Δήμοι της Ελλάδας

Δήμος ονομάζεται το νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου που αποτελεί πρωτοβάθμιος ΟΤΑ και λειτουργεί ως αυτοδιοικητική οντότητα. Οι αρμοδιότητες και οι υποχρεώσεις των 332 δήμων καθορίζονται σύμφωνα με το άρθρο 102 του Συντάγματος αλλά και του Δημοτικού και Κοινοτικού Κώδικα (νόμος 3463/2006). Περιληπτικά, Οι δήμοι είναι υπεύθυνοι για την οδοποιία, το υδροαποχετευτικό δίκτυο, την πολιτική προστασία, τη συντήρηση των σχολικών μονάδων, την παροχή κοινωνικών υπηρεσιών, την έκδοση αδειών ίδρυσης καταστήματος, των κοιμητηρίων κ.α.

Δήμος
Κατηγορία	ΟΤΑ α΄ βαθμού
Χώρα	Ελλάδα
Δημιουργήθηκε από	Βασιλικό Διάταγμα
Δημιουργήθηκε	27 Δεκεμβρίου 1833
Αριθμός	332
Διοίκηση	Δημοτικό Συμβούλιο
Υποδιαιρέσεις	Δημοτική Ενότητα (Κοινότητα)

	Ελληνική τοπική αυτοδιοίκηση
Βαθμός	Ο.Τ.Α.	Υποδιαιρέσεις
α΄	Δήμος	• Δημοτική Ενότητα • Δημοτική Κοινότητα
β΄	Περιφέρεια	Περιφερειακή Ενότητα

Ιστορία

Με το Βασιλικό Διάταγμα της 27ης Δεκεμβρίου του 1833 η Ελλάδα διαιρείται σε 45 Επαρχίες, 10 Νομούς και δήμους. Οι πρώτες εκλογές διεξήχθησαν το 1834 στον νομό Αργολιδοκορινθίας με έμμεσο τρόπο. Οι εκλογές στον δήμο Αθηναίων πραγματοποιήθηκαν από τις 15 εώς τις 20 Μαρτίου 1835. Το 1912 ο Ελευθέριος Βενιζέλος με το πρόγραμμα ΔΝΖ 1912 «Περί Δήμων και Κοινοτήτων» πραγματοποίησε ριζική αναδιάρθρωση στο θέμα της τοπικής αυτοδιοίκησης. Το 1997 και την εφαρμογή του Ν. 2539/97 (Πρόγραμμα «Καποδίστριας») επέβαλε τη μαζική συνένωση πρωτοβάθμιων Ο.Τ.Α. για τη δημιουργία περισσότερων καθώς και νέων μεγαλύτερων δήμων, με λίγες εξαιρέσεις ανά περιπτώσεις. Ένα νέο κύμα συνενώσεων και δημιουργία ευρύτερων δήμων έλαβε χώρα το 2011, όταν τέθηκαν σε ισχύ οι σχετικές διατάξεις του «Καλλικράτη». Το 2019 με το Πρόγραμμα Κλεισθένης Ι οι δήμοι κατηγοριοποιούνται και δίδεται μεγαλύτερη αυτονομία στους δήμους.

Όργανα

Τα όργανα τα αρμόδια για να παίρνουν αποφάσεις για τις λειτουργίες του Δήμου και των υπηρεσιών του είναι:

• ο Δήμαρχος, σε συνεννόηση με το Δημοτικό Συμβούλιο, του οποίου τη γνωμοδότηση μπορεί ωστόσο να παρακάμψει.
• το Δημοτικό Συμβούλιο ως συλλογικό όργανο, που αποτελείται συνήθως από 15-51 έδρες (ανάλογα με τον πληθυσμό του Δήμου). Σε αυτό μετέχουν εκλεγμένοι Δημοτικοί Σύμβουλοι και Πάρεδροι. Η κατανομή των εδρών γίνεται ανάλογα με το ποσοστό που συγκεντρώνει κάθε παράταξη στις εκλογές. Για τις περισσότερες αποφάσεις του Δημοτικού Συμβουλίου απαιτείται απλή πλειοψηφία, εκτός από εκείνες που έχουν να κάνουν με σημαντικά θέματα, οικονομικής συνήθως φύσης.
• Η Δημαρχιακή Επιτροπή (που μετά το σχέδιο Καλλικράτης αντικαθίσταται από την Οικονομική Επιτροπή και την Επιτροπή Ποιότητας Ζωής), πενταμελές αποφασιστικό όργανο διοίκησης, στο οποίο μετέχουν και δημοτικοί σύμβουλοι της αντιπολίτευσης.
• Τα Διαμερισματικά Συμβούλια (Δημοτικές Κοινότητες με την νέα ορολογία του νόμου για τον Καλλικράτη), που έχουν θεσπιστεί σε δήμους με περισσότερους από εκατό χιλιάδες κατοίκους.
• Τα Τοπικό Συμβούλιο, το οποίο αποτελείται από λιγότερες έδρες (συνήθως 5-10) και έχει σαν χώρο ευθύνης του το Τοπικό Διαμέρισμα, πρώην Δημοτικό Διαμέρισμα (ένα ή δυο χωριά του Δήμου ή ένα συγκεκριμένο κομμάτι μιας πόλης). Ουσιαστικός ρόλος του είναι η επισήμανση των προβλημάτων του Διαμερίσματος στο Δημοτικό Συμβούλιο και η συμβουλευτική δράση για την επίλυσή τους.
• Η διαχείριση των Επιχειρήσεων του Δήμου γίνεται σε πρώτο επίπεδο από το Διευθυντή και το Διοικητικό Συμβούλιο, που διορίζονται από το Δημοτικό Συμβούλιο.
• Τέλος ρόλο στις αποφάσεις που θα πάρει ο Δήμος για κάποιο θέμα μπορούν να παίξουν και διάφορες επιτροπές κατοίκων, πολιτιστικοί σύλλογοι, τοπικές ομάδες πίεσης, ομάδες πολιτών κλπ.

