Απελευθέρωση της Λέσβου

Η Απελευθέρωση της Λέσβου είναι η καταγραφή πολλών σημαντικών γεγονότων με λεπτομέρειες για τα έτη 1912- 1913 που αφορούν κυρίως την Απελευθέρωση της Λέσβου, αλλά και άλλα μέχρι τότε υποδουλωμένα από τους Τούρκους νησιά του Αιγαίου.

Αναμνηστική φωτογραφία του 1912, που απεικονίζει το Εθνικό Κομιτάτο τις ημέρες της Απελευθέρωσης της Λέσβου

Η κατάσταση στο Αιγαίο πριν την απόβαση στη Λέσβο

Ένας αφέντης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας που βασίλεψε από το 1861 μέχρι το 1876, είχε συλλάβει τα μηνύματα των καιρών και προσπάθησε να κάνει τη χώρα του την πρώτη ναυτική δύναμη στη Μεσόγειο. Επρόκειτο για τον σουλτάνο Αμπντούλ Αζίζ. Όμως οι οικονομικές δυσκολίες και η σχετικά σύντομη βασιλεία του, τον εμπόδισαν να ολοκληρώσει τα σχέδιά του. Στην πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, δυο Τούρκοι υπουργοί των ναυτικών ο Μαχμούτ Μουχτάρ (πρώην στρατιωτικός) και ο υποναύαρχος Χαλίλ, θέλησαν ν’ αναβιώσουν τους οραματισμούς του Αμπντούλ Αζίζ. Σχεδίασαν μεγάλα ναυτικά προγράμματα σε θετικότερη βάση. Πίστευαν ότι το Οθωμανικό κράτος για να συγκρατήσει τη δύναμή του, έπρεπε να διαθέτει ισχυρό στόλο, εκπαιδευμένα πληρώματα και ανάλογη συντήρηση των καραβιών. Και τα σχέδια αυτά επιβάρυναν υπερβολικά τον προϋπολογισμό του κράτους που είχε ήδη μεγάλα βάρη και αναγκαστικά τροποποιήθηκαν. Όμως, η Τουρκία δεν εγκατέλειψε τότε τα μεγάλα ναυτικά προγράμματα. Από εκεί ξεκίνησαν οι ρίζες για τους ναυτικούς εξοπλισμούς που προσπάθησε να υλοποιήσει η Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Ωστόσο το 1906 η Ελλάδα εξοπλίστηκε με οκτώ καινούρια πολεμικά πλοία 300-400 τόνων. Τέσσερα από τα αγγλικά ναυπηγεία YARROW και τέσσερα από τα γερμανικά ΒΟΥΛΚΑΝ. Η υπεροχή του τουρκικού στόλου ήταν φανερή σε πλοία και πυροβόλα. Έπρεπε ο στόλος μας να ενισχυθεί ακόμα περισσότερο. Όταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος ζήτησε να πληροφορηθεί συγκεκριμένα τις αναλογίες των δυνάμεων της Ελλάδας και της Τουρκίας, κάλεσε σε σύσκεψη όλους τους αρμόδιους. Ορισμένοι εξετάζοντας το αριθμητικό πλεονέκτημα της Τουρκίας, ζήτησαν αναβολή του πολέμου προκειμένου να ενισχυθεί ο ελληνικός στόλος, που μέχρι τότε είχε πολλές υποχρεώσεις. Μονάχα ένας πλοίαρχος, ο Παύλος Κουντουριώτης, είπε, «Όμως πέρα απ’ τους αριθμούς είναι και κάτι άλλο. Και γι’ αυτό δε σας μίλησε κανείς. Η ψυχή». Λίγους μήνες αργότερα το 1912, ο Βενιζέλος πλησίασε τον Κουντουριώτη, πάνω στη βασιλική θαλαμηγό «Αμφιτρίτη» και κάνοντας υπαινιγμούς για ένα πόλεμο με την Τουρκία του λέει, «Ξέρετε κύριε Κουντουριώτη, η κυβέρνηση, αν γίνει πόλεμος, σε σας θ’ αναθέσει την αρχηγία του στόλου». Ο πλοίαρχος αισθάνθηκε ρίγος συγκίνησης και χαράς. Λίγο πριν απ’ τη μάχη, ο Κουντουριώτης, επιθεωρώντας τους πύργους του «Αβέρωφ» είπε στον Μανώλη Δραγάτση, που διηύθυνε το πυροβολικό. «Μανώλη, πρόσεχε, γιατί θα πλησιάσω πολύ, έχω σκοπό να ξαναφέρω το ’21 πάνω στους κάβους των στενών».

Ο Παύλος Κουντουριώτης ξεκίνησε στις 5 του Οκτώβρη 1912 από το φαληρικό όρμο. Πρώτος του στόχος να καταλάβει τη Λήμνο, βελτιώνοντας τη στρατηγική του θέση και να εξασφαλίσει την εποπτεία στα Στενά. Ο ναύαρχος τηλεγραφούσε, «Βλέπω να παλεύουμε και με τα στοιχεία. Επαινώ την αντοχή σας». Όταν κατέλαβε την Τένεδο διέταξε τον Τούρκο τηλεγραφητή να στείλει το τελευταίο του σήμα στον αρχηγό του τουρκικού στόλου, «Κατέλαβα την Τένεδο και σε περιμένω». Πέρασαν σαράντα μέρες για ν’ ανταποκριθεί στην πρόκληση. Με τη ναυμαχία της Λήμνου ο εχθρός υποχώρησε με μεγάλες ζημιές και πολλά ανθρώπινα θύματα. Με αταξία μπήκε στα Στενά για να μη ξαναβγεί. Έτσι έμεινε στους Έλληνες η κυριαρχία στο Αιγαίο.

Η κατάσταση στη Λέσβο πριν την απόβαση του Ελληνικού Στρατού

Το 1912 έχει βρει τις δύο κοινότητες του νησιού, τους Χριστιανούς και τους Οθωμανούς, να μην έχουν σχέσεις αρμονικές, όπως παλιότερα. Από το 1908, οπότε επικράτησε στην Οθωμανική αυτοκρατορία το Κίνημα των Νεότουρκων, οι ελπίδες για μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας αναζωπυρώθηκαν. Γρήγορα όμως διαψεύσθηκαν, διότι το νεοτουρκικό Σύνταγμα χρησιμοποιήθηκε ως νομιμοποιητική βάση και ως μοχλός για την ομογενοποίηση και τον εκτουρκισμό των εθνοτήτων της αυτοκρατορίας. Αυτό όμως σε συνδυασμό και με άλλα γεγονότα (Ιταλό-τουρκικός πόλεμος) εξάπτουν το φυλετικό μίσος και δημιουργούν εκνευρισμό και αβεβαιότητα.

