Παναγία Αχειροποίητος (Θεσσαλονίκη)

Η εκκλησία της Παναγίας Αχειροποιήτου είναι παλαιοχριστιανική βασιλική της Θεσσαλονίκης, η οποία σήμερα σώζεται στην ίδια μορφή που κατασκευάστηκε τον 5ο αιώνα - γεγονός που την καθιστά μοναδική στην ανατολική Μεσόγειο. Βρίσκεται στην οδό Αγίας Σοφίας, απέναντι από την πλατεία Μακεδονομάχων και η ίδρυσή της τοποθετείται στην περίοδο 450-475. Είναι αφιερωμένη στην λατρευτική εικόνα στην Θεοτόκο Παναγία την Αχειροποιείτου και η ονομασία της οφείλεται στην εικόνα της Θεοτόκου δεομένης που βρισκόταν στο ναό και ή οποία σύμφωνα με την παράδοση δεν είναι ζωγραφισμένη από ανθρώπινο χέρι.

Αχειροποίητος
Είδος	εκκλησία
Αρχιτεκτονική	βυζαντινή αρχιτεκτονική
Γεωγραφικές συντεταγμένες	40°38′6″N 22°56′52″E
Θρήσκευμα	Ανατολικός Ορθόδοξος Χριστιανισμός
Θρησκευτική υπαγωγή	Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Θεσσαλονίκης
Τοποθεσία	Θεσσαλονίκη
Χώρα	Ελλάδα
Έναρξη κατασκευής	5ος αιώνας
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα και τμήμα μνημείου παγκόσμιας κληρονομιάς (από 1988)
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Μνημείο Παγκόσμιας
Κληρονομιάς της UNESCO

Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης
Επίσημο όνομα στον κατάλογο μνημείων Π.Κ.
Το εσωτερικό του ναού σήμερα
Χώρα μέλος	Ελλάδα
Τύπος	Πολιτισμικό
Κριτήρια	i, ii, iv,
Ταυτότητα	456
Περιοχή	Ευρώπη και Βόρεια Αμερική
Ιστορικό εγγραφής
Εγγραφή	1988 (12η συνεδρίαση)

Αρχιτεκτονική

Άποψη από τα βορειοδυτικά

Άποψη από τα νότια. Σε πρώτο πλάνο το πρόπυλο που συνέδεε το ναό με τη "Λεωφόρο". Εικάζεται ότι το αίθριο της Αχειροποιήτου βρισκόταν στο νότιο τμήμα του ναού και όχι στο δυτικό όπως στις υπόλοιπες βασιλικές.

Ο ναός της Αχειροποιήτου ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο της παλαιοχριστιανική τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής με υπερώα, νάρθηκα και στοά, πάνω από τις διαδρομές ενός συγκροτήματος ρωμαϊκών λουτρών η οποία καταλήγει στα ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα. Έχει μήκος 51,90 μ. και πλάτος 30,80 μ. και είναι κτισμένος με την κλασσική παλαιοχριστιανική τοιχοποιία στην οποία ζώνες λιθοδομής εναλλάσσονται με ζώνες πλινθοδομής. Δύο κιονοστοιχίες, με 12 κίονες η καθεμία, διαιρούν το ναό σε τρία κλίτη Το κεντρικό κλίτος, που απολήγει ανατολικά στο ιερό βήμα, έχει πλάτος 14,20 μ. ενώ τα πλάγια κλίτη έχουν πλάτος 6,20 - 6,30 μ. Το βόρειο κλίτος επικοινωνεί ανατολικά με κτίσμα που έγινε παρεκκλήσι στα μεσοβυζαντινά χρόνια και σήμερα τιμάται στο όνομα της Αγίας Ειρήνης. Στον νότιο εξωτερικό τοίχο, η κεντρική θύρα εισόδου φέρει μνημειώδες πρόπυλο, που δείχνει την επικοινωνία του ναού με την πιο σημαντική οδική αρτηρία της αρχαίας πόλης, τη Λεωφόρο. Προσκολλημένο στη νότια πλευρά του ναού σώζεται ένα πρόσκτισμα που θεωρείται το βαπτιστήριο της βασιλικής κατά μία άποψη και κατά μία άλλη το αρχικό διακονικό του ναού. Σε όλο το πλάτος του ναού στα δυτικά υπάρχει νάρθηκας από όπου εισέρχεται κανείς στον κυρίως ναό μέσα από ένα πολυτελές τρίβηλο με κίονες από πράσινο θεσσαλικό μάρμαρο. Οι κίονες και τα σύνθετα κορινθιακά κιονόκρανα του ναού έχουν κατασκευαστεί από λευκό μάρμαρο Προκοννήσου σε εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης.