Συνταγματικές διατάξεις

Το άρθρο 102 του Συντάγματος αναφέρει:

1. Η διοίκηση των τοπικών υποθέσεων ανήκει στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης πρώτου και δεύτερου βαθμού. Υπέρ των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης συντρέχει τεκμήριο αρμοδιότητας για τη διοίκηση των τοπικών υποθέσεων. Νόμος καθορίζει το εύρος και τις κατηγορίες των τοπικών υποθέσεων, καθώς και την κατανομή τους στους επί μέρους βαθμούς. Με νόμο μπορεί να ανατίθεται στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης η άσκηση αρμοδιοτήτων που συνιστούν αποστολή του Κράτους. 2. Οι οργανισμοί τοπικής αυτοδιοίκησης έχουν διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια. Οι αρχές τους εκλέγονται με καθολική και μυστική ψηφοφορία, όπως νόμος ορίζει. 3. Με νόμο μπορεί να προβλέπονται για την εκτέλεση έργων ή την παροχή υπηρεσιών ή την άσκηση αρμοδιοτήτων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης αναγκαστικοί ή εκούσιοι σύνδεσμοι οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης που διοικούνται από αιρετά όργανα. 4. Το Κράτος ασκεί στους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης εποπτεία που συνίσταται αποκλειστικά σε έλεγχο νομιμότητας και δεν επιτρέπεται να εμποδίζει την πρωτοβουλία και την ελεύθερη δράση τους. Ο έλεγχος νομιμότητας ασκείται, όπως νόμος ορίζει. Πειθαρχικές ποινές στα αιρετά όργανα της τοπικής αυτοδιοίκησης, εκτός από τις περιπτώσεις που συνεπάγονται αυτοδικαίως έκπτωση ή αργία, επιβάλλονται μόνο ύστερα από σύμφωνη γνώμη συμβουλίου που αποτελείται κατά πλειοψηφία από τακτικούς δικαστές, όπως νόμος ορίζει. 5. Το Κράτος λαμβάνει τα νομοθετικά, κανονιστικά και δημοσιονομικά μέτρα που απαιτούνται για την εξασφάλιση της οικονομικής αυτοτέλειας και των πόρων που είναι αναγκαίοι για την εκπλήρωση της αποστολής και την άσκηση των αρμοδιοτήτων των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης με ταυτόχρονη διασφάλιση της διαφάνειας κατά τη διαχείριση των πόρων αυτών. Νόμος ορίζει τα σχετικά με την απόδοση και κατανομή, μεταξύ των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης, των φόρων ή τελών που καθορίζονται υπέρ αυτών και εισπράττονται από το Κράτος. Κάθε μεταβίβαση αρμοδιοτήτων από κεντρικά ή περιφερειακά όργανα του Κράτους προς την τοπική αυτοδιοίκηση συνεπάγεται και τη μεταφορά των αντίστοιχων πόρων. Νόμος ορίζει τα σχετικά με τον καθορισμό και την είσπραξη τοπικών εσόδων απευθείας από τους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης.

Έσοδα

Τα έσοδα προέρχονται από τον κρατικό προϋπολογισμό, τα έσοδα από ακίνητα και τους καθιερωμένους φόρους και τέλη. Σύμφωνα με τον νόμο, το κράτος χρηματοδοτεί ΟΤΑ πρώτου επιπέδου βάσει σταθερού τύπου: 20% του φόρου εισοδήματος των νομικών προσώπων, 50% των τελών κυκλοφορίας και 3% του φόρου ακίνητης περιουσίας. Έσοδα προέρχονται από πηγές όπως δημοπρασίες, ενοίκια και πρόστιμα. Οι τοπικές αρχές μπορούν επίσης να συμμετάσχουν σε επιχειρηματικές δραστηριότητες που περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα πιθανών εταιρικών σχέσεων.