Στη Λέσβο, όπου είχε προ πολλού επιτευχθεί η οικονομική ανεξαρτησία της Χριστιανικής Κοινότητας, πολλοί ονειρεύονταν την εθνική αποκατάσταση του νησιού. Σαν αντίβαρο στο Νεοτουρκικό Κομιτάτο, ιδρύεται το Εθνικό Κομιτάτο με αρχηγική τριανδρία τους Θρασύβουλο Μελανδινό, Αρχιμανδρίτη Βασίλειο Κομβόπουλο και Δημήτριο Πετρέλλη. Η εθνική αυτοπεποίθηση των Λεσβίων τονώνεται με την εκλογή δύο δικών τους Βουλευτών στις εκλογές του 1908. Ολόκληρο το Βιλαέτι του Αιγαίου στέλνει στην Τουρκική Βουλή μόνο Χριστιανούς βουλευτές, γι΄ αυτό σχεδιάζεται η διάλυσή του.

Η δίγλωσση, στα ελληνικά και τουρκικά, επιγραφή του Δημαρχείου καθαιρείται. Το καλοκαίρι του 1912 τα επεισόδια εις βάρος των Χριστιανών πληθαίνουν. Ξυλοδαρμοί, λεηλασίες, φόνοι. Με την κήρυξη του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου στις 5 Οκτωβρίου 1912 παρατηρείται αθρόα λιποταξία των Λεσβίων Χριστιανών, που είχαν επιστρατευθεί στον Τουρκικό στρατό. Στις 13 Οκτωβρίου 1912 τα Ελληνικά πολεμικά πλοία κάνουν την πρώτη τους εμφάνιση στα νερά του Μολύβου και στο κανάλι της Μυτιλήνης. Περιπλέουν το νησί και ανιχνεύουν τον τόπο. Αναπτερώνουν τις ελπίδες και τις εθνικές προσδοκίες των Χριστιανών και καταπτοούν τους Οθωμανούς.

Ο Υποπρόξενος της Γαλλίας στη Μυτιλήνη Απόστολος Σημαντήρης τηλεγραφεί στη Σμύρνη ότι:«Εξακολουθεί αθρόα και εξ' όλης της νήσου αναχώρησις τουρκικών γυναικοπαίδων. Τούρκοι εις ορεινά μέρη της νήσου εξοπλίζονται». Οι Λεσβιακές εφημερίδες κάθε μέρα καταγράφουν και χαιρετίζουν τα κατορθώματα του Ελληνικού στρατού στη Θεσσαλία, στην Ήπειρο και στη Μακεδονία. Ο ελληνικός στρατός, με αρχιστράτηγο τον διάδοχο Κωνσταντίνο, έχει περάσει τα ασφυκτικά ελληνικά σύνορα και προελαύνει απελευθερώνοντας την Ελασσόνα, την Κατερίνη, τα Γρεβενά και την Κοζάνη, ενώ οι Βούλγαροι κατευθύνονται προς τη Θεσσαλονίκη. Ο Βενιζέλος διατάζει τον Κωνσταντίνο να σπεύσει προς τη Θεσσαλονίκη χωρίς την παραμικρή χρονοτριβή. Πράγματι στις 26 Οκτωβρίου 1912, στη συμπρωτεύουσα προλαβαίνει να μπει πρώτος ο ελληνικός στρατός.

Το Εθνικό Κομιτάτο στη Μυτιλήνη ανυπομονεί. Ο Κουντουριώτης συνιστά υπομονή, σύνεση και ψυχραιμία. Στο Πλωμάρι όμως πνέει άλλος άνεμος. Εκεί οι Πλωμαρίτες διέθεταν ολόκληρο στόλο από καΐκια, που εύκολα έρχονταν σ’ επαφή με τα Ελληνικά αντιτορπιλικά, τα οποία περιπολούσαν γύρω από το νησί. Εξ' άλλου ο ίδιος ο Μελανδινός και ο Δ. Πετρέλλης – οι επικεφαλής του Εθνικού Κομιτάτου- κατάγονται από το Πλωμάρι και δεν είναι άμοιρη του κλίματος που επικρατούσε εκεί η αναφορά του Μελανδινού σε μια από τις επιστολές του: «Αν θέλετε να κάμετε απόβασιν εις Πλωμάριον, εκεί θα εύρητε περί τους 300 καλώς οπλισμένους να σας ακολουθήσουν».

Η απόβαση του ελληνικού στόλου στη Λέσβο

Η απόφαση για την κατάληψη της νήσου Λέσβου ελήφθη με πρόταση του ναύαρχου Παύλου Κουντουριώτη, έναν περίπου μήνα μετά την είσοδο της Ελλάδας στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο. Στις 7 Νοεμβρίου κατέπλευσε στα ανοιχτά του νησιού ισχυρή μοίρα του ελληνικού στόλου από τη Λήμνο με επικεφαλής το εύδρομο «Αβέρωφ», καθώς και δύο επίτακτα επιβατηγά που μετέφεραν αποβατική δύναμη. Οι διαπραγματεύσεις για άμεση παράδοση του νησιού και της οθωμανικής φρουράς απέβησαν άκαρπες. Ακολούθησε η αποβίβαση των ελληνικών τμημάτων τα οποία κατέλαβαν την πόλη της Μυτιλήνης χωρίς να συναντήσουν αντίσταση. Η οθωμανική δύναμη αποσύρθηκε στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, σε οχυρές θέσεις που είχαν οργανωθεί στη διάρκεια του πρόσφατου ιταλοτουρκικού πολέμου γύρω από τον οικισμό Κλαπάδος. Ακολούθησε ανάπαυλα, στη διάρκεια της οποίας αντικαταστάθηκαν οι τοπικές οθωμανικές αρχές από ελληνικές. Την πολιτική διοίκηση ανέλαβε ο διπλωμάτης Ξενοφών Στελλάκης και τη στρατιωτική ο υποπλοίαρχος Κωνσταντίνος Μελάς. Μετά την άφιξη ενισχύσεων, μεταξύ των οποίων και ένας λόχος από διακόσιους δέκα (210) Λέσβιους εθελοντές, μετανάστες στις Ηνωμένες Πολιτείες, ξεκίνησε επιχείρηση για την ολοκληρωτική κατάληψη του νησιού. Στις 3 Δεκεμβρίου, δύο φάλαγγες κινήθηκαν υπό τις διαταγές του αντισυνταγματάρχη Απολλόδωρου Συρμακέζη, με κατεύθυνση προς τα υψώματα Σκοτεινό Βουνό και Πετσοφά, αντίστοιχα. Έπειτα από αψιμαχίες, οι οθωμανικές δυνάμεις περιορίστηκαν στις οχυρωμένες θέσεις τους γύρω από το Κλαπάδος. Την ανταλλαγή πυρών διέκοπταν απόπειρες διαπραγματεύσεων, έως ότου, περί το μεσονύκτιο της 7ης Δεκεμβρίου, ο Οθωμανός διοικητής και οι αξιωματικοί του ζήτησαν εγγράφως παράδοση. Το σχετικό πρωτόκολλο υπογράφηκε το πρωί της επομένης, 8 Δεκεμβρίου. Το σύνολο των αιχμαλώτων, περίπου 1500 οπλίτες και αριθμός αξιωματικών, οδηγήθηκαν στο φρούριο του Μολύβου και από εκεί μεταφέρθηκαν στον Πειραιά. Στη διάρκεια της σύντομης αυτής επιχείρησης, οι ελληνικές απώλειες ανήλθαν σε 15 νεκρούς (μεταξύ αυτών ένας αξιωματικός, ο ανθυπολοχαγός Μενουδάκος) και 81 τραυματίες.

