Ανδαλουσία

Η Ανδαλουσία (ισπανικά: Andalucía‎‎, προφορά: [andalu'θia] και [andalu'sia]) είναι μια από τις 17 αυτόνομες περιφέρειες της Ισπανίας και η νοτιότερη αυτής. Πρόκειται για τη δεύτερη σε έκταση και πρώτη σε πληθυσμό. Πρωτεύουσά της είναι η Σεβίλλη. Κατοικείται σχεδόν από 8 εκατομμύρια κατοίκους, αντιπροσωπεύοντας το 18% του συνολικού πληθυσμού της Ισπανίας κατέχοντας έκταση 87.268 τ.χλμ., (περίπου το 17% του ισπανικού εδάφους).

Ανδαλουσία Andalucía
Αυτόνομη κοινότητα
Σημαία Έμβλημα
Ρητό: Andalucía por sí, para España y la humanidad (Η Ανδαλουσία για την ίδια, για την Ισπανία και την ανθρωπότητα)
Χάρτης
Χώρα	Ισπανία
Πρωτεύουσα	Σεβίλλη
Διοίκηση
• Πρόεδρος	Χουάν Μανουέλ Μορένο, Λαϊκό Κόμμα της Ανδαλουσίας
Έδρες
• Βουλή	61
• Γερουσία	41
Επίσημες γλώσσες	ισπανικά (ανδαλουσιανά)
Έκταση
• Συνολική	87.268 χλμ²
• Ποσοστό	17,2%
• Κατάταξη	2η
Πληθυσμός
• Συνολικός	8.059.431
• Ποσοστό	17,84%
• Πυκνότητα	87,52%
• Κατάταξη	1η
ISO 3166-2	AN
Ιστοσελίδα	www.juntadeandalucia.es

Όρια

Η Ανδαλουσία προς βορρά συνορεύει με τις Περιφέρειες Εξτρεμαδούρας και Καστίλλης-Λα Μάντσα, και ΒΑ. με την Περιοχή της Μούρθια. Προς νότια και ΝΑ. βρέχεται από τη Μεσόγειο και ΝΔ. από τον Ατλαντικό. Επίσης προς δυσμάς συνορεύει με την Πορτογαλία και νότια με το Γιβραλτάρ.

Φυσική γεωγραφία

Οι βασικές ορογραφικές ενότητες της Ανδαλουσίας

Μορφολογικό ανάγλυφο

Το μορφολογικό ανάγλυφο της Ανδαλουσίας χαρακτηρίζεται από ευρείες υψομετρικές διαφορές, με περίπου το 15% της έκτασής της να βρίσκεται σε ανώτερο των 1000 μέτρων ύψος. Στο αντίθετο άκρο εντοπίζεται το μεγάλο βαιτικό βύθισμα με μέσο ύψος 100 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας.

Όσον αφορά τις ακτές, κυριαρχούν οι χαμηλές ακτές· στη μεσογειακή της πλευρά ωστόσο εντοπίζονται γκρεμοί, ιδιαίτερα στις ακτές της Αξαρκία, της επαρχίας της Γρανάδα και της Αλμερία. Αυτή η ασυμμετρία διαχωρίζει τις δύο ζώνες της Άνω και Κάτω Ανδαλουσίας και ορίζει τις κύριες ενότητες που χαρακτηρίζουν το ανάγλυφο:

• Η οροσειρά Μορένα (ψηλότερη κορυφή η Μπανιουέλα με 1323 μ.), μια γενικά χαμηλή οροσειρά, αποτελεί το μορφολογικό και ανθρωπογεωγραφικό όριο μεταξύ τόσο της Ανδαλουσίας και του κεντρικού Ιβηρικού Οροπεδίου όσο και των πεδιάδων της Ουέλβα και της Σεβίλλης με αυτές της Κόρδοβα και της Χαέν.
• Οι Βαιτικές οροσειρές (Πενιβαιτική και Υποβαιτική) αναπτύσσονται παράλληλα με τη Μεσόγειο ενόσω ανάμεσά τους δημιουργούν το Διαβαιτικό Κανάλι. Η Υποβαιτική είναι αρκετά διαπερατή, σε αντίθεση με την Πενιβαιτική που αποτελεί ένα σχεδόν αδιαπέραστο εμπόδιο που απομονώνει τη μεσογειακή ακτή από το εσωτερικό. Οι ψηλότερες κορυφές της Ανδαλουσίας βρίσκονται στην οροσειρά Νεβάδα: Μουλαθέν, 3.478 και Μπελέτα 3.392.
• Το Βαιτικό Βύθισμα βρίσκεται ανάμεσα στα δύο ορολογικά συστήματα. Είναι μια πεδιάδα που παραδοσιακά λειτούργησε ως ο πληθυσμιακός άξονας της Ανδαλουσίας ενώ από τα νοτιοδυτικά ανοίγεται προς τον κόλπο του Κάδιθ.

Υδρογραφία

Στην Ανδαλουσία υφίστανται δύο υδρολογικές λεκάνες: την ατλαντική και τη μεσογειακή. Η πρώτη περιέχει τις λεκάνες απορροής των ποταμών Γουαδαλκιβίρ (του πιο μεγάλου της Ανδαλουσίας με μήκος 657 χλμ.), των Γουαδαλέτε-Μπαρβάτε, Τίντο-Οδιέλ και Γουαδιάνα ενώ η δεύτερη τις λεκάνες απορροής σχετικά σύνομων μεσογειακών ποταμών όπως τον Γουαδιάρο, τον Γουαδαλόρθε ή Αλμανθόρα. Οι ποταμοί της ατλαντικής λεκάνης στις εκβολές τους διαμορφώνουν ευρείς βαλτώδες περιοχές όπως τον φυσικό δρυμό της Ντονιάνα στις εκβολες του Γουαδαλκιβίρ στην Ουέλβα ή του βάλτους του Οδιέλ.

Οι εθνικοί δρυμοί της Ανδαλουσίας

Όνομα

Υπάρχουν πολλές εκδοχές σχετικές με τη ρίζα του ονόματος της Ανδαλουσίας. Σίγουρα ωστόσο προέρχεται από την αραβική λέξη που περιέγραφε τη μουσουλμανική Ιβηρική χερσόνησο, Αλ-Άνταλους.

Γεωγραφικά και πολιτισμικά, η έννοια και ο όρος «Ανδαλουσία» περικλείει τη Δυτική Ανδαλουσία από τον 13^ο αιώνα και μετά, όταν αυτή κατακτάται από το Στέμμα της Καστίλης και συμπληρώνεται με την κατάκτηση του Εμιράτου της Γρανάδα το 1492.

Ιστορία

Προϊστορία

Μουσουλμανικός Ναός της Κόρδοβας

Η πρώιμη ιστορία της περιοχής της Ανδαλουσίας σύμφωνα με τα διάφορα ευρήματα χάνεται στα βάθη χιλιετιών όπως αυτό διαπιστώνεται από τα πέτρινα εργαλεία που βρέθηκαν στη περιοχή του Πουέρτο ντε Σάντα Μαρία ή τα σπηλαιογραφήματα στα σπήλαια της περιοχής που ανάγονται στο 20.000 π.Χ., ή ο ταφικός τύμβος στο Λος Μιγιάρες του 2.500 π.Χ.

Πρώιμη Αρχαιότητα

Η Δυτική Ανδαλουσία έγινε γνωστή στην αρχαιότητα για τα κοιτάσματα σιδήρου που εντοπίζονται μέχρι σήμερα στην περιοχή του ποταμού Τίντο στην Ουέλβα. Οι μυθικές περιπλανήσεις του Ηρακλή, που λατρεύτηκε από τους ντόπιους και ταυτίστηκε με τον φοίνικα Μελκάρτ όταν οι Φοίνικες ισχυροποιήθηκαν στην περιοχή ως κύριοι της εξόδου από τις Ηράκλειες στήλες, αναδεικνύουν τη σημαντικότητα της περιοχή ήδη από την αρχαιότητα. Από τις αρχές της πρώτης χιλιετίας π.Χ. μέχρι και τη μάχη της Αλαλίας (539 π.Χ.), το βασίλειο της Ταρτησσού στην Κοιλάδα του Γουαδαλκιβίρ εμφανίζεται ως μια υποθετική ιστορική πραγματικότητα. Είναι πολύ πιθανή η ύπαρξη άμεσων εμπορικών συναλλαγών των Ταρτήσσιων με τους Σάμιους και άλλους Έλληνες κατά την αρχαϊκή εποχή. Όσον αφορά στην Ανατολική Ανδαλουσία, ο Στράβωνας κάνει αναφορά στην ελληνική αποικία της Μαινάκης που μέχρι σήμερα δεν έχει ταυτισθεί με κάποιο αρχαιολογικό εύρημα.