Η στέγη του ναού είναι δικλινής στο κεντρικό κλίτος και χαμηλότερη στα πλάγια κλίτη. Αρχικά η κεντρική στέγη ήταν ψηλότερη καθώς υπήρχε ένα υπερυψωμένο τμήμα του κεντρικού κλίτους που λειτουργούσε ως φωταγωγός, αλλά και το δυτικό υπερώο, κάνοντας τον εξωτερικό όγκο του ναού να φαίνεται ακόμη πιο βαρύς. Το μνημείο υπέστη αρχιτεκτονικές επεμβάσεις τον 7ο αιώνα και στη συνέχεια τον 14ο-15ο αιώνα, καθώς και αναστηλωτικές εργασίες μετά τους σεισμούς του 1978.

Ιστορία και ονομασίες

Τα επάλληλα ψηφιδωτά δάπεδα του βαλανείου που βρισκόταν στη θέση του ναού, φέρουν γεωμετρικά θέματα και είναι ορατά σήμερα στο βόρειο κλίτος του ναού. Στην παλαιοχριστιανική εποχή το βορειοανατολικό τμήμα του λουτρού λειτουργούσε ακόμη

Από ανασκαφές που έγιναν στο εσωτερικού του μνημείου αποκαλύφθηκε ότι ο ναός ιδρύθηκε πάνω σε ένα μεγάλο δημόσιο λουτρό (βαλανείο), ενώ παλαιότεροι συγγραφείς και περιηγητές πίστευαν ότι στη θέση του βρισκόταν στην αρχαιότητα ναός της Θερμαίας Αφροδίτης. Η ίδρυση του ναού χρονολογείται στο τρίτο τέταρτο του 5ου αιώνα καθώς στο νάρθηκα του ναού βρέθηκε ψηφιδωτή επιγραφή με το όνομα του κτήτορα του ψηφιδωτού διακόσμου, ιερέα «Ανδρέα», πρόσωπο που οι ερευνητές ταυτίζουν με τον εκπρόσωπο του αρχιεπισκόπου της Θεσσαλονίκης που πήρε μέρος στη σύνοδο της Χαλκηδόνας το 451. Μέχρι το 14ο αιώνα το μνημείο αναφέρεται ως «ναός της Παναγίας Θεοτόκου» και μάλιστα ως ο «μεγάλος ναός της Θεοτόκου», ενώ η επωνυμία Αχειροποίητος εμφανίζεται για πρώτη φορά σε χρυσόβουλο έγγραφο του αυτοκράτορα Μιχαήλ του Θ', με το οποίο δωρίζονταν σπίτια της περιοχής στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους. Το 1345, σφαγιάστηκαν στο εσωτερικό του ναού Ζηλωτές της Θεσσαλονίκης. Φαίνεται ότι μέχρι τον 14ο και 15ο αιώνα η λιτανευτική πομπή την παραμονή της εορτής του Αγίου Δημητρίου περνούσε από το ναό της Αχειροποιήτου, καθώς η λατρεία του πολιούχου της πόλης ήταν συνδεδεμένη με τη λατρεία της Παναγίας.

Μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς το 1430, η Αχειροποίητος ήταν η πρώτη χρηστιανική εκκλησία της πόλης που μετατράπηκε σε τζαμί, από τον ίδιο το σουλτάνο, Μουράτ τον Β', ο οποίος τέλεσε ευχαριστία στο εσωτερικό του ναού για την ανάμνηση της νίκης του. Στον όγδοο από ανατολικά κίονα της βόρειας κιονοστοιχίας παραγγέλθηκε υπάρχει και έχει χαρακτεί αθ' όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας αποτέλεσε το κυριότερο τζαμί της πόλης, υπό την ονομασία Εσκί Τζουμά τζαμί (δηλαδή τζαμί της παλιάς προσευχής της Παρασκευής). Κοντά στην Αχειροποίητο, στη σημερινή οδό Μόδη 6, βρέθηκαν υπολείμματα μεγάλου βυζαντινού ναού, εκεί όπου ο ιστορικός Βακαλόπουλος εντόπισε τον ναό της Αγ.Παρασκευής. Έτσι οι Έλληνες αποκαλούσαν στους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας τον ναό με το όνομα της Αγίας Παρασκευής λόγω του κοντινού ομώνυμου ναού.

Η βόρεια κιονοστοιχία της Βασιλικής της Αχειροποιήτου

Παρέμεινε μουσουλμανικό τέμενος μέχρι την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912, ενώ στη συνέχεια προτάθηκε η χρήση του κτηρίου για τη στέγαση του πρώτου βυζαντινού μουσείου - πρόταση που δεν υλοποιήθηκε. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Αχειροποίητος στέγασε οικογένειες προσφύγων και μάλιστα το 1919 το εσωτερικό της φωτογραφήθηκε από τον Ελβετό φιλέλληνα Φρεντερίκ Μπουασονά ως καταυλισμός προσφύγων. Οι πρόσφυγες μάλιστα από την Ραιδεστό της Ανατολικής Θράκης μετέφεραν και εναπόθεσαν στον Ναό την ιστορική εικόνα της Παναγίας Ρευματοκρατόρισσας ή Ρευματοκράτειρας που διέσωσαν από την πατρίδα τους. Τελικά, ο ναός αποδόθηκε εκ νέου στη χριστιανική λατρεία το 1930.