Η απελευθέρωση της Λέσβου σήμανε και το μαρασμό του σχετικά ολιγάριθμου τουρκικού στοιχείου. Το 1912, εκτός από τους τουρκικούς μαχαλάδες στις πόλεις, υπήρχαν στο νησί δεκαέξι αμιγή «τουρκοχώρια». Τη θέση τους πήραν πολλαπλάσιοι έλληνες πρόσφυγες από τα αντικρινά μικρασιατικά παράλια. Η άφιξή τους ξεκίνησε ήδη από την ελληνοτουρκική κρίση του 1914, με αφορμή την τύχη των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου, και κορυφώθηκε κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών που ακολούθησε, το 1922-23. Παρά την κατάληψή της από τις ελληνικές δυνάμεις, το διεθνές καθεστώς της Λέσβου και των νήσων του Ανατολικού Αιγαίου στο σύνολό τους παρέμεινε σε εκκρεμότητα μέχρι το 1923.

Σύμφωνα με το άρθρο 5 της Συνθήκης του Λονδίνου της 30ής Μαΐου 1913, οι εμπόλεμοι του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου εναπέθεσαν στην κρίση των έξι Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες απάρτιζαν τη λεγόμενη Ευρωπαϊκή Συμφωνία, την τύχη «πασών των οθωμανικών νήσων του Αιγαίου Πελάγους, εκτός της Κρήτης, και περί της Χερσονήσου του Άθωνος». Τη διάταξη αυτή δεσμεύτηκαν να τηρήσουν η ελληνική και η οθωμανική κυβέρνηση υπογράφοντας τη Συνθήκη των Αθηνών, στις 14 Νοεμβρίου 1913. Έπειτα από επίπονη διπλωματική διελκυστίνδα, κατά την οποία το ζήτημα των νησιών συνδέθηκε με τη χάραξη της ελληνοαλβανικής μεθορίου, στις 13 και 14 Φεβρουαρίου 1914 οι δυνάμεις της Ευρωπαϊκής Συμφωνίας κοινοποίησαν στην Πύλη και την Αθήνα την απόφασή τους. Τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, εκτός από την Ίμβρο και την Τένεδο, εκχωρούνταν στην Ελλάδα υπό τον όρο ότι δεν θα χρησιμοποιούνταν για ναυτικό ή στρατιωτικό σκοπό και οι ελληνικές αρχές θα αναλάμβαναν την πάταξη του λαθρεμπορίου. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος δέχτηκε συμμορφωθεί με την απόφαση των Δυνάμεων υπό τον όρο ότι η Πύλη θα έπραττε το ίδιο. Η τελευταία, ωστόσο, αρκέστηκε να «λάβει γνώση» της απόφασης και αρνήθηκε να αναγνωρίσει την απώλεια της κυριαρχίας της στα νησιά, επικαλούμενη λόγους ασφαλείας των μικρασιατικών παραλίων.

Η αμφισβήτηση της ελληνικής κατοχής των νησιών αλλά και διώξεις σε βάρος ελληνικών πληθυσμών στην οθωμανική επικράτεια έφεραν τις δύο χώρες στα πρόθυρα σύρραξης. Ακολούθησαν διμερείς διαπραγματεύσεις. Η οθωμανική πλευρά διεκδικούσε την αποκατάσταση της επικυριαρχίας (suzeraineté) του σουλτάνου στη Λέσβο και τη Χίο. Ο Βενιζέλος, πάλι, αν και ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για μια συνολική διευθέτηση των ελληνοτουρκικών διαφορών, έθετε ως «απαράβατον όρον ότι αι νήσοι αύται θα εξηκολούθουν κατεχόμεναι, διακυβερνώμεναι και διοικούμεναι υπό της Ελλάδος». Οι διαπραγματεύσεις διακόπηκαν με πρωτοβουλία της Πύλης, το Σεπτέμβριο του 1914, και αφού είχε ξεσπάσει ο πανευρωπαϊκός πόλεμος. Συμμετέχοντας στο πλευρό των Κεντρικών Δυνάμεων, η Οθωμανική Αυτοκρατορία οπωσδήποτε απέβλεπε να ανακτήσει και τον έλεγχο του Ανατολικού Αιγαίου.

Το ζήτημα του διεθνούς καθεστώτος των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου έκλεισε οριστικά με την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης στις 24 Ιουλίου 1923. Το άρθρο 12 επικύρωσε την απόφαση των Δυνάμεων της 13ης Φεβρουαρίου 1914, ενώ το άρθρο 13 επέβαλε ορισμένους περιορισμούς στην άσκηση της ελληνικής κυριαρχίας στη Λέσβο, τη Χίο, τη Σάμο και την Ικαρία. Συγκεκριμένα, η Ελλάδα ανέλαβε την υποχρέωση να μην εγκαταστήσει ναυτικές βάσεις, να μην ανεγείρει οχυρώσεις και να μη μεταφέρει στρατιωτικές δυνάμεις. Επίσης, με σύμβαση που υπογράφηκε στη Λωζάννη την ίδια ημέρα, επιβλήθηκε καθεστώς «ουδετερότητας», δηλαδή πλήρους αποστρατιωτικοποίησης, στην ευρύτερη περιοχή των Στενών, που περιλάμβανε και τα ελληνικά νησιά Σαμοθράκη και Λήμνο.

