Παρισιού. Στο φύλλο της 6ης Ιουνίου (νέο Ημερ.) 1821 γινόταν αναφορά σε επαναστατική ομιλία που εκφωνήθηκε από τον Γερμανό στην Αγία Λαύρα στις 8 Μαρτίου (παλ. Ημερ.) ή 20 Μαρ. (νέο Ημερ.) 1821 και με την οποία καλούσε όλους τους συγκεντρωμένους σε επανάσταση^[4]^[5]. Λίγα χρόνια αργότερα, στο βιβλίο που δημοσίευσε το 1824, Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, ο Φρανσουά Πουκεβίλ περιέγραφε με λεπτομέρειες (κατ' ορισμένους φανταστικές) την έναρξη της επανάστασης στην Αγία Λαύρα μετά από δοξολογία και ύψωση του λαβάρου της επανάστασης από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό. Ο Β. Κρεμμυδάς δεν αποκλείει ότι κάποτε έγιναν ομιλίες από τον Γερμανό σε άλλες περιστάσεις^[6]. Παρά τις περί θρύλου απόψεις ορισμένων ιστορικών, ο θρύλος διαδόθηκε καθώς συνέδεε τη γιορτή του Ευαγγελισμού με την Επανάσταση^[7] και μέχρι πρόσφατα διδασκόταν στα σχολικά εγχειρίδια.

Κάποιες πρωτογενείς πηγές αναφέρουν επίσης ότι ο Γερμανός τέλεσε στην Αγία Λαύρα δοξολογία και ορκωμοσία στις 17 Μαρτίου, ημέρα εορτασμού του Αγίου Αλεξίου, πολιούχου των Καλαβρύτων^[8]. Πολλοί ιστορικοί επισημαίνουν το γεγονός ότι στα απομνημονεύματα του Γερμανού δεν υπάρχει καμία αναφορά σε τέτοιου είδους γεγονότα, παρ' ότι οι ίδιοι εικάζουν συνεργασία του Γερμανού με τους αδελφούς Πουκεβίλ για τη δημιουργία μύθου. Σύμφωνα με ιστορική πηγή οι συγκεντρωμένοι προεστοί της περιοχής, αφού είχαν αρνηθεί να ανταποκριθούν στη διαταγή των οθωμανικών αρχών να μεταβούν στην Τρίπολη, "ἀπεφάσισαν νὰ μὴ δώσωσιν αἰτίαν τινά, ἀλλὰ ὣς πεφοβισμένοι νὰ παραμερίσωσιν εἰς ἀσφαλή μέρη"^[9]. Στην πραγματικότητα, μετά τις 17 Μαρτίου ο Γερμανός και οι προεστοί άρχισαν ενέργειες στρατολόγησης στα ορεινά χωριά της περιοχής Καλαβρύτων.^[10]^[11] Ο ίδιος ο Γερμανός, αφού απέφυγε να μεταβεί στην Τρίπολη, παρέμεινε στην Αγία Λαύρα παριστάνοντας τον άρρωστο έως και την 21 Μαρτίου. Μεταξύ 15 και 21 Μαρτίου έγιναν ορισμένες σποραδικές επιθέσεις κατά μεμονωμένων Τούρκων κυρίως στην περιοχή των Καλαβρύτων^[12]. Τότε έγινε φανερή στους Τούρκους η επικείμενη επανάσταση και γι’ αυτό οι οπλαρχηγοί και προεστοί άρχισαν να κινούνται από τα «ασφαλή μέρη» μερικές ημέρες πριν την 25 Μαρτίου. Για παράδειγμα, ο Κωνσταντής Πετιμεζάς, που ήταν κρυμμένος στο Μέγα Σπήλαιο, κινήθηκε να ξεσηκώσει την επανάσταση προς το χωριό Μάζι στις Κατσάνες (σήμερα Δήμος Καλαβρύτων) περί την 20 ή 21 Μαρτίου^[13]. Στην Μονή Αγ. Λαύρας έγινε η τελετουργική κήρυξη της επανάστασης κατά την προκαθορισμένη ημερομηνία, την ημέρα του Ευαγγελισμού, όπως αναφέρει και ο αγωνιστής Βασίλης Πετιμεζάς^[14].