Δεδομένη ωστόσο είναι η φοινικική κυριαρχία σε όλη τη νότια Ισπανία, και η αντικατάστασή της από την καρχηδονιακή μετά τον 5ο αιώνα. Μόνο στην ιβηρική περιοχή της βορειο-ανατολικής Ανδαλουσίας (σημ. Χαέν) εντοπίζονται ισχυρά ελληνικά εμπορικά απομεινάρια. Κατά τα άλλα τόσο το βασίλειο της Ταρτησσού, όσο και οι Τουρδετανοί, μια πιθανότατα ιβηρική φυλή που εντοπίζεται στην Κοιλάδα του Γουδαλκιβίρ μετά την εξαφάνιση των παραπάνω χωρίς όμως ξεκάθαρα εθνικά χαρακτηριστικά, εξελίχθηκαν μέσα σε μια διαρκή επαφή με το σημιτικό στοιχείο. Αρχαιολογικά ευρήματα αποδεικνύουν τον σχετικά υψηλό δείκτη αστικοποίησης της Δυτικής Ανδαλουσίας, που θα αποτελέσει μια σταθερά για τις επόμενες δυόμιση χιλιετίες. Αντίθετα, στην Ανατολική Ανδαλουσία οι τοπικές φυλλές (Βάστουλοι, Τούρδουλοι, Βαστετανοί), ζώντας σε ένα πιο ορεινό έδαφος, δεν θα επιδείξουν ανάλογη ανάπτυξη. Κύριες φοινικικές αποικίες στη μεσογειακή ακτή ήταν η Μάλακα, το Σέξι και η Άντρα.

Ρωμαϊκή κατάκτηση

Η κατάκτηση και η κατοχή μεγάλου μέρους της Ιβηρίας από τους Βαρκίδες (237-218) θα κάνει την Ανδαλουσία μέτοχο του Β΄ Καρχηδονιακού Πολέμου. Η Ρωμαϊκή Δημοκρατία θα κατακτήσει την Κοιλάδα του Γουαδαλκιβίρ και το μεγαλύτερο μέρος της σημερινής Ανατολικής Ανδαλουσίας Η μάχη της Ιλλίπα το 206 π.Χ. υπήρξε η τελική ήττα που απόμπεμψε τους Καρχηδόνιους από την Ιβηρία και επέτρεψε στους Ρωμαίους να ασχοληθούν με τη σταδιακή εδραίωση της κυριαρχίας τους. Το πρώτο στάδιο της ρωμαϊκής εποχής στην Ιβηρική χερσόνησο είδε την περιοχή να εντάσσεται στην επαρχία της Εκείθεν Ιβηρίας (Hispania Ulterior), μια επαρχία που υπέφερε από τις επιδρομές των Λουσιτανών αλλά απέκτησε γρήγορα ρωμαϊκό χαρακτήρα.

Επί Οκταβιανού ενσωματώθηκε στην επαρχία της Βαιτικής. Σημαντικότερες πόλεις του της ρωμαϊκής Βαιτικής ήταν η Ιτάλικα, η Ίσπαλις, η Μάλακα και η Κορδούβη, η πρωτεύουσα και πρώτο ουσιαστικό αστικό κέντρο της νότιας ρωμαϊκής Ιβηρίας, που ιδρύθηκε, μαζί με την Ιτάλικα γύρω στο 200 π.Χ. Από μια μικρή πόλη κοντά στην Κορδούβη καταγόταν ο Μάρκος Αυρήλιος και από την ίδια την πόλη καταγόταν ο οίκος των Σένεκα. Ο Αδριανός, ο Τραϊανός και ο Θεοδόσιος Α΄ γεννήθηκαν στην Ιτάλικα· ο δεύτερος μάλιστα ήταν ιβηρικής καταγωγής από την Τουρδετανία, που υιοθετήθηκε στη συνέχεια από την ισχυρή οικογένεια των Ulpii.

Εκχριστιανισμός και παρακμή της αυτοκρατορίας

Ο χριστιανισμός έφτασε στην Ανδαλουσία μάλλον κατά τον 2ο αιώνα. Πλήθος επισκοπών φαίνονται να ιδρύονται στη Βαιτική στις αρχές του 4^ου αιώνα, με την επισκοπή της Ίσπαλις να ανακηρύσσεται μητροπολιτική. Από εκεί θα αναδεικνυόταν τριακόσια χρόνια αργότερα η μορφή του Ισιδώρου της Σεβίλλης.

Με την παρακμή της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι νότιες επαρχίες της Αυτοκρατορίας στην Ιβηρία άλλαξαν αρκετές φορές κυρίαρχο. Στη Βαιτική εγκαθίστανται αρχικά οι Βάνδαλοι και οι Σουηβοί αν και εν τέλει η περιοχή εντάχθηκε στο βησιγοτθικό βασίλειο της Τουλούζης που, μετά την απώλεια των γαλατικών του εδαφών, περιορίστηκε στην Ιβηρική. Από το 550 μέχρι το 620 τα παραλιακά εδάφη και πόλεις της Βαιτικής και της Καρχηδονιακής αποτέλεσαν μέρος της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Η εισβολή των μουσουλμάνων το 711 στη βισιγοτθική Ιβηρική χερσόνησο άλλαξε άρδην τον χαρακτήρα της ισπανο-βισιγοτθικής Ανδαλουσίας. Η Αλ-Άνταλους, η μουσουλμανική ιβηρική χερσόνησος, υπήρξε μια μακρά και πολύπλευρη περίοδος που διήρκησε μέχρι και την τελική παράδοση του Εμιράτου της Γρανάδας στην Καστίλλη το 1492.

Η μουσουλμανική Ανδαλουσία

Η ακμή της μουσουλμανικής Ανδαλουσίας, της πιο πλούσιας περιοχής της Αλ-Άνταλους, εντοπίζεται στα χρόνια του Χαλιφάτου της Κόρδοβα. Ιδρυτής του ήταν ο Αμπντ-ελ-Ραχμάν Γ΄, που, αφού γλίτωσε από τη γενική σφαγή της βασιλικής οικογένειας των Ομεϋαδών, νίκησε τον εμίρη της Αλ-Άνταλους Γιουσούφ το 756 και εγκαθίδρυσε ένα ανεξάρτητο από τη νέα χαλιφική δυναστεία των Αββασιδών κράτος με πρωτεύουσα την Κόρδοβα.

Παρά τις αναταράξεις που προκάλεσε η αδυναμία εφαρμογής μιας ενιαίας και διαρκούς κεντρικής εξουσίας στην Αλ-Άνταλους μετά την κατάρρευση του Χαλιφάτου το 1009 (με εξαίρεση τις σύντομες σχετικά επιβολές των Αλμοαδών και των Αλμοραβιδών) και η ανάδειξη βασιλείων τάιφα, η μουσουλμανική εποχή κληροδότησε στην Ανδαλουσία μεγάλο μέρος του σημερινού αρχιτεκτονικού της πλούτου. Τα παλάτια της Μεδίνα Αθαχάρα έξω από την Κόρδοβα και το Μεθκίτα της Κόρδοβας, ο Χρυσός Πύργος και η Χιράλδα της Σεβίλλης, έργο των τελών του 12ου αιώνα, οι αμυντικές κατασκευές (π.χ. τα αλκαθάβας) και η Αλάμπρα της Γρανάδας αποτελούν μέχρι σήμερα σημαντικά σημεία αναφοράς της Ανδαλουσίας.