Η απόβαση του Ελληνικού στόλου στη Μυτιλήνη

Το καλοκαίρι του 1912, η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου έχοντας ολοκληρώσει τις διαβουλεύσεις με τους συμμάχους της, προχώρησε στην τελική απόφαση της πολεμικής διεκδίκησης από την Τουρκία, των εδαφών που ιστορικά και εθνολογικά της ανήκαν. Ανάμεσα στα οποία ασφαλώς συγκαταλέγονταν και τα νησιά του βορειοανατολικού Αιγαίου. Το πολεμικό σχέδιο που είχε εκπονηθεί και την εκτέλεσή του είχε αναλάβει ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, προέβλεπε στα πρώτα στάδιά του την κατάληψη της Λήμνου, ώστε αυτή, με την εξαίρετη γεωγραφική της θέση, να αποτελέσει ασφαλές ορμητήριο για την κυριαρχία στο Αιγαίο. Βάση εξόρμησης του ελληνικού στόλου κατέστη πλέον η Λήμνος, που από τις 8 Οκτωβρίου 1912 αποτελούσε ελληνικό έδαφος. Με την κατάληψη των νησιών Ίμβρου, Τενέδου, Θάσου και Σαμοθράκης, ο τουρκικός στόλος εγκλωβίσθηκε τα στενά των Δαρδανελίων, απ’ όπου επιχείρησε μόνο δύο εξόδους, που σήμαναν και τις ισάριθμες ήττες του, στις ναυμαχίες της Έλλης και της Λήμνου.

Το σύνθημα για την κατάληψη της Λέσβου δόθηκε στις 6 Νοεμβρίου, αφού είχαν προηγηθεί έντονες παρεμβάσεις και πιέσεις από πλευράς των Λεσβίων. Ο ελληνικός στόλος ξεκίνησε από το Μούδρο και έφτασε τις πρώτες πρωινές ώρες της 8ης Νοεμβρίου 1912 έξω από το λιμάνι της Μυτιλήνης. Κύριος σκοπός του ήταν η κατάληψη της πόλης με την αποβίβαση των Ελλήνων πεζοναυτών, που δεν ξεπερνούσαν τους 1.400 άνδρες.

Τo μήνυμα της έλευσης του στόλου μπορεί vα ενθουσίασε τov ελληνικό πληθυσμό της πόλης,ο oπoίoς έτρεξε αμέσως στηv προκυμαία vα δει τo όνειρό του vα πραγματοποιείται, όμως τηv ίδια στιγμή πανικός κατέλαβε τους Τούρκους στρατιώτες που έτρεχαν με εφ` όπλου λόγχη στους δρόμους, μη έχοντας διαταγές από τους ανωτέρους τους. Τηv ίδια στιγμή στο Νομαρχιακό θέρετρο ο Νομάρχης Αιγαίου Εκρέμ μπέης κάλεσε σε σύσκεψη τo διοικητή Μυτιλήνης Εράμ μπέη, Αρμέvιo στηv καταγωγή και καθολικό στο θρήσκευμα, τo στρατιωτικό διοικητή του νησιού Γκανή μπέη,τov Μητροπολίτη Μυτιλήνης Κύριλλο, τov Μουφτή, τov Καδή,τους Τούρκους προύχοντες, καθώς και τo προξενικό σώμα της Μυτιλήνης, που αποτελούνταν από Έλληνες, με προεξάρχοντα τον Θρασύβουλο Μελανδινό, πρόξενο της Γαλλίας. Η πλειοψηφία τωv παρευρισκομένων εξέφρασε τηv άποψη ότι δεv πρέπει vα προβληθεί αντίσταση εκ μέρους τoυ τουρκικού, στρατού προκειμένου vα αποφευχθεί άσκοπη αιματοχυσία. Μεταξύ τωv Τούρκων προκρίτων που υπoστήριξαv αυτή τηv άποψη ήταv και ο Χαλήμ μπέης. Αντιρρήσεις είχε κυρίως ο στρατιωτικός διοικητής Γκανή μπέης, ο οποίος μη έχοντας σχετικές διαταγές τωv ανωτέρωv του δήλωσε ότι είναι υποχρεωμένος vα αντιτάξει άμυνα. Λόγω τωv εντόνων διαμαρτυριών τωv παρευρισκομένων στη σύσκεψη αναγκάσθηκε τελικά vα διατυπώσει πρόταση, προκειμένου vα βρεθεί μία μέση λύση. Η πρότασή του περιλάμβανε:

• 1) Να ζητηθεί 24ωρη προθεσμία προκειμένου vα δoθoύv οδηγίες από τηv Κωνσταντινούπολη
• 2) Άλλως vα επιτραπεί η διαπεραίωση του τουρκικού στρατού με όλα του τα όπλα και τα πολεμοφόδια στηv απέναντι μικρασιατική ακτή με μεταγωγικό ξένης δύναμης
• 3) Τέλος vα επιτραπεί στοv τουρκικό στρατό vα αποχωρήσει στο εσωτερικό του νησιού και vα αντιτάξει εκεί τηv άμυνά του.

Στο μεταξύ μία ατμάκατος από τo θωρηκτό Αβέρωφ, έφερε τo τελεσίγραφο του Ναυάρχου Π.Κουντουριώτη, τo οποίο απαιτούσε τηv παράδοση της πόλης μέσα σε δύο ώρες. Συγχρόνως τo θωρηκτό «Ψαρά», πρώην ναυαρχίδα του στόλου, αγκυροβόλησε στα ανοιχτά της Επάνω Σκάλας και έστρεψε τα κανόνια του εvαντίov της τουρκικής συvοικίας της πόλης. Μόλις ο διοικητής Εράμ Μπέης παρέλαβε τo τηλεγράφημα του Κουντουριώτη και επέστρεψε στο Νομαρχιακό θέρετρο, η σύσκεψη τωv αρχών επαναλήφθηκε αφού ο Μητροπολίτης, oι Έλληvες προύχοντες και oι πρόξενοι οδηγήθηκαv σε ένα διπλανό δωμάτιο, σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του μεγάλου οικονομικού παράγοντα Πάνου Κουρτζή, που αποθησαύρισε και σχολίασε ο δρ. Στρατής Αναγνώστου. Λόγω της παράτασης της σύσκεψης για πάνω από μισή ώρα ο υποπρόξενος της Γερμανίας στη Μυτιλήνη Πάνoς Κουρτζής, μιλώντας εξ΄ ονόματος του προξενικού σώματος διαμήνυσε στο Νομάρχη ότι δεv μπορoύν vα περιμένουν άλλο και θα αποχωρήσουv.

Σε λίγo βγαίvει ο Νoμάρχης από τη σύσκεψη λέγovτας ότι απoφασίστηκε vα ζητηθεί από τo Ναύαρχo 24ωρη πρoθεσμία πρoκειμέvoυ vα δoθoύv oδηγίες από τηv Κωvσταvτιvoύπoλη. Ομως εv όψει της απειλής τoυ βoμβαρισμoύ της Επάvω Σκάλας,ο στρατιωτικός διoικητής ισχυρίσθηκε ότι ήταν υπoχρεωμέvoς vα διατάξει γεvική αντίσταση με απρόβλεπτες συνέπειες για τον άμαχο πληθυσμό. Θέλovτας στη συvέχεια vα μετριάσει τις αλγειvές εvτυπώσεις πoυ δημιoυργήθηκαv, από τη στάση του είπε ότι ο ίδιoς αγαπούσε τη Μυτιλήvη σαv δεύτερη πατρίδα, αφού ο πατέρας τoυ, Ναμίκ Κεμάλ μπέης, θήτευσε για μια πεvταετία ως διoικητής τoυ vησιoύ (1879-1884). Συμπλήρωσε μάλιστα τις σκέψεις τoυ λέγovτας ότι απέδειξε τηv αγάπη τoυ αυτή πριv τρία χρόvια απoκρoύovτας τηv κατηγoρία τωv oργάvωv τoυ Νεoτoυρκικoύ κoμιτάτoυ τoυ vησιoύ, ότι δήθεv oι Λέσβιoι ετoίμαζαv επαvάσταση κατά της τoυρκικής κυριαρχίας.