Δημοτικές Επιχειρήσεις

Οι δήμοι είχαν από το 1984 ως το 2010 την δυνατότητα να ιδρύουν Αμιγείς Δημοτικές Επιχειρήσεις . Αυτές, είναι νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου, διευθύνονται από Πρόεδρο και Διοικητικό Συμβούλιο διορισμένους από το Δημοτικό Συμβούλιο, και λογοδοτούν για την οικονομική κατάσταση των επιχειρήσεων στον Δήμο, ενώ προβλέπεται να ελέγχονται και από το Σώμα Ορκωτών Λογιστών ειδικότερα στις περιπτώσεις που λαμβάνουν χρηματοδότηση ή εργασίες του δήμου. Στο Διοικητικό Συμβούλιο μετέχουν κάποια μέλη του Δημοτικού Συμβουλίου ενώ θέσεις μπορούν να καταλάβουν και υπάλληλοι του Δήμου ή της επιχείρησης καθώς και πρόσωπα της τοπικής κοινωνίας που έχουν σχέση με το αντικείμενο της Εταιρείας.

Σήμερα, με εξαίρεση τις δημοτικές επιχειρήσεις Ειδικού σκοπού και την κοινωφελή επιχείρηση, οι Δήμοι έχουν υποχρεωθεί να λύσουν τις δημοτικές επιχειρήσεις ή να τις μετατρέψουν σε Ανώνυμες Εταιρίες (Α.Ε.) ή να ενσωματωθούν στον δήμο, με τον ν. 5056/2023 που κατηργήθησαν πάνω από εξακόσια ΝΠΔΔ δήμων.

Μερικές από τις Δημοτικές Επιχειρήσεις που οι περισσότεροι Δήμοι διέθεταν είναι:

• Δημοτική Επιχείρηση Πολιτιστικής Ανάπτυξης που σαν αντικείμενο έχει την πολιτιστική ανάπτυξη του Δήμου μέσω της διοργάνωσης διάφορων εκδηλώσεων (φεστιβάλ κλπ) και της αρωγής σε πολιτιστικές ομάδες που δρουν στον Δήμο.
• Αναπτυξιακή Δημοτική Επιχείρηση που σκοπεύει στο να παίρνει γενικές πρωτοβουλίες για την πολιτιστική και κοινωνική ανάπτυξη του Δήμου. Μερικές φορές περιλαμβάνει τις υπόλοιπες Δημοτικές Επιχειρήσεις.
• Κατασκευαστική Δημοτική Επιχείρηση, που αναλαμβάνει τεχνικά έργα από τον Δήμο.
• Τέλος μπορεί κάθε Δήμος να ιδρύσει και άλλες μορφές Δημοτικών Επιχειρήσεων που έχουν να κάνουν με κάποια ειδικότερη δράση (για παράδειγμα εκμετάλλευση ενός συγκεκριμένου σημείου τουριστικού ενδιαφέροντος κλπ).

Δημοτικές Επιχειρήσεις Ειδικού σκοπού

• Δημοτική Επιχείρηση Ύδρευσης και Αποχέτευσης (Δ.Ε.Υ.Α.), που έχει την ευθύνη για τη λειτουργία και τη συντήρηση του δικτύου ύδρευσης και αποχέτευσης του Δήμου, για τα σχετικά έργα καθώς και την έκδοση και είσπραξη των λογαριασμών. (υφίσταται σχεδόν σε όλους τους δήμους της χώρας, εκτός από τους δήμους των πολεοδομικών συγκροτημάτων της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, που έχουν ξεχωριστές εταιρίες Ύδρευσης-Αποχέτευσης, που εξυπηρετούν τις ευρύτερες περιοχές τους - ΕΥΔΑΠ και ΕΥΑΘ αντίστοιχα.)
• Δημοτική Επιχείρηση Ραδιοφωνίας-Τηλεόρασης, που έχει την ευθύνη για τη λειτουργία ραδιοφωνικού ή/και τηλεοπτικού σταθμού που φροντίζει για την ενημέρωση των δημοτών. (τέτοιου είδους εταιρίες είναι: η Δ.Ε.Π.Θ.Ε. του Δήμου Θεσσαλονίκης (TV 100 & FM 100), η Δ.Ε.Ρ.Τ.Ο. του Δήμου Ορεστιάδας (Ορεστιάδα TV), η Δ.Ε.Π.Ε.Ι. του δήμου Ιωαννιτών και μερικές άλλες, ανά την χώρα.)

Αριθμός δήμων

	Δήμοι	Κοινότητες
1912	642	4.143
1923	40	4.757
1928	53	4.990
1996	441	5.382
1998	900	133
2006	910	127
2011	325	καταργούνται
2019	332	4783 (ως υποδιαίρεση Δήμου)

Δείτε επίσης

• Κατάλογος δήμων της Ελλάδας

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ιστοσελίδα του αρμόδιου υπουργείου