Παραπομπές και υποσημειώσεις

↑ Κόκκινος Διονύσιος, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. Α΄, Έκδοση Μέλισσα, σελ. 175-177. (βραβείο Ακαδημίας Αθηνών)
↑ Απομνημονεύματα: επιγραφόμενα απομνημονεύματα τινα της κατά του τυράννου των Ελλήνων οπλοφορίας, καί τινων πολιτικών συμβεβηκότων εν Πελοποννήσω κατά την πρώτην της διοικήσεως περίοδον / Γερμανού Π. Πατρών Μητροπολίτου Αρχειοθετήθηκε 2016-03-28 στο Wayback Machine., έκδοσις υπό Γ. Ι. Παπούλα μετά προλεγομένων υπό του ιδίου, Εκ του Τυπογραφείου Σπύρου Τσάγγαρη, Εν Αθήναις 1900, Έκδοσις Τρίτη, σελ. 212: "Όχι μόνον αποθαμμένον, δια της σαλατοποιήσεως των απομνημονευμάτων, αλλά και ζωντανόν ελήστευσαν τον ιεράρχην (...). Φαίνεται ότι συνέβαινον τοιαύταί τινες αταξίαι και ληστείαι εν Δημητσάνη, ως εκ της αναρχίας."
↑ Journal de Savoie, φύλλο της 15 Ιουν. 1821, σελ. 228 "Ο Αρχιεπίσκοπος Πατρών, στην ομιλία του προς τους Έλληνες, στο μοναστήρι του όρους Βελιά, αφού διάβασε στους καταπιεσμένους Έλληνες ένα πλήθος αποσπασμάτων από τους προφήτες, ανακοίνωσε ότι, με το σταυρό μπροστά και με τα όπλα στο χέρι, οι Χριστιανοί θα βάδιζαν για τον Θείο σκοπό τους, γι'αυτό και τους απήλλασε από τη νηστεία της Σαρακοστής."
↑ Εφημερίδα Le Constitutionnel, (Γαλλία), τεύχος 157 (6/6/1821), σελ. 4
↑ Κρεμμυδάς 1996, σελ. 18–20.
↑ Κρεμμυδάς 1996, σελ. 15, σημ. 20
↑ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 12, σ. 83-84.
↑ «Ανωνύμου με αρχικά Α.Κ., Απαντήσεις και παρατηρήσεις εις το ανωνύμως εκδοθέν αχρονολόγητον φυλλάδιον επωνομαζόμενον «Ιστορικαί Αλήθειαι ή η Πετιμεζαϊκή οικογένεια», Εκ της Τυπογραφίας Κ. Ιωαννίδου, Εν Ναυπλίω 1850, σελ. 7». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 21 Ιανουαρίου 2020.
↑ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 12, σ. 82-83
↑ Δασκαλάκης Β. Απόστολος, Η έναρξις του αγώνος της ελευθερίας. Θρύλος και πραγματικότης. Επιστημ. Επετηρίς Φιλοσοφ. Σχολής Πανεπ/μίου Αθηνών, τόμ. ΙΒ' (1961-62), σ. 72.
↑ Δ. Μιτάκης, Τα εναρκτήρια του Εικοσιένα, Αθήνα 1983, σ. 27.
↑ Φωτάκος, Απομνημονεύματα, σ. 14-18
↑ «Χρυσανθόπουλος Φ. (Φωτάκος), Απομνημονεύματα, 1858, σ. 19». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 10 Απριλίου 2013.
↑ Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, "Αυτοβιογραφία Βασιλείου Πετιμεζά", Πρακτικά του Γ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Καλαμάτα, 1985· δημοσιευμένο στο περιοδικό Πελοποννησιακά, Παράρτημα 13, 1987-1988, σελ. 138-156.
"Φθάσαντες εις την Αγίαν Λαύραν οι ως ανωτέρω προύχοντες και ημείς οι τεσσαράκοντα οπλίται την 20 Μαρτίου, εμείναμεν εκεί, ότε την 25ην Μαρτίου του Ευαγγελισμού το πρωΐ ψάλλοντες εις τον Θεόν δοξολογίαν και ορκισθέντες επί του ιερού Ευαγγελίου ή να ελευθερωθώμεν από τους Τούρκους ή να αποθάνωμεν, και υψώσαντες την σημαίαν της Επαναστάσεως ηρχίσαμεν να πυροβολώμεν και να τραγουδούμε τ' άσματα του Ρήγα Φεραίου."

Βιβλιογραφία

Δημήτριος Γιαννούλης, «Το παλαιομονάστηρο της Αγίας Λαύρας Καλαβρύτων. Ιστορία-τέχνη», Βέλλα-Επιστημονική Επετηρίδα, τομ. Γ΄ (2005), σελ. 221-249.
Βασίλης, Κρεμμυδάς (1996). «Μηχανισμοί παραγωγής ιστορικών μύθων: σχετικά με μια ομιλία του Παλαιών Πατρών Γερμανού». Μνήμων 18: 9–21. doi:10.12681/mnimon.520. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2016-03-05. https://web.archive.org/web/20160305121445/http://ejournals.epublishing.ekt.gr/index.php/mnimon/article/view/8214. Ανακτήθηκε στις 2015-10-15.
Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαιδεία (Α - Α). Αθήναι: Έκδοσις Μεγάλης Στρατιωτικής και Ναυτικής Εγκυκλοπαιδείας. σελ. 64. Ανακτήθηκε στις 23 Σεπτεμβρίου 2009.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Ιερά Μονή Αγίας Λαύρας, im-ka.gr. Ανακτήθηκε: 03/10/2016.
Τουριστικός οδηγός Νομού Αχαΐας - Μοναστήρια. nea.gr. Ανακτήθηκε από το αρχειοθετημένο πρωτότυπο: 02/10/2016.