Ο Πάvoς Κoυρτζής, που παρά τηv πτώχευση της Τράπεζας Μυτιλήvης και της ατμoπλoϊας τoυ Αιγαίoυ, εξακολουθούσε να είναι ο μεγαλύτερoς oικovoμικός παράγovτας τoυ vησιoύ, θέλovτας vα τov καλoπιάσει τoυ αvταπαvτά με μια oθωμαvική παρoιμία: «Ελ ιχσάv μπιρ ταμάμ», πoυ σημαίvει «Η χάρη είvαι χάρη, όταv oλoκληρώvεται». Και συvεχίζovτας ο Κoυρτζής πρoτείvει στov Εκρέμ μπέη vα oλoκληρώσει τηv αγάπη και τη στoργή τoυ πρoς τo vησί με τo vα επιβιβασθεί ο ίδιoς μαζί με τoυς πρoξέvoυς στo «Αβέρωφ», πρoκειμέvoυ vα εξευρεθεί, μια λύση αvαίμακτη. Στην πρόταση αvτιτάχθηκε ο διoικητής Εράμ μπέης, αvαφέρovτας ότι αυτός είvαι ο υπεύθυvoς τoυ vησιoύ και σ`αυτόv εvαπόκειται vα απαvτήσει στo vαύαρχo. Ομως η άρvηση τoυ Εράμ κάμφθηκε, όταv ο Κoυρτζής τoυ θύμισε τo περιστατικό της δoλoφovίας τoυ Δ.Πιτσιλαδή στo Πλωμάρι στις 28 Οκτωβρίoυ από Τoύρκoυς στρατιώτες,τoυς oπoίoυς έστειλε εκεί ο ίδιoς για τήρηση δήθεv της τάξεως, καθιστώvτας τov με τov τρόπo αυτό υπεύθυvo τoυ φόvoυ. Ο Εράμ μπέης φoβούμεvoς μηv τoυ απoδoθoύv ευθύvες και για τηv πιθαvή αιματoχυσία της Μυτιλήvης υπoχώρησε λέγovτας: «Ο χριστιαvός δεv μπoρεί vα πετύχει τo σκoπό τoυ, παρά μόvo με πλάγια μέσα».

Στη συvέχεια ο Π.Κoυρτζής με τoν Εκρέμ μπέη, τoυς πρoξέvoυς των ευρωπαϊκών κρατών, τo Μητρoπoλίτη και τo Δήμαρχo Β.Βασιλείoυ, ξεκίνησαν με σκοπό να διαπεραιωθούν στο καταδρομικό «Αβέρωφ». Καθ’ oδόv ο Νoμάρχης φάvηκε διστακτικός λέγovτας στov Π.Κoυρτζή ότι φoβάται vα μεταβεί ο ίδιoς στo «Αβέρωφ», μήπως συλληφθεί. Ομως ο Κoυρτζής τov καθησύχασε πρoσθέτovτας ότι και η Θεσσαλovίκη καταλήφθηκε ειρηvικά από τov ελληvικό στρατό και θεωρεί συvεπώς μάταιo και επιζήμιo για τηv Τoυρκία vα αιματoκυλιστεί η Μυτιλήvη. Ο Κoυρτζής, για vα κάμψει και τoυς τελευταίoυς δισταγμoύς τoυ Νoμάρχη, τov πληρoφόρησε ότι κάθε αvτίσταση τoυ τoυρκικoύ στρατoύ θα ήταv άσκoπη, γιατί oι 2.000-3.000 άvδρες τoυ δεv ήταv πoτέ δυvατό vα απoκρoύσoυv έvαv στόλo πoυ διαθέτει απoβατική δύvαμη 8.000 αvδρώv, ενώ στην πραγματικότητα δεν ξεπερνούσαν τους 1.400. Πολλαπλασιάζοντας ο Κoυρτζής τov αριθμό της ελληvικής απoβατικής δύvαμης, φαιvεται ότι όχι μόvo πέτυχε τo στόχo τoυ vα «τρoμάξει» τov Εκρέμ μπέη, αλλά στη συvέχεια έστειλε στo «Αβέρωφ» και τo γιo τoυ Μίτσα, προκειμένου vα αvαφέρει στov Κoυvτoυριώτη όλo τo διάλoγo πoυ είχε με τo Νoμάρχη και τo Διoικητή, καθώς και όλες τις πρoτάσεις τoυ Γκαvή μπέη. Έτσι όταν η επιτρoπή, μεταφέρθηκε με ατμάκατo στov «Αβέρωφ», ο Κoυvτoυριώτης ήταv ήδη γvώστης τωv τoυρκικώv πρoτάσεωv. Αφoύ απoρρίφθηκαv ασυζητητί oι δύo πρώτες πρoτάσεις,ο Κoυvτoυριώτης δέχθηκε vα επιτρέψει τηv απoχώρηση τoυ τoυρκικoύ στρατoύ πρoς τo εσωτερικό τoυ vησιoύ, για vα απoφευχθεί αιματoχυσία τoυ άμαχoυ πληθυσμoύ και έδωσε πρoθεσμία άλλης μιας ώρας για τηv oριστική απoμάκρυvση τωv Τoύρκωv στρατιωτώv.

Όταv στις 12:30 τo μεσημέρι άρχισε η απoβίβαση τωv ελληvικώv απoβατικώv αγημάτωv, η τoυρκική εξoυσία είχε ήδη καταλυθεί.

Η Λεσβιακή Φάλαγα

Εκτός όμως από το εσωτερικό της χώρας, έντονες διεργασίες -με βασικό και κύριο θέμα την απελευθέρωση της σκλαβωμένης ακόμα Ελλάδας- γίνονταν και μεταξύ των Ελλήνων του εξωτερικού. Έτσι, όταν στις 5 Οκτωβρίου 1912 κηρύχθηκε ο πρώτος βαλκανικός πόλεμος, Έλληνες μετανάστες απ’ όλο τον κόσμο, μεταξύ των οποίων και Λέσβιοι, ανταποκρινόμενοι στο εθνικό προσκλητήριο, έσπευσαν να συμβάλλουν στην απελευθέρωση και της ιδιαίτερης πατρίδας τους, και μετά από ταξίδι ενός μήνα περίπου, -με τα μέσα της εποχής- έφτασαν στον Πειραιά και έσπευσαν αμέσως στα ορισθέντα κέντρα κατατάξεως. Τα έξοδα για τον ρουχισμό και την υπόδηση κατέβαλαν εξολοκλήρου οι ίδιοι, ή άλλοι συμπατριώτες τους Λέσβιοι από τις ΗΠΑ.

Πρωτεργάτης της όλης κίνησης ήταν ο επιλοχίας και μετέπειτα συνταγματάρχης Εμμανουήλ Μαρινάκης. Τελικά 210 Λέσβιοι μετανάστες της Αμερικής συγκρότησαν ένα λόχο, που καταγράφηκε στην ιστορία με το όνομα «Λεσβιακή Φάλαγγα». Η Φάλαγγα ενσωματώθηκε στον ελληνικό στρατό ως 37ος λόχος στο 7ο Έμπεδο Πεζικό Σύνταγμα και ως διοικητής της ορίστηκε ο υπολοχαγός πεζικού Περικλής Δρίτσας. Έτσι με μορφή οργανωμένου λόχου, παρατάχθηκε μπροστά από το Υπουργείο Εξωτερικών στην Αθήνα και επιθεωρήθηκε από τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο. Η λεσβιακή καταγωγή των στρατιωτών αυτών, οδήγησε την ηγεσία του στρατεύματος, να εντάξει τη Φάλαγγα στις δυνάμεις που θα αναλάμβαναν την απελευθέρωση της Λέσβου, που άρχισε με την κατάληψη της πόλης της Μυτιλήνης. Και ναι μεν η πόλη της Μυτιλήνης είχε περιέλθει στην ελληνική επικράτεια, όπως και μετά διήμερο το Πλωμάρι, το δυτικό όμως μέρος του νησιού, όπου είχε αποσυρθεί ο τουρκικός στρατός και όπου υπήρχε σημαντικός αριθμός οθωμανικού πληθυσμού παρέμενε υπό την τουρκική κυριαρχία.

Στο σχηματιζόμενο στρατιωτικό σώμα, που θα έδινε τη μάχη για την απελευθέρωση όλου του νησιού στις 28 Νοεμβρίου του 1912, έφθασε η Λεσβιακή Φάλαγγα στην ήδη απελευθερωμένη Μυτιλήνη, προκειμένου να επιτευχθεί ο εξαναγκασμός σε παράδοση των τουρκικών τακτικών και άτακτων ένοπλων τμημάτων που είχαν οχυρωθεί στην περιοχή του Κλαπάδου.

Η άφιξη της Λεσβιακής Φάλαγγας στη Λέσβο προκάλεσε παραλήρημα. Η παρουσία της αποτελούσε έμπρακτη απόδειξη της συμβολής των Λεσβίων στην απελευθέρωση της ιδιαίτερης πατρίδας τους. Με κάθε αφορμή οι δραστηριότητες της Φάλαγγας, καταγράφονταν είτε μέσα από τις στήλες του τοπικού τύπου, είτε μέσα από τους φωτογραφικούς φακούς του Σίμου Χουτζαίου και του Φριτς Μραζ.

Στις 30 Νοεμβρίου αρχίζει η προέλαση του ενισχυθέντος ελληνικού στρατού προς τα βόρεια και δυτικά με στόχο την εκκαθάριση των γειτονικών με τη Μυτιλήνη περιοχών από τυχόν τουρκικούς θύλακες. Η Λεσβιακή Φάλαγγα κατευθύνεται βόρεια φτάνει στην Παναγιούδα, όπου της γίνεται απερίγραπτη υποδοχή: «Καθ’ όλον τον δρόμον», καταγράφει ο συντάκτης της τοπικής εφημερίδας Λαϊκός Αγών, «κοριτσάκια του σχολείου καθ’ ομίλους έψαλλον εθνικά τραγούδια, γέροντες και παιδία εχειροκροτούσαν και εζητωκραύγαζον και έρραιναν με άνθη και ρίζι τον γεναίον στρατόν μας».

Στις 11.00 π.μ. η Φάλαγγα εισέρχεται θριαμβευτικά στα Πάμφιλα. Αξίζει τον κόπο να αναφερθεί, άλλο ένα απόσπασμα από το σχετικό δημοσίευμα της εφημερίδας «Σάλπιγξ»: «Οι ιερείς με τας σημαίας, οι διδάσκαλοι και οι διδασκάλισσαι μετά μαθητών και μαθητριών εν παρατάξει μετά δαφνών ανά χείρας, οι προύχοντες και όλοι οι κάτοικοι του χωρίου και των πέριξ συνηθρίσθησαν δια την υποδοχήν. Οι κώδωνες των εκκλησιών ήχουν χαρμοσύνως, ενώ αι νέαι με άνθη εις τας χείρας έραινον τους ευσταλείς νέους της Φάλαγγος, η δε μουσική ορχήστρα η διευθυνομένη παρά του γνωστού μουσικού κ. Εμμανουήλ Χατζέλη επαιάνιζε εναλλάξ τον εθνικόν ύμνον και το «μαύρη είναι η νύχτα στα βουνά»… Ο επί κεφαλής αξιωματικός, λοχαγός κ. Δρίτσας, προσεκάλεσε τον Δήμαρχον και εδήλωσεν εις αυτόν ότι εν ονόματι του Βασιλέως των Ελλήνων Γεωργίου καταλαμβάνει την πόλιν….Είτα … αι γυναίκες των Παμφίλων έτρεξαν εις τας οικίας και έφεραν κάνιστρα με παντοειδή τρόφιμα και γλυκίσματα, ύδωρ και διάφορα άλλα, άτινα προσέφερον εις τους στρατιώτας. Μετά το γεύμα, παιανιζούσης της μουσικής, εχόρευσαν όλοι οι στρατιώται διαφόρους εθνικούς χορούς υπό τα χειροκροτήματα και τας εκκωφαντικάς ζητωκραυγάς των δεσποινίδων και κυριών.»

Χρονολόγιο Γεγονότων 1912-1913

Ημερομηνία	Γεγονός
21 Απριλίου 1912	Αρχίζει η σταδιακή κατάληψη των Δωδεκανήσων από τους Ιταλούς
4 Ιουνίου 1912	Οι εκπρόσωποι των Δωδεκανησίων διακηρύσσουν στην Πάτμο, τη διάθεση τους για αυτονομία
17 Ιουλίου 1912	Οι Ικαριώτες εκδιώκουν τις Οθωμανικές αρχές και ανακηρύσσουν την Ικαριακή Πολιτεία
7 Σεπτεμβρίου 1912	Οι Σάμιοι υπό την ηγεσία του Θ. Σοφούλη επαναστατούν και αξιώνουν την αυτοδιάθεση της νήσου και την ένωση με την Ελλάδα
23 Σεπτεμβρίου 1912	Οι Οθωμανοί αποχωρούν από τη Σάμο
4 Οκτωβρίου 1912	Η Τουρκία κηρύσσει τον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο
8 Οκτωβρίου 1912	Απελευθέρωση της Λήμνου
18 Οκτωβρίου 1912	Απελευθέρωση των νήσων Θάσου, Ίμβρου, Αγίου Ευστρατίου
18 Οκτωβρίου 1912	Το ελληνικό τορπιλοβόλο 11 με κυβερνήτη τον Ν. Βότση τορπιλίζει το τουρκικό θωρηκτό Φετίχ Μπουλέντ στο λιμάνι της Θεσσαλονίκης
19 Οκτωβρίου 1912	Απελευθέρωση της Σαμοθράκης
22 Οκτωβρίου 1912	Απελευθέρωση των Ψαρών
2 Νοεμβρίου 1912	Απελευθέρωση του Αγίου Όρους
4 Νοεμβρίου 1912	Απελευθέρωση της Τενέδου
8 Νοεμβρίου 1912	Απελευθέρωση της πόλης της Μυτιλήνης
9 Νοεμβρίου 1912	Το ελληνικό τορπιλοβόλο 14 με κυβερνήτη τον Π. Αργυρόπουλο βυθίζει την τουρκική κανονιοφόρο Trambzun στο λιμάνι των Κυδωνιών
10 Νοεμβρίου 1912	Απελευθέρωση του Πλωμαρίου
11-12 Νοεμβρίου 1912	Απελευθέρωση της πόλης της Χίου
1 Δεκεμβρίου 1912	Το εύδρομον Μακεδονία με κυβερνήτη τον Λ. Τσουκαλά εισβάλει στον κόλπο της Κρήνης, αιχμαλωτίζει και ρυμουλκεί 42 πλοία και πλοιάρια
3 Δεκεμβρίου 1912	Ναυμαχία της Έλλης. Ο Ελληνικός στόλος κυριαρχεί στο Αιγαίο
6-8 Δεκεμβρίου 1912	Μάχη Κλαπάδου, παράδοση του τουρκικού στρατού. Απελευθέρωση και της υπόλοιπης Λέσβου
9 Δεκεμβρίου 1912	Το ελληνικό υποβρύχιο Δελφίν αποτυγχάνει να τορπιλίσει το τουρκικό θωρηκτό Μετζητιέ, ανοιχτά της Τενέδου
21 Δεκεμβρίου 1912	Παράδοση του τουρκικού στρατού στη Χίο, απελευθέρωση όλης της Χίου

Πηγές- Βιβλιογραφία

• Λέσβος 1912-2012, Εκατό Χρόνια Ελευθερίας, Λέσχη Πλωμαρίου Βενιαμίν Ο Λέσβιος, Πλωμάρι 2011
• Η Απελευθέρωση της Λέσβου 8 Νοεμβρίου 1912
• Η Α­πε­λευ­θέ­ρω­ση της Λέ­σβου, 8 Νοεμβρίου-8 Δεκεμβρίου 1912
• Απελευθέρωση της Λέσβου
• Η Απελευθέρωση της Λέσβου (8 Νοεμβρίου – 8 Δεκεμβρίου 1912) του ιστορικού Δρ Στρατή Αναγνώστου
• Ιστορικό της μάχης του Κλαπάδου Στύψης Λέσβου 1912
• Αρχειακό υλικό Λέσχης Πλωμαρίου Βενιαμίν Λέσβιος στην Επίσημη Ιστοσελίδα της Λέσχης Πλωμαρίου Βενιαμίν ο Λέσβιος
• Αβτζιγιάννης Κ., Πολεμικό ναυτικό 1912-1913. Πολεμικές μονογραφίες, τεύχος 22, Εκδόσεις Επικοινωνίες ΑΕ.
• Αλέξανδρός Κ., Η 50τηρίς των Βαλκανικών Πολέμων. Ναυτική Επιθεώρησις Γ.Ε.Ν, τεύχος 297, τόμος 76 Νοέμβριος 1962.
• Αναγνώστου Σ., Ελληνική Κατοχή Μυτιλήνης. Από τα «Ελευθέρια» της Λέσβου 8-11-1912 25 Χρόνια Περιοδικού Φιλοτελική Λέσβος, Μυτιλήνη : 25-29 Απριλίου 2001, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Λέσβου, 2001.
• Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913, Ελληνική λαϊκή εικονογραφία, Ι.Ε.Ε.Ε Αθήναι.
• Γαρδίκα Ε.,Μαργαρίτης Γ., Το Αιγαίον των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, Έκδοση Υπ.Αιγαίου- Ε.Λ.Ι.Α Αθήνα 2002.
• Γ.Ε.Σ., «Η απελευθέρωσις της Λέσβου». Λεσβιακά, τόμος Δ',σ. 189-197, Μυτιλήνη 1962.
• ΓΕΣ/ΔΙΣ, Οι επιχειρήσεις κατά των Τούρκων στη Μακεδονία και νησιά του Αιγαίου 1912-1913, Αθήνα 1988.
• Δημητρακόπουλος Α., Ο Α'Βαλκανικός πόλεμος μέσα από τα αρχεία της Ιστορικής Υπηρεσίας του Γαλλικού Ναυτικού, Έκδοση Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος, Αθήνα 1996.
• Δήμου Φώτης [Δ. Παροδίτη], Ιστορία της Τουρκοκρατούμενης Λέσβου, 1462-1912, τευχ. Α', Β', Γ', Παναγ. Τσιβιλής, Μυτιλήνη, 1931.
• Δήμου Φ., Καραμάνου Γ., Παρασκευαιδη Α., Η Λέσβος τις μέρες της απελευθέρωσης, Λεσβιακά, τόμος Δ'σ. 198-288, Μυτιλήνη 1962.
• Δελής Αλφόνσος, Ο ναύαρχος Κουντουριώτης, Περιοδικό «Ποιμήν», τεύχος 11 Μυτιλήνη 2010.
• Δελής Αλφόνσος, Το επιθετικό πνεύμα του Ελληνικού Ναυτικού, Περιοδικό Ναυτική Ελλάδα, τεύχος 708 Σεπτέμβριος 1992.
• Διονυσίου Μητροπολίτου Μηθύμνης «Δελτίον Ιεράς Μητρόπολης Μηθύμνης» τεύχος 3, Μάϊος-Ιούνιος 1938.
• Εκκεκάκη Γ.Π., «Ιωάννης Παυλιδάκης» ένας ακόμα άγνωστος ήρωας. Οι δύο όψεις μιας φωτογραφίας, Εφημερίδα Ρεθεμνιώτικα Νέα, 8 Ιανουαρίου 2011.
• Θεοφανίδης I., Η ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού 1909-1913, Αθήνα 1925.
• Ιάκωβος Μητροπολίτης Μυθήμνης, Η Ιερά Μονή Λειμώνος και τα Ελευθέρια της Λέσβου 8η Νοεμβρίου - 8η Δεκεμβρίου 1912, Αθήναι 1972.
• Ιακώβου Μητροπολίτου Μηθύμνης, Η 8η Δεκεμβρίου 1912 η δωρήσασα την απελευθέρωσιν εις την Λέσβον, Μυτιλήνη 1973.
• Καλλία Γ.Π. Στους γιγαντομάχους Ελευθερωτής της Μυτιλήνης (ποιήματα), Λέσβος 1913.
• Καμπούρη Ζαννή, Τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας στη Λέσβο, Λεσβιακά, τόμος Δ' σ. 102-188, Μυτιλήνη 1962.
• Καραγιάννης Β, Μολίνος Σ., Μυτιλήνη 1912, Εκδόσεις Καστανιώτη Αθήνα 1984.
• Καρκάνης Γ., Η συγκρότηση και η δράση του Κρητικού φοιτητικού «Ιερού Λόχου» κατά τους Βαλκανικούς πολέμους 1912-1913, Πρακτικά 4ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου Ιστορίας της Εκπαίδευσης, Εργαστήριο Ιστορικού Αρχείου Νεοελληνικής και Διεθνούς Εκπαίδευσης, Πάτρα 2006.
• Η κατάληψις της Μυτιλήνης:Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος, Εκδόσεις Μ. Σαλίβερος Αθήναι 1915.
• Κολαξιζέλης Σ., Θρύλος και ιστορία της Αγιάσου της νήσου Λέσβου, Έκδοση Φιλοπροόδου Συλλόγου Αγιασωτών Αθήνας (φωτομηχανική ανατύπωση) 1997.
• Κομβόπουλος Β., Πρώτοι λόγοι Ελευθερίας, Τύποις Σάλπιγγος, Μυτιλήνη 1913.
• Κωφόπουλος Σ., Τα γεγονότα κατά την απελευθέρωση της Λέσβου σύμφωνα με τον τελευταίο Μουτεσαρίφη Εράμ Μπέη, Λεσβιακό ημερολόγιο 2003, Μυτιλήνη 2003.
• Λάδης Φ., Ημερολόγια μελών των πληρωμάτων των θωρηκτών «Αβέρωφ» και «Ύδρα» 1912-1913, Εκδόσεις Λιβάνη, Αθήνα 1993.
• Λεοντής Δημήτριος, Η Απελευθέρωση της Μυτιλήνης 8η Νοεμβρίου 1912. Θεατρική ηθογραφία στο Μυτιληναϊκό Γλωσσικό Ιδίωμα, Μυτιλήνη 1968.
• Μαλλιάκας Λαίλιος, Άγνωστες σελίδες από την απελευθέρωση. Στη Λέσβος το νησί της αγάπης και της αρμονίας Μ. Καλλοναίου. Αθήνα 1934.
• Μεζεβίρη Γ., Τέσσαρες δεκαετίες εις την Υπηρεσίαν του Β. Ναυτικού, Αθήναι 1971.
• Μόλιν Λεωνίδας, Οι κατά θάλασσαν Νικηταί του Βαλκανικού Πολέμου, Αθήναι 1929.
• Μολίνος Σ., Κόκος Μελάς ο φρούραρχος της λεύτερης Μυτιλήνης, Αθήνα 1988.
• Μπαμπούρης Ε., Το ναυτικόν μας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913, Αθήναι 1939.
• Παϊζης-Παραδέλης Κ., Τα πλοία του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού 1830-1979, Έκδοσις ΓΕΝ 1979.
• Παλούμπης Ιωάννης, Βαλκανικοί πόλεμοι - ο ναυτικός αγώνας : 1912-1913, Έκδοση Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, Πειραιάς 2007.
• Πανελλήνιον Ημερολόγιον Λέσβου 1914, Εκδόσεις Λέσβος, Μυτιλήνη 1914.
• Πανσεληνάς Ε., Η απελευθέρωσις της Λέσβου, Αθήνα 1957.
• Πλωμαρίτικοι Αντίλαλοι, Μηνιαίο Περιοδικό. 10η Νοεμβρίου 1912 το Πλωμάρι λεύτερο και Ελληνικό (ΡΑ),τεύχος 32-33, Αθήνα 1979.
• Σακελλαρίου Α, Ένας ναύαρχος θυμάται, Εκδόσεις Γιώτα Σίγμα, Αθήνα 1976.
• Σαρρής Ν., Η ναυμαχία της Έλλης σήμερα, Ναυτική Επιθεώρησης Γ.Ε.Ν, τεύχος 430, τόμος 120, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1984.
• Στρατηγόπουλος Αναστάσιος-Μιλάνος, Εις Λέσβον εκστρατεία, εφιάλται και όνειρα 1912-1913, Καλάμαι 1914.
• Τανάγρας Α., Η κατάληψις της Λέσβου και Χίου, Εκδόσεις Φέξη, Αθήναι 1914.
• Τσακυρέλλης X., Η ιστορία της απελευθέρωσης της Λέσβου μέσα από δημοσιεύματα του Μυτιληνάίκού τύπου της εποχής, στο Περιοδικό «Η Λέσβος μας», τεύχος 40, 2003.
• Φωκάς Δ., Ο στόλος του Αιγαίου 1912-1913 έργα και ημέραι, Αθήναι 1940.
• Χαραυγή15θήμερο Περιοδικό. Τεύχη 51-52, 53-54/1912, 55-56/1913 Μυτιλήνη.
• Χατζηλίας X., «Κώδηξ της Ιεράς Εκκλησίας της κοινότητος Σκαλοχωρίου Άγιος Γεώργιος», Έκδοση Συλλόγου Σκαλοχωριτών Αθηνών, 2005.
• Χουτζαίος Σίμος, Η Κατοχή Μυτιλήνης, υπό του Ελληνικού Στρατού, (Φωτογραφικό Λεύκωμα), Μυτιλήνη 1913.
• Εφημερίδες και περιοδικά εποχής 1912-1913:
  • Μυτιλήνης: Λαϊκός Αγών, Λέσβος, Σάλπιγξ.
  • Σμύρνης: Αμάλθεια.
  • Νέας Υόρκης: Ατλαντίς Εικονογραφημένη Επιθεώρηση, Ατλαντίς ημερησία,
  • Αθηνών: Ακρόπολις, Ελλάς (περιοδικό), Ελληνισμός, Εμπρός, Εστία, Εφημερίς, Κράτος, Νέα Ημέρα, Νέον Άστυ, Πατρίς, Σκρίπ, Χρόνος
  • Βόλου: Κήρυξ Πατρών: Σέλας.
  • Πειραιώς: Σφαίρα, Χρονογράφος.