Η ανακατάκτηση της Δυτικής Ανδαλουσίας

Η προέλαση των χριστιανικών βασιλείων του βορρά της Ιβηρικής έφτασε στη σημερινή Ανδαλουσία στα μέσα του 13ου αιώνα. Μέχρι τότε είχε περιοριστεί σε εποχιακές επιδρομές στην πλούσια ανδαλουσιανή γη ή σε επιθέσεις σε καίρια εμπορικά σημεία όπως το 1147 στην Αλμερία. Η Δυτική Ανδαλουσία κατακτήθηκε από τον Φερδινάνδο Γ΄ της Καστίλλης κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 13^ου αιώνα. Το Στέμμα της Καστίλης έφτανε έτσι για πρώτη φορά στις νότιες ακτές της Ιβηρικής Χερσονήσου που βρέχονται από τη Μεσόγειο και τον Ατλαντικό. Ο κατακτητής καστιλιανός μονάρχης διαμοίρασε τη γη στους ευγενείς που τον βοήθησαν στην κατάκτηση, στην εκκλησία και τα μοναστικά τάγματα, θέτοντας έτσι τις βάσεις ενός φαινομένου που θα διαιωνιζόταν μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα, τα ανδαλουσιανά λατιφούντια.

Για πρώτη φορά ετίθεντο τόσοι πολλοί μουσουλμάνοι κάτω από την εξουσία της Καστίλης. Οι περισσότεροι παρέμειναν στην περιοχή, αποτελώντας πλειοψηφία στις αγροτικές περιοχές Η εξέγερσή τους το 1264 είχε καταστρεπτικά αποτελέσματα για τους μουσουλμάνους της δυτικής Ανδαλουσίας. Παρά τη στρατιωτική ενίσχυση που δέχθηκαν από το Εμιράτο της Γρανάδας, ηττήθηκαν ολοκληρωτικά και μεγάλες μάζες μουσουλμάνων εκδιώχθηκαν. Έτσι φάνηκαν οι διαθέσεις του γιου του Φερδινάνδου Γ’ και νέου μονάρχη της Καστίλης, Αλφόνσου Ι΄, που σε αντίθεση με τον πατέρα του που είχε ως σκοπό τη δημιουργία πολυπληθών κοινωνιών με βάση τις δύο διαφοροποιημένες κοινοτήτες χριστιανών και μουσουλμάνων που θα συντηρούσαν τις εκτεταμένες καλλιέργειες της Κοιλάδας του Γουαδαλκιβίρ, έθεσε ως στόχο του τον απόλυτο στρατηγικό έλεγχο της περιοχής.

Για να επιτευχθεί ο απόλυτος έλεγχος των νέων εδαφών, η μαζική εκδίωξη των μουσουλμανικών πληθυσμών ήταν αναγκαία. Μέχρι το τέλος του αιώνα, η κοιλάδα του Γουαδαλκιβίρ δεν διατηρούσε πλέον παρά ελάχιστους μουσουλμανικούς πυρήνες. Η υπόλοιπη χώρα επικοίστηκε από χριστιανούς. Ο εποικισμός του Κάδιθ με χριστιανούς για στρατηγικούς λόγους προηγουμένως ήταν μια ακόμη αντίστοιχη κίνηση. Ωστόσο, οι πολιτικές επικοισμού της Δυτικής Ανδαλουσίας με χριστιανούς απέτυχαν και για αρκετές δεκαετίες η χώρα παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό έρημη.

To 1292 έπεσε η Ταρίφα και η κατακτητική ορμή των καστιλιανών σταμάτησε για μερικά χρόνια. Πλέον προείχε ο επικοισμός, η εξασφάλιση των συνόρων και η οικονομική ένταξη των περιοχών στο Στέμμα. Το 1309 κατέκτησαν το Γιβραλτάρ και ολοκλήρωσαν τη στρατιωτική επιβολή τους στη δυτική Ανδαλουσία με τη νίκη τους το 1340 στη μάχη του Σαλάδο εναντίον των στρατευμάτων του Σουλτανάτου των Μερινιδών, συμμάχων της Γρανάδα. Το τελευταίο οχυρό της δυτικής Ανδαλουσίας, η Αλχεθίρας, έπεσε στα χέρια τους τέσσερα χρόνια αργότερα. Η μοναδική εναπομείνουσα μουσουλμανική επικράτεια, το Εμιράτο της Γρανάδας έγινε φόρου υποτελής της Καστίλης, μια κατάσταση στην οποία θα βρισκόταν δέσμιο μέχρι την οριστική εξαφάνισή του.

Η Καστίλη, με τη νέα αυτή κατάκτηση και παρά τον ελλειπή εποικισμό της ενισχύθηκε οικονομικά. Η παραδοσιακή οικονομική δραστηριότητα της Ιβηρικής, η βοσκή εποχιακής μετακίνησης, βρήκε νέα ελεύθερα εδάφη εξάπλωσης. Η Σεβίλλη, που είχε παραδοθεί στον Φερδινάνδο Γ΄ το 1248, έγινε σύντομα η οικονομική πρωτεύουσα του Στέμματος και η πολυπληθέστερη πόλη του (45.000 κάτοικοι και 30.000 η Κόρδοβα). Το λιμάνι της στον ποταμό Γουαδαλκιβίρ και τα ευρύτατα οικονομικά της δίκτυα την ανέδειξαν σε ένα σημαντικό εμπορικό κόμβο για το εμπόριο μεταξύ Μεσογείου και Ατλαντικού.

Διοικητική και στρατιωτική διάταξη της Δυτικής Ανδαλουσίας

Διοικητικά η Δυτική Ανδαλουσία χωρίστηκε σε τρία βασίλεια: της Σεβίλλης, της Κόρδοβα και της Χαέν. Οι βασιλείς της Καστίλης ποτέ δεν αναφέρθηκαν ως ηγεμόνες της Ανδαλουσίας αλλά αντίθετα έφεραν τον τίτλο του βασιλιά των βασιλείων αυτών. Κάθε ένα από αυτά είχε ανεξάρτητη διοικητική, δικαστική και οικονομική δομή αν και μοιράζονταν μια κοινή νοοτροπία και πολιτική οργάνωση. Ο συνοριακός τους χαρακτήρας ώθησε τους καστιλιανούς μονάρχες να αναπτύξουν ένα πολυεπίπεδο αμυντικό σύστημα εναντίον των επιθέσεων από τη Γρανάδα. Έτσι, όσο οι τρεις πρωτεύουσες λειτουργούσαν ως πηγή στρατιωτών και προμηθειών για τα σύνορα του βασιλείου τους, οχυρές κωμοπόλεις τις προστάτευαν. Τέτοιες ήταν η Καρμόνα και η Έθιχα για την πεδιάδα της Σεβίλλης και της Κόρδοβας και οι Ούβεδα, Μπαέθα και Αρχόνα για τη Χαέν. Ένα πιο απομακρυσμένο σύστημα οχυρών κωμοπόλεων χρησίμευε για τη φρούρηση των περασμάτων. Τέτοιες ήταν οι περιπτώσεις του Μορόν ντε λα Φροντέρα και της Εστέπα για τη Σεβίλλη, της Καθόρλα για τη Χαέν και της Μεδίνα Σιδόνια για τις παραλιακές πόλεις της Ταρίφα, του Γιβραλτάρ και της Αλχεθίρας. Την πρώτη γραμμή άμυνας αποτελούσαν κάστρα και φρούρια στα, πάντοτε σχετικά και ασυνεχή, σύνορα με το μουσουλμανικό βασίλειο.

Το τέλος της μουσουλμανικής παρουσίας

Την πρώτη δεκαετία του 15^ου αιώνα, μετά από ενάμιση αιώνα αδύναμων ηγεμόνων, η Καστίλλη ξεκινάει εκ νέου τις εχθροπραξίες εναντίον του Εμιράτου της Γρανάδα. Αυτές οι κινήσεις θα κατέληγαν το 1492 υπό τους Καθολικούς Βασιλείς Ισαβέλλα Α΄ και Φερδινάνδο της Αραγονίας, στην οριστική κατάκτηση των εδαφών υπό μουσουλμανικό έλεγχο στην Ιβηρική χερσόνησο. Ο φόβος ωστόσο για πιθανή απόβαση έτερων μουσουλμανικών δυνάμεων στις ακτές και για πιθανή συνεργασία με τους εναπομείναντες μουσουλμανικούς πληθυσμούς συνέχισε να υπάρχει για μισό αιώνα ακόμη. Στις ακτές του τέως βασιλείου της Γρανάδας οργανώθηκε ένα ευρύ σύστημα πύργων παρακολούθησης εναντίον των Βερβέρων πειρατών και για να προειδοποιήσει για τυχόν παρουσία μουσουλμανικού στόλου.

Παρά τη μαζική εξορία του συνόλου σχεδόν των ανώτατων μουσουλμανικών τάξεων του βασιλείου, στο εσωτερικό του οι πολυπληθείς και συμπαγείς πληθυσμιακές ομάδες μουσουλμάνων εξεγέρθηκαν πολλές φορές εναντίον της καστιλιανικής εξουσίας. Κύρια αιτία ήταν η θρησκεία. Οι νέοι κυρίαρχοι, παρότι αρχικά είχαν υποσχεθεί τον σεβασμό της θρησκευτικής ελευθερίας, σταδιακά οδηγήθηκαν σε πλήρη απαγόρευση των μουσουλμανικών λατρευτικών συνηθειών, προσφέροντας ως εναλλακτική λύση την εξορία. Η συντριπτική πλειοψηφία του απλού λαού αδυνατούσε να φύγει και διάλεξε την ψευδή μεταστροφή στο χριστιανισμό που, λόγω της φύσης της, ποτέ δεν κατάφερε να αποτρέψει τις εντάσεις. Η δράση της Ιεράς Εξέτασης κρίθηκε αναγκαία από τη βασίλισσα Ισαβέλλα και συνέβαλε στην όξυνση του κλίματος θρησκευτικής καταπίεσης των προσήλυτων.

Νεότεροι Χρόνοι

Οι σχέσεις με την Αμερική

Το σημαντικότερο γεγονός που σημάδεψε τη νεότερη ιστορία της Ανδαλουσίας υπήρξε η ανακάλυψη της Αμερικής και η όλη αποικιοκρατική προσπάθεια που σχετίστηκε με αυτήν. Για το πρώτο του ταξίδι, ο Κολόμβος απέπλεψε από το ατλαντικό λιμάνι του Πάλος δε λα Φροντέρα. Έκτοτε η Σεβίλλη, το μοναδικό ουσιαστικά λιμάνι της Καστίλης της εποχής, έγινε το μοναδικό σημείο του Παλαιού Κόσμου από όπου ήταν δυνατή η νόμιμη πραγματοποίηση οποιουδήποτε είδους συναλλαγής με τις Ινδίες.

Οι δύο κύριοι θεσμοί σχετικοί με τη διαχείριση των ζητημάτων των αποικιών είχαν την έδρα τους στην ίδια πόλη. Η αποικιακή διοίκηση εξαρτάτο από το Συμβούλιο των Ινδιών (Consejo de Indias,)· η Casa de Contratación (1503) λειτουργούσε ως «λογιστικό» κέντρο ελέγχου, που ρύθμιζε την κίνηση των εμπορευμάτων και των ανθρώπων από και προς τις αποικίες, τους φόρους και τα δρομολόγια των πλοίων που μετέφεραν τα έσοδα του Στέμματος.

Το μονοπωλιακό εμπόριο με τις Ινδίες είχε πολλά θετικά αποτελέσματα για την Ανδαλουσία. Η μαζική εξαγωγή τοπικών προϊόντων που είχαν μεγάλη ζήτηση στις αποικίες (λάδι, κρασί, εργαλεία) ενίσχυσε οικονομικά την περιοχή και προκάλεσε την άνθηση των τοπικών βιοτεχνιών υφασμάτων. Ωστόσο τα κέρδη από την εισαγωγή χρυσού και αργύρου δεν έμεναν σε καμία περίπτωση στην Ανδαλουσία, μα ούτε και ευρύτερα στην Ισπανική Μοναρχία ενώ οι τιμές ανέβηκαν σχετικά γρήγορα και προκάλεσαν μεγάλο πληθωρισμό. Παράλληλα είχαν αναπτυχθεί και οι εμπορικές σχέσεις με τις Κάτω Χώρες και την Αγγλία, όπου εξαγόταν ανδαλουσιανό κρασί.

Οι ανδαλουσιανοί συμμετείχαν μαζικά στον επικοισμό της Αμερικής, αποτελώντας περίπου το ένα τρίτο των Ισπανών που μετανάστευσαν στις αποικίες μέχρι την ανεξαρτητοποίησή τους. Το ναυτικό κολέγιο του Κάδιθ και της Τριάνα της Σεβίλλης συνέβαλε στην προετοιμασία τους για τα μεγάλα ταξίδια, κάτω από την επίβλεψη έμπειρων βάσκων και κανταβρών ναυτικών. Σημαντική ήταν και η παρουσία γυναικών στη μετανάστευση που συνέβαλαν στη μετάδοση των πολιτισμικών στοιχείων της Δυτικής Ανδαλουσίας στην Αμερική. Πολλές θρησκευτικές κατασκευές της Αμερικής, κυρίως της εποχής του Μπαρόκ, φέρουν αυτούσια τα χαρακτηριστικά των εκκλησιών της Ανδαλουσίας· οι επιρροές αυτές δεν περιορίζονται στην αρχιτεκτονική αλλά εισέρχονται και στα εδάφη της κινητής εκκλησιαστικής τέχνης (π.χ. τέμπλα). Αυτή η σχέση πολλάκις λειτούργησε και αντίστροφα, όταν μοτίβα και τεχνικές της Αμερικής εφαρμόστηκαν στην ανδαλουσιανή τέχνη. Πολλές μορφές άυλου ανδαλουσιανού πολιτισμού (παραδόσεις και κοινωνικοί θεσμοί) επίσης μεταγγίστηκαν στις Ινδίες και παραμένουν ζωντανές μέχρι σήμερα.

Εσωτερικό

Στην Ανδαλουσία συγκεντρώθηκαν έμποροι από όλη την Ισπανία και την Πορτογαλία. Ωστόσο, οι ριψοκίνδυνες εμπορικές δραστηριότητες σχετικές με το εμπόριο με την Αμερική είτε τους έφερναν στην πτώχευση, είτε τους ωθούσαν, όταν ήταν κερδοφόρες, να εγκατασταθούν στην ανδαλουσιανή γη ως μεγαλογαιοκτήμονες.

Ένα σημαντικό γεγονός αυτής της εποχής αποτελεί ο Πόλεμος των Αλπουχάρας που έλαβε μέρος το 1570-1572. Η συντριπτική πλειοψηφία των Μορίσκων διώχθηκε από τη χώρα που ζούσε επί γενεών. Στην αρχή τους τοποθέτησαν στην ενδοχώρα, στην Καστίλλη, για να τους διώξουν τελείως από την Ιβηρική χερσόνησο το 1609. Πολλοί από αυτούς τους πρόσφυγες πήγαν να ζήσουν σε πόλεις της Βόρειας Αφρικής, όπως η Φεζ και η Τετουάν, όπου απόγονοί τους συνεχίζουν να μένουν μέχρι σήμερα.

Από το τρίτο μισό του 17ου αιώνα το Κάδιθ είχε σταδιακά ανελιχθεί στο κέντρο του εμπορίου με την Αμερική. Επίσημα η νέα βασιλική δυναστεία των Βουρβόνων μετέφεραν την Casa de Contratación εκεί από την ανδαλουσιανή πρωτεύουσα.

Σύγχρονη εποχή

Μετά τον πόλεμο της Ισπανικής Ανεξαρτησίας εναντίον του Ναπολέοντα και την ανεξαρτητοποίηση των αμερικανικών αποικιών, η Ανδαλουσία εισήρθε σε παρακμή. Ωστόσο η οικονομική της κατάσταση βελτιώθηκε κατά το δεύτερο τρίτο του 19^ου αιώνα. Η παρακμή της Σεβίλλης και η φτώχεια των αγροτικών εκτάσεων ανισταθμίστηκε από την οικονομική άνθιση του Κάδιθ και της Μάλαγα, που βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στην ανάπτυξη βιομηχανιών. Οι εξαγωγές στη βόρεια Ευρώπη ήταν σταθερές και το τραπεζικό σύστημα στην Ανδαλουσία επαρκές για να καλύψει τις ανάγκες των εμπορικών δραστηριοτήτων. Η σιδηρουργική βιομηχανία της Μάλαγα ήταν, μαζί με αυτήν του Μπιλμπάο, πρωτοπόρος στην Ισπανία στο δεύτερο τρίτο του 19^ου αιώνα. Οι όποιες όμως προσπάθειες για βιομηχανική ανάπτυξη στην περιοχή απέτυχαν και μέχρι το τέλος του 19^ου αιώνα η Ανδαλουσία βρέθηκε να βασίζεται εκ νέου σε μια αγροτικού τύπου οικονομία, που δεν μπορούσε να θρέψει τον υπερπληθή πληθυσμό της. Κατά τα άλλα, επιδημία φυλλοξήρας κατάφερε ένα ισχυρό χτύπημα στην καλλιέργεια του αμπελιού. Η νέα αυτή παρακμή κατέληξε σε ένα κύμα μετανάστευσης προς την Αμερική.

Όσον αφορά τις μεγάλες πεδιάδες του εσωτερικού της η κατάσταση ιστορικά παρέμεινε βαλτωμένη. Οι εύφορες εκτάσεις συνέχισαν να αποτελούν μέρος μεγάλων λατιφούντιων· η φτώχεια και η αεργία που προέκυπτε από τη φύση της ανδαλουσιανής γεωργίας υπήρξε η αιτία πολλών κοινωνικών αναταραχών από τα τέλη του 19^ου αιώνα και μέχρι τα μέσα του 20ού. Τα αναρχικά ιδεώδη βρήκαν πρόσφορο έδαφος στις αγροτικές προλεταριακές μάζες της περιφέρειας. Η μη επίλυση των προβλημάτων της υπαίθρου από τη Β’ Ισπανική Δημοκρατία διατήρησαν τις εντάσεις. Κατά την εξέγερση των αγροτών στο χωριό Κάσας Μπιέχας τον Ιανουάριο του 1933 σκοτώθηκαν 21 άνθρωποι μετά από την επέμβαση του ειδικού σώματος της αστυνομίας της δημοκρατίας.

Μετά τον εμφύλιο πόλεμο, μεγάλες μάζες ανδαλουσιανών κατέκλυσαν τις πιο ανεπτυγμένες οικονομικά περιφέρειες της Ισπανίας. Υπολογίζεται ότι μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, γύρω στα 2.000.000 Ανδαλουσιανών μετανάστεψαν στην Καταλονία, τη Μαδρίτη, τη Βαλένθια και τις χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Εκεί, παρότι στην αρχή αντιμετώπισαν προβλήματα κοινωνικής απομόνωσης και στιγματισμού λόγω της διαφορετικής πολιτισμικής σύστασης των περιοχών, εν τέλει, μέχρι τη δεκαετία του 1990 θεωρείται ότι είχαν ενταχθεί επιτυχώς.

Κουλτούρα

Η κουλτούρα και οι παραδόσεις της Ανδαλουσίας παρουσιάζουν ένα ευρύ φάσμα εκφράσεων. Από τα τέλη του 18ου αιώνα, μια μερική όψη της ανδαλουσιανής κουλτούρας, που περιελάμβανε κυρίως τις ταυρομαχίες και το φλαμένκο, σταδιακά πήρε τη θέση της καστιλιανικής σοβαρότητας που επικρατούσε έως τότε και άρχισε να αναπαράγεται ως τυπική εικόνα της Ισπανίας από τους ρομαντικούς περιηγητές στη χώρα κατά τον 19^ο αιώνα, μέχρι τους σύγχρονους τουρίστες του 21^ου.

Αρχιτεκτονική κληρονομιά

Το ρωμαϊκό θέατρο στη Μάλαγα. Στο βάθος η Αλκαθάβα.

Στην Ανδαλουσία εντοπίζεται ένας μεγάλος αριθμός αρχιτεκτονικών μνημείων που φτάνουν μέχρι τη Νεολιθική εποχή. Από τα ντόλμεν της Αντεκέρα και τους πρώιμους οικισμούς της Εποχής του Ορείχαλκου στα Μιγιάρες και Ελ Αργάρ οδηγούμαστε στα λαμπρά απομεινάρια ρωμαϊκής πολεοδομίας στην Μπαέλο Κλαούντια στο Κάδιθ και την Ιτάλικα στη Σεβίλλη. Στην Κόρδοβα διατηρούνται μέχρι σήμερα η ρωμαϊκή γέφυρα πάνω στον Γουαδαλκιβίρ και ένας ρωμαϊκός ναός στο κέντρο της σύγχρονης πόλης. Ρωμαϊκά θέατρα εντοπίζονται στο Κάδιθ και τη Μάλαγα, δίπλα στα εργοστάσια παραγωγής του garum.

Η μουσουλμανική αρχιτεκτονική περιλαμβάνει μερικά από τα πιο αντιπροσωπευτικά κτίρια της Ανδαλουσίας όπως την Αλάμπρα, το Τέμενος της Κόρδοβα και τα διάφορα δείγματα αμυντικής αρχιτεκτονικής (αλκαθάβες στη Μάλαγα, την Αλμερία και την Αντεκέρα). Δείγμα μνημειώδους μουσουλμανικής αρχιτεκτονικής είναι τα παλάτια του Αμπντ-αλ-Ραχμάν Γ΄ στη Μεδίνα Αθαχάρα λίγο έξω από την Κόρδοβα. Από την αραβική τεχνοτροπία επηρεάστηκε η μετά τη χριστιανική κατάκτηση αρχιτεκτονική, παράγοντας το λεγόμενο ύφος μουδέχαρ, κύρια δείγματα του οποίου εντοπίζονται στα Βασιλικά Ανάκτορα της Σεβίλλης και σε διάφορες εκκλησίες.

Η «Πύλη του Βεζύρη» στη Μεδίνα Αθαχάρα στην Κόρδοβα.

Στην πρωτεύουσα βρίσκεται και ο πιο μεγάλος γοτθικός ναός του κόσμου, ο Καθεδρικός της πόλης, που στολίζεται από τη Χιράλδα, έναν πρώην μιναρέ. Στη Γρανάδα το μνημειακό συγκρότημα της Αλάμπρα παρουσιάζει πλήθος κτιρίων όπως το αναγεννησιακό Παλάτι του αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄ και το Βασιλικό Παρεκκλήσι όπου βρίσκονται οι τάφοι των Καθολικών Βασιλέων, Ισαβέλλας Α΄ της Καστίλης και Φερδινάνδου Β΄ της Αραγόνας. Το αναγεννησιακό ύφος κυριαρχεί και στην ευρύτερη περιοχή της Χαέν, όπου πέραν του Καθεδρικού της, οι κοντινές πόλεις της Ούβεδα και της Μπαέθα (ανακηρυγμένες Κληρονομιά της Ανθρωπότητας) βρίθουν από αρχιτεκτονικά μνημεία. Ο Καθεδρικός ναός της Μάλαγα παρουσιάζει μια μίξη γοτθικού και αναγεννησιακού ρυθμού.

Από το Μπαρόκ σώζονται σήμερα ορισμένα κτίρια όπως το Παλάτι του Σαν Τέλμο στη Σεβίλλη ενώ από το Νεοκλασικισμό ξεχωρίζει το Παλάτι του Τελωνείου στη Μάλαγα. Στην ίδια πόλη, η εφαρμογή των πολεοδομικών ιδεών του 19ου αιώνα γίνεται αντιληπτή από την ύπαρξη της λεγόμενης «αλαμέδα» και τα κτίρια της κύρια αρτηρίας της, της οδού Λάριος. Ο ιστορικισμός κάνει την εμφάνισή του στο αρχιτεκτονικό σύνολο της Ιβηροαμερικανικής Έκθεσης του 1929 στη Σεβίλλη, που είναι στολισμένη με την πολύ γνωστή Πλάθα δε Εσπάνια. Ταυτόχρονα υπάρχουν αρκετά σημεία όπου σώζονται απομεινάρια του βιομηχανικού παρελθόντος των ανδαλουσιανικών πόλεων.

Λαΐκή αρχιτεκτονική

Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική χαρακτηρίζεται από έναν ισχυρό μεσογειακό χαρακτήρα. Οι κατοικίες κτίζονται παραδοσιακά με πλινθιά, η μία δίπλα στην άλλη με σκοπό την αποφυγή των υψηλών θερμοκρασιών. Ανάλογα με την περιοχή και το κλίμα, εντοπίζονται σπίτια με μπαλκόνια, κεραμίδια ή εσωτερικούς κήπους (τα λεγόμενα patios). Τα κάγκελα είναι συνήθως φτιαγμένα από σίδερο ενώ για τη διακόσμηση χρησιμοποιούνται τα αθουλέχος (azulejos, πολύχρομα κεραμικά). Πέραν των παραπάνω γενικοτήτων, υφίστανται γεωγραφικά περιορισμένες τυπολογίες, όπως αυτές της οροσειράς των Αλπουχάρας.

Ζωγραφική

Η καλλιτεχνική δημιουργία στην Ανδαλουσία βοηθήθηκε σημαντικά από το μεγάλο βαθμό αστικοποίησής της. Η Ανδαλουσία γέννησε ένα μεγάλο πλήθος έργων τέχνης από την Αναγέννηση μέχρι τις τελευταίες δεκαετίες του 17^ου αιώνα και το Μπαρόκ. Πάντα σε επικοινωνία με τη νέα πρωτεύουσα της Ισπανίας των Αψβούργων, τη Μαδρίτη, η ανδαλουσιανή τέχνη των νεότερων χρόνων διαμορφώθηκε πάνω στον άξονα Σεβίλλη-Γρανάδα. Αν και ποτέ δεν είχε κάποιο σημαντικό πανεπιστήμιο, παρήγαγε σπουδαίους καλλιτέχνες. Ο Αλόνσο Κάνο διέπρεψε στην παραγωγή αξεπέραστων τέμπλων για τις ισπανικές εκκλησίες, ενώ παράλληλα ώθησε την αρχιτεκτονική προς μια πιο βαριά και διανθισμένη με διακοσμητικά στοιχεία μορφή. Η πολυχρωματική γλυπτική που αναπτύχθηκε ιδιαίτερα από τα μέσα του 16^ου αιώνα και μετά, εξελίχθηκε ίσως στην κατεξοχήν ανδαλουσιανή μορφή τέχνης, που επιβιώνει μέχρι σήμερα στις περίφημες θρησκευτικές λιτανείες της Μεγάλης Εβδομάδας. Οι τρεις σημαντικότεροι ζωγράφοι του ισπανικού Μπαρόκ, Φρανθίσκο δε Θουρβαράν, Ντιέγο Βελάθκεθ και Μπαρτολομέ Εστέμπαν Μουρίγιο γεννήθηκαν και γαλουχήθηκαν στη Σεβίλλη. Το Μουσείο Καλών Τεχνών της πόλης φιλοξενεί πολλά έργα των δύο αυτών σχολών.

Σημαντική τάση στην ανδαλουσιανική ζωγραφική είναι και η ηθογραφία, που ήκμασε από τον ρομαντισμό κι έπειτα. Έργα των πρωταγωνιστών αυτού του ρεύματος εκθέτονται στο μουσείο Κάρμεν-Τίσεν της Μάλαγα, που φιλοξενεί, ως γενέτειρα του Πάμπλο Πικάσσο και το ομώνυμο Μουσείο.

Λογοτεχνία

Η θέση της Ανδαλουσίας στην ισπανική λογοτεχνία ειναι πολύ σημαντική. Στην παγκόσμια λογοτεχνία, η Ανδαλουσία έχει χαρίσει μερικές φιγούρες-αρχέτυπα όπως η τσιγγάνα Κάρμεν του Προσπέρ Μεριμέ, ο Φίγκαρο του Κουρέα της Σεβίλης του Πιερ Ωγκιστέν Καρόν Μπωμαρσαί και ο Δον Χουάν του Τίρσο δε Μολίνα.

Μεσαίωνας

Κατά τη διάρκεια της συνύπαρξης της χριστιανικής Δυτικής Ανδαλουσίας και του Εμιράτου της Γρανάδα, προέκυψαν δύο ιδιαίτερα λογοτεχνικά ιδιώματα ως αποτέλεσμα της επαφής αυτής. Το πρώτο, τα romances fronterizos ('ρομάνθε των συνόρων') ήταν λαϊκές ποιητικές συνθέσεις του 15ου αιώνα που αναφέρονται σε ατυχή για τους χριστιανούς επεισόδια από τον πόλεμο έναντίον των μουσουλμάνων. Το δεύτερο, το «μαυριτανικό μυθιστόρημα» αναπαράγει λογοτεχνικά επεισόδια της καθημερινής ζωής και του πολέμου στο μυθοποιημένο για τους χριστιανούς Εμιράτο μερικές δεκαετίες μετά την εξαφάνισή του. Το πιο γνωστό έργο είναι αυτό του Χινές Πέρεθ δε Ίτα, Historia de las guerras civiles de Granada ('Ιστορία των εμφυλίων πολέμων της Γρανάδα').

Αναγέννηση-Μπαρόκ

Η πρώτη σελίδα της Καστιλιανικής Γραμματικής του Νεβρίχα.

Το 1492 ο Αντόνιο δε Νεβρίχα, έκδοσε την Gramática castellana ('Καστιλιανική Γραμματική'), την πρώτη γραμματική νεολατινικής γλώσσας στην Ευρώπη. Ο Ματέο Αλεμάν συνέγραψε στα τέλη του 16ου αιώνα το δεύτερο μεγαλύτερο πικαρεσκικό μυθιστόρημα της ισπανικής λογοτεχνίας, Guzmán de Alfarache. Η Σχολή της Σεβίλλης, μια ποιητική σχολή του 16ου και 17ου αιώνα με έντονες επιρροές από τον ουμανισμό, διαρθρώθηκε γύρω από τη μορφή του ανθρωπιστή σεβιλιανού Χουάν δε Μαλ-Λάρα. Κύριος εκφραστής του ύφους της ήταν ο επίσης σεβιλιανός Φερνάντο δε Ερέρα (Fernando de Herrera) που ασχολήθηκε με ερωτική και επική ποίηση. Ο Λουίς δε Γκόνγκορα, μέγιστος ποιητής του ισπανικού λογοτεχνικού Μπαρόκ ήταν από την Κόρδοβα.

19ος αιώνας

Τρεις ρομαντικοί συγγραφείς, ο Ντούκε δε Ρίβας, Χοσέ Καδάλσο και Γκουστάβο Αδόλφο Μπέκερ προήλθαν από την Ανδαλουσία, σε μια εποχή (19ος αιώνας) που άνθισε η ανδαλουσιανική ηθογραφία. Στα όρια με τον 20ό αιώνα αναδείχθηκαν ποιητές όπως ο Άνχελ Γκανιβέτ ή ο Αντόνιο Ματσάδο, που συνδέονται και με την ευρύτερη Γενιά του 1898. Μεταξύ αυτών, οι αδελφοί Άλβαρεθ Κιντέρο αποτύπωσαν στα θεατρικά τους έργα την ανδαλουσιανική ιδιοσυγκρασία, κάνοντας χρήση και των ανδαλουσιανικών διαλέκτων.

Η Γενιά του 1927

Η λεγόμενη Γενιά του 27 θεωρείται η δεύτερη χρυσή εποχή της ισπανικής λογοτεχνίας και σχεδόν όλοι οι λογοτέχνες που εντάσσονται σε αυτήν ήταν Ανδαλουσιανοί. Η πρώτη αφορμή για τη συγκέντρωση ποιητών όπως οι Λουίς Θερνούδα, Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, Μανουέλ Αλτολαγίρε, Εμίλιο Πράδος και Μπιθέντε Αλεισάντρε (βραβείο Νόμπελ του 1977) ήταν ένα αφιέρωμα στον Γκόνγκορα στον Καλλιτεχνικό Όμιλο της Σεβίλλης. Έτερο βραβείο Νόμπελ και μέγιστη μορφή της ισπανικής λογοτεχνίας ήταν και ο ποιητής Χουάν Ραμόν Χιμένεθ, από το Μογέρ της Ουέλβα.

Μουσική

Ο μεγάλος κιθαριστής του φλαμένκο, Πάκο δε Λουθία.

Όσον αφορά τη μουσική, μπορούν να εντοπιστεί μια ισχυρή τσιγγάνικη, και μέσω αυτής, ινδική, επιρροή, που σε καμιά περίπτωση δεν θα έπρεπε να συγχέεται με την αραβική, όπως αυτή αποτυπώνεται στο φλαμένκο και το cante jondo. Και τα δύο είναι δημιουργήματα των τελών του 18^ου αιώνα. Σημαντικές μορφές τραγουδιστών (cantaores) θεωρούνται οι Καμαρόν δε λα Ίσλα και Ροθίο Χουράδο και κιθαριστές ο Πάκο δε Λουθία.

Η Ανδαλουσία υπήρξε πατρίδα μεγάλων συνθετών και δημιουργών. Ο Αντρές Σεγόβια, πατέρας της σύγχρονης κλασικής κιθάρας ήταν από το Λινάρες του Χαέν ενώ ο σημαντικός εκπρόσωπος του «μουσικού εθνικισμού» Μανουέλ ντε Φάγια ήταν από το Κάδιθ. Ο Χοακίν Σαβίνα από την Ούβεδα είναι ένας από τους γνωστότερους σύγχρονους ισπανικούς μουσικούς.

Ανδαλουσιανικός εθνικισμός

Σε αντίθεση με τους λοιπούς «περιφερειακούς» εθνικισμούς της Ισπανίας, η Ανδαλουσία ποτέ δεν διεκδίκησε τον τίτλο του έθνους. Ο ανδαλουσιανισμός δεν κατάφερε να εδραιωθεί στην κοινωνία μα ούτε και να διαμορφώσει μια ξεκάθαρη ιδεολογία. Όντας δημιούργημα του Μπλας Ινφάντε, ενός συμβολαιογράφου από το Κασάρες της επαρχίας της Μάλαγα, βασίστηκε κυρίως, δεδομένης της απουσίας άλλων ιδιαίτερων διαφοροποιητικών στοιχείων, σε μια μυθοποιημένη ερμηνεία της ιστορίας της περιφέρειας. Αυτός σχεδίασε τον ύμνο και τη σημαία και πρόφερε τα αιτήματα που θα συνόδευαν τον ανδαλουσιανισμό, ο οποίος ωστόσο απέτυχε να βρει ευήκοα ώτα στις λαϊκές μάζες και περιορίστηκε σε μερικούς κύκλους στο Κάδιθ και τη Σεβίλλη. Ακόμη και οι συζητήσεις γύρω από το καθεστώς περιφερειακής αυτονομίας στα πλαίσια της Β΄ Δημοκρατίας δεν έθεσαν τις βάσεις για τη διαμόρφωση κανενός είδους περιφερειακής συνείδησης.

Εκλογικά, ο Μπλας Ινφάντε πέρασε απαρατήρητος· η δολοφονία του από μέλη της Φάλαγγας με το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου έθαψε για δύο δεκαετίες τις ιδέες του. Η δεκαετία του 1970 και ο σταδιακός εκδημοκρατισμός, ανασύστησε τον ανδαλουσιανικό εθνικισμό που ήλθε να εκφράσει την απογοήτευση των ανδαλουσιανών για την περιθωριοποίηση της περιφέρειάς τους διεσπαρμένη με σοσιαλιστικές αποχρώσεις. Η υπερψήφιση του Καταστατικού Χάρτη της Περιφέρειας (Estatuto de Autonomía de Andalucía) στο δημοψήφισμα της 28ης Φεβρουαρίου 1980 απέδειξε ωστόσο ότι στην Ανδαλουσία η διάθεση για μια σχετική περιφερειακή αυτονομία ήταν κοινωνικά ευρεία.

Γλώσσα

Στην Ανδαλουσία αναπτύχθηκε ιστορικά μία τοπική γλωσσική ποικιλία της ισπανικής γλώσσας που συνήθως αναφέρεται ως «ανδαλουσιανική διάλεκτος». Η διαμόρφωσή της ξεκίνησε από την καστιλιανική κατάκτηση της Ανδαλουσίας· σήμερα τα όρια των ανδαλουσιανικών λαλιών δεν ταυτίζονται με τα διοικητικά όρια της Ανδαλουσίας ή κάποιας επαρχίας και, αντίστοιχα, δεν υιοθετούνται από όλους τους κατοίκους της Περιφέρειας. Τα ανδαλουσιανικά παρουσιάζουν πλήθος λαλιών που χονδρικά ομαδοποιούνται ως ανατολικές και δυτικές. Στις μεν εντάσσεται το μεγαλύτερο κομμάτι των επαρχιών της Ανατολικής Ανδαλουσίας (Γρανάδα, Χαέν, Αλμερία) και η επαρχία της Κόρδοβα ενώ στις δε συμπεριλαμβάνονται οι επαρχίες της Δυτικής Ανδαλουσίας και η παραλιακή ζώνη της επαρχίας της Μάλαγα. Θεωρείται ότι τα δυτικά ανδαλουσιανικά και η λαλιά των Κανάριων Νήσων ήταν αυτά που αποτέλεσαν τη βάση για τις ισπανοαμερικανικές διαλέκτους των ισπανικών.

Η διαφοροποίηση των λαλιών αυτών εντοπίζεται αποκλειστικά στον προφορικό λόγο, δεδομένου ότι απουσιάζει οποιαδήποτε μορφή γραπτής αποτύπωσής τους. Επομένως, η υφιστάμενη διαφοροποίηση από τα στάνταρ ισπανικά περιορίζεται εν πολλοίς σε επίπεδο φωνητικής-προφοράς. Όσον αφορά τα γραπτά κείμενα ή τις επικοινωνιακές καταστάσεις που χρήζουν υψηλού ύφους, χρησιμοποιείται ο καθιερωμένος για την ισπανική κανόνας.

Ο έντονος βαθμός διαφοροποίησης των ανδαλουσιανικών λαλιών είναι ο κύριος λόγος που κάνει δύσκολη την αναφορά σε μία συγκεκριμένη «ανδαλουσιανική» διάλεκτο. Είναι επίσης και η αιτία που αποκλείει τις πιθανότητες για κάποια ευρεία, ανδαλουσιανική κοινή γλωσσική συνείδηση.

Δεν είναι αλήθεια ότι στα ανδαλουσιανικά απουσιάζει ο φθόγγος [θ]· αντιθέτως, χονδρικά θα μπορούσε να ειπωθεί ότι το [θ] εμφανίζεται πολλάκις στη δυτική ποικιλία (κυρίως σε χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα) ως μία εκ των δύο «ιδιαίτερων» πραγμάτωσεων του φωνήματος /s/. Η έτερη, που εμφανίζεται όταν το /s/ βρίσκεται στο τέλος της συλλαβής, σηματοδοτεί την εξαφάνισή του.

Διαφορετικές προφορές	Προφορά της φράσης «Esto es un saco azul»
καστιλλιάνικα (αποδίδουν το /s/ ως [s] και το /θ/ ως [θ])	['es.to.'es.'un.'sa.ko.a.'θul]
ανδαλουσιανικά με αποκλειστική προφορά του /s/ και του /θ/ ως [θ]	['e.t̻͡s̪o.'eh.'un̪.'θa.ko.a.'θu]
ανδαλουσιανικά με αποκλειστική προφορά του /s/ και του /θ/ ως [s]	['e.t̻͡s̪o.'eh.'un.'sa.ko.a.'su]
ανδαλουσιανική προφορά που αποδίδει το /s/ ως [s] και το /θ/ ως [θ]	['e.t̻͡s̪o.'eh.'un.'sa.ko.a.'θu]

Διοικητική διαίρεση

Επαρχίες

Χάρτης της Ανδαλουσίας με του κύριους ποταμούς, τις επαρχίες και τους μεγαλύτερους οικισμούς

Η χωροταξική διάταξη της Ανδαλουσίας έχει μια ιστορία που ανάγεται τουλάχιστον στη ρωμαϊκή εποχή. Ωστόσο, η σύγχρονη διαίρεσή της σε επαρχίες ακολουθεί σε μεγάλες γραμμές τον διαχωρισμό του 1833, από τον Χαβιέρ δε Μπούργος. Σε αντίθεση με τις αντίστοιχες ενέργειες στη Γαλλία, οι νέες επαρχίες δεν διέφεραν πολύ από τα παραδοσιακά όρια που κατείχαν οι μεσαιωνικά και μοντέρνα χωροταξικά όρια. Οι οκτώ επαρχίες που προέκυψαν τότε λάμβαναν το όνομα της πρωτεύουσάς του και παρέμειναν, όσον αφορά την Ανδαλουσία, απαράλλακτες. Οι οκτώ πρωτεύουσες-επαρχίες ήταν οι Σεβίλλη, Ουέλβα, Κόρδοβα, Χαέν, Κάδιθ, Μάλαγα, Αλμερία και Γρανάδα. Η σύντομη Πρώτη Ισπανική Δημοκρατία και ο ομοσπονδιακός της χαρακτήρας, δημιούργησε για πρώτη φορά στη σύγχρονη εποχή δύο κρατιδίων που ομαδοποιούσαν τις ανδαλουσιανικές επαρχίες, πάντα στα ευρύτερα πλαίσια της Ισπανικής Ομοσπονδίας. Έτσι οι τέσσερις δυτικές επαρχίες ενώθηκαν στη λεγόμενη Κάτω Ανδαλουσία και οι τέσσερις ανατολικές στην Άνω Ανδαλουσία. Με την επιστροφή της Μοναρχίας το σύστημα αυτό απομακρύνθηκε, επιστρέφοντας στο καθεστώς των επαρχιών, που στην ουσία του διατηρήθηκε μέχρι το 1978. Τότε, με την εγκαθίδρυση του καθεστώτος των αυτονομιών, οι οκτώ ανδαλουσιανικές επαρχίες ενώθηκαν κάτω από το κοινό όνομα Ανδαλουσία με πρωτεύουσα κι έδρα της Περιφερειακής Κυβέρνησης τη Σεβίλλη.

Δήμοι

Ο δήμος είναι η βασική εδαφική μονάδα της Αυτονομίας. Στην Ανδαλουσία υπάγονται 777 δήμοι, που χαίρουν δικαιοδοσίας πάνω σε θέματα πολεοδομίας, κοινωνικές κοινοτικές υπηρεσίες, διαχείριση σκουπιδιών και προώθησης της τοπικής κουλτούρας και τουρισμού.

Φυσικές επαρχίες

Οι φυσικές επαρχίες της Ανδαλουσίας δεν έχουν τύχει ποτέ επίσημης οριοθέτησης. Εν τούτοις αναγνωρίζονται βάσει γεωγραφικών, πολιτισμικών και οικονομικών κριτηρίων. Πολλοί δήμοι που ανήκουν σε μια φυσική επαρχία με κοινά χαρακτηριστικά, για την εναργέστερη εφαρμογή πολιτικών ανάπτυξης και διαχείρισής του, έχουν οργανωθεί σε Ενώσεις Κοινοτήτων (mancomunidades). Το 2010 υπήρχαν 97 τέτοιες Ενώσεις.

Αυτοδιοίκηση

Το σύμβολο της Κυβέρνησης της Ανδαλουσίας.

Η Ανδαλουσία ορίστηκε ως Αυτόνομη Περιφέρεια με το δημοψήφισμα της 28ης Φεβρουαρίου 1980. Στο πρώτο άρθρο του Καταστατικού Χάρτη της Αυτονομίας, δηλώνεται πως τέτοια μορφή αυτοδιοίκησης δικαιολογείτο από την «ιστορική ταυτότητά» της και διαμορφώθηκε πάντα σε συμφωνία με το Σύνταγμα σε πλήρη ισότητα με τις λοιπές ιστορικές εθνότητες και περιοχές στα πλαίσια του «αδιάσπαστου του Ισπανικού έθνους». Το 2006 εγκρίθηκε από το Κοινοβούλιο και τη Γερουσία της Ισπανίας η μεταρύθμιση του Καταστατικού Χάρτη της Αυτονομίας· το νέο έγγραφο έγινε αποδεκτό από τους πολίτες της Ανδαλουσίας το 2007 μετά από δημοψήφισμα.

Η Περιφερειακή Κυβέρνηση της Ανδαλουσίας (Junta de Andalucía) αποτελείται από τρία κύρια όργανα: το Κοινοβούλιο (Parlamento de Andalucía), την Προεδρία της Κυβέρνησης (Presidencia de la Junta) και το Προεδρικό Συμβούλιο (Consejo de Gobierno), Τα 10 Περιφερειακά Υπουργεία (consejerías) μέσω των αρμοδιοτήτων τους περιγράφουν τους τομείς στους οποίους η ανδαλουσιανική κυβέρνηση έχει απόλυτη εξουσία:

Περιφερειακά Υπουργεία της Ανδαλουσίας

Τίτλος	Αρμοδιότητες
Τοπικής Αυτοδιοίκησης και Θεσμικών Σχέσεων	Σχέσεις με την κεντρική κυβέρνηση, επαρχιακά συμβούλιο (diputaciones), ενώσεις κοινοτήτων και δημαρχεία, θέματα κατανάλωσης, εθελοντισμός, ιστορική μνήμη.
Οικονομικών και Δημόσιας Διοίκησης	Δημοσιονομική πολιτική, προϋπολογισμοί.
Οικονομίας, Καινοτομίας, Επιστημών και Εργασίας	Ανώτατη εκπαίδευση, έρευνα, βιομηχανική και αγροτική παραγωγή, εργασιακές σχέσεις.
Ισότητας, Υγείας και Κοινωνικής Πολιτικής	Υγεία και δημόσια υγιεινή, νοσοκομεία, οικογένεια, τρίτη ηλικία, κοινωνική πρόνοια.
Εκπαίδευσης, Πολιτισμού και Αθλητισμού	Προσχολική, πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και επαγγελματική εκπαίδευση. Τέχνη και πολιτισμός, υλική και άυλη κληρονομιά, μουσεία. Αθλητισμός.
Δικαιοσύνης και Εσωτερικών	Δημόσια ασφάλεια, καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης, εκλογές, ναρκωτικά, προστασία ζώων.
Γεωργίας, Αλιείας και Αγροτικής Ανάπτυξης	Γεωργία, κτηνοτροφία, αγροτική ανάπτυξη, σχετική έρευνα.
Τουρισμού και Εμπορίου	Τουρισμός και εμπόριο.
Ανάπτυξης και Κατοικίας	Μεταφορές, κατοικία, αρχιτεκτονική, περιφερειακές/εθνικές οδοί.
Περιβάλλοντος και Χωροταξίας	Ύδατα, βιοποικιλότητα, κυνήγι και ηπειρωτική αλιεία, προστατευόμενοι χώροι, χωροταξία, κλίμα, πολεοδομία.

Επίσης, όργανα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης είναι και άλλα αυτόνομα σώματα όπως ο Συνήγορος του Πολίτη, το Οικονομικό Επιμελητήριο, το Ανώτερο Δικαστήριο της Ανδαλουσίας, Θέουτα και Μελίγια, το Συμβουλευτικό Συμβούλιο και το Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο.

Διοίκηση

Πρόεδρος της περιφερειακής κυβέρνησης είναι ο Χουάν Μανουέλ