Διάκοσμος

Ψηφιδωτά

Ψηφιδωτό σε εσωράχιο της κιονοστοιχίας του βόρειου κλίτους, με εκφυόμενα άνθη που περιβάλλουν σταυρό

Η εκκλησία της Αχειροποιήτου, η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και η Αγία Σοφία είναι τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα παλαιοχριστιανικών εκκλησιών. Τα ψηφιδωτά, οι τοιχογραφίες, ο διάκοσμος και οι φορητές εικόνες του ναού της Αχειροποιήτου αποτελούν ένα πραγματικό θησαυροφυλάκιο ιερής τέχνης. Διακοσμητικά ψηφιδωτά σώζονται στα εσωρράχια των τοξοστοιχιών του ισογείου και του νοτίου υπερώου, στα δύο μεγάλα εγκάρσια τόξα του νάρθηκα, στο τρίβηλο και στο παράθυρο του δυτικού τοίχου. Η θεματολογία τους είναι σχετική με τις συμβολικές αλληγορίες του χριστιανικού παραδείσου και της επικράτησης του χριστιανισμού. Τα ψηφιδωτά χρονολογούνται στον 5ο αιώνα και πιστοποιούν την ύπαρξη σημαντικών καλλιτεχνικών εργαστηρίων στη Θεσσαλονίκη εκείνη την εποχή.

Τοιχογραφίες

Ο Άγιος Θεόφιλος σε λεπτομέρεια από τον τοιχογραφικό διάκοσμο

Ένα μέρος του παλαιού γραπτού διακόσμου του μνημείου σώζεται στην επιφάνεια του τοίχου στο νότιο κλίτος, πάνω από την κιονοστοιχία. Χρονολογείται στις αρχές του 13ου αιώνα και εικονίζει δεκαοκτώ από τους Σαράντα Μάρτυρες της Σεβάστειας, που μαρτύρησαν επί αυτοκράτορος Λικινίου. Ολόσωμες μορφές πάνω από τους κίονες εναλλάσσονται με προτομές μαρτύρων στην επιφάνεια του τοίχου πάνω από την κορυφή κάθε τόξου. Όλοι εικονίζονται με στρατιωτική ενδυμασία και κρατούν το σταυρό στο δεξί τους χέρι, σύμβολα του μαρτυρικού τους θανάτου. Οι τοιχογραφίες κτυπήθηκαν με σφυρί από τους Τούρκους για να καλυφθούν με σοβά όταν η εκκλησία μετατράπηκε σε τζαμί.

Πηγές

• (Γερμανικά) Fourlas, Benjamin (2012). «Die Mosaiken der Acheiropoietos-Basilika in Thessaloniki. Eine vergleichende Analyse dekorativer Mosaiken des 5. und 6. Jahrhunderts». Millennium-Studien (Βερολίνο) (35). ISBN 978-3-11-027838-5. 
• Ζόμπου-Ασημή, Άννα; Ράπτης, Γεώργιος Αθ. (2008). «Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης : στερέωση και αποκατάσταση της παλαιοχριστιανικής βασιλικής». Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη (22): 307-314. 
• Πενέλης, Γεώργιος (1995). «Κατασκευαστική αναστήλωση Ι. Ν. Αχειροποιήτου Θεσσαλονίκης». Μνημείο και Περιβάλλον (3): 102-109. 
• Παπαζώτος, Θανάσης (1997). Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη: Ρέκος. σελίδες 59–67. ISBN 978-960-358-099-7. 
• Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ευτυχία· Τούρτα, Αναστασία (1997). Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη. Αθήνα: Καπόν. σελίδες 184–195. ISBN 960-7254-46-5. 
• Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, Ευτυχία (1989). Αχειροποίητος: ο μεγάλος ναός της Θεοτόκου. Θεσσαλονίκη: Ι.Μ.Χ.Α. 
• Ζαφείρης, Χρίστος (1997). Θεσσαλονίκης Εγκόλπιον. Αθήνα: Εξάντας. σελίδες 106–111. ISBN 960-256-301-X. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• http://exploringbyzantium.gr/EKBMM/Page?name=monument&lang=gr&id=6&sub=637&sub2=131&template=accessible
• Η επιγραφή του Μουράτ στον όγδοο από ανατολικά κίονα της βόρειας κιονοστιχίας
• Το εσωτερικό της Αχειροποιήτου ως καταυλισμός προσφύγων το 1919, φωτογραφία του Φρεντ Μπουασονά
• Προφίλ του μνημείου και φωτογραφική συλλογή στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού Αρχειοθετήθηκε 2021-05-01 στο Wayback Machine.