[1] Κόκκινος Διονύσιος, Η Ελληνική Επανάστασις, τομ. Α΄, Έκδοση Μέλισσα, σελ. 175-177. (βραβείο Ακαδημίας Αθηνών)

[2] Απομνημονεύματα: επιγραφόμενα απομνημονεύματα τινα της κατά του τυράννου των Ελλήνων οπλοφορίας, καί τινων πολιτικών συμβεβηκότων εν Πελοποννήσω κατά την πρώτην της διοικήσεως περίοδον / Γερμανού Π. Πατρών Μητροπολίτου Αρχειοθετήθηκε 2016-03-28 στο Wayback Machine., έκδοσις υπό Γ. Ι. Παπούλα μετά προλεγομένων υπό του ιδίου, Εκ του Τυπογραφείου Σπύρου Τσάγγαρη, Εν Αθήναις 1900, Έκδοσις Τρίτη, σελ. 212: "Όχι μόνον αποθαμμένον, δια της σαλατοποιήσεως των απομνημονευμάτων, αλλά και ζωντανόν ελήστευσαν τον ιεράρχην (...). Φαίνεται ότι συνέβαινον τοιαύταί τινες αταξίαι και ληστείαι εν Δημητσάνη, ως εκ της αναρχίας."

[3] Journal de Savoie, φύλλο της 15 Ιουν. 1821, σελ. 228 "Ο Αρχιεπίσκοπος Πατρών, στην ομιλία του προς τους Έλληνες, στο μοναστήρι του όρους Βελιά, αφού διάβασε στους καταπιεσμένους Έλληνες ένα πλήθος αποσπασμάτων από τους προφήτες, ανακοίνωσε ότι, με το σταυρό μπροστά και με τα όπλα στο χέρι, οι Χριστιανοί θα βάδιζαν για τον Θείο σκοπό τους, γι'αυτό και τους απήλλασε από τη νηστεία της Σαρακοστής."

[4] Εφημερίδα Le Constitutionnel, (Γαλλία), τεύχος 157 (6/6/1821), σελ. 4

[5] Κρεμμυδάς 1996, σελ. 18–20.

[6] Κρεμμυδάς 1996, σελ. 15, σημ. 20

[7] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 12, σ. 83-84.

[8] «Ανωνύμου με αρχικά Α.Κ., Απαντήσεις και παρατηρήσεις εις το ανωνύμως εκδοθέν αχρονολόγητον φυλλάδιον επωνομαζόμενον «Ιστορικαί Αλήθειαι ή η Πετιμεζαϊκή οικογένεια», Εκ της Τυπογραφίας Κ. Ιωαννίδου, Εν Ναυπλίω 1850, σελ. 7». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 21 Ιανουαρίου 2020.

[9] Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 12, σ. 82-83

[10] Δασκαλάκης Β. Απόστολος, Η έναρξις του αγώνος της ελευθερίας. Θρύλος και πραγματικότης. Επιστημ. Επετηρίς Φιλοσοφ. Σχολής Πανεπ/μίου Αθηνών, τόμ. ΙΒ' (1961-62), σ. 72.

[11] Δ. Μιτάκης, Τα εναρκτήρια του Εικοσιένα, Αθήνα 1983, σ. 27.

[12] Φωτάκος, Απομνημονεύματα, σ. 14-18

[13] «Χρυσανθόπουλος Φ. (Φωτάκος), Απομνημονεύματα, 1858, σ. 19». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 10 Απριλίου 2013.

[14] Φωτόπουλος Θ. Αθανάσιος, "Αυτοβιογραφία Βασιλείου Πετιμεζά", Πρακτικά του Γ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Καλαμάτα, 1985· δημοσιευμένο στο περιοδικό Πελοποννησιακά, Παράρτημα 13, 1987-1988, σελ. 138-156.
"Φθάσαντες εις την Αγίαν Λαύραν οι ως ανωτέρω προύχοντες και ημείς οι τεσσαράκοντα οπλίται την 20 Μαρτίου, εμείναμεν εκεί, ότε την 25ην Μαρτίου του Ευαγγελισμού το πρωΐ ψάλλοντες εις τον Θεόν δοξολογίαν και ορκισθέντες επί του ιερού Ευαγγελίου ή να ελευθερωθώμεν από τους Τούρκους ή να αποθάνωμεν, και υψώσαντες την σημαίαν της Επαναστάσεως ηρχίσαμεν να πυροβολώμεν και να τραγουδούμε τ' άσματα του Ρήγα Φεραίου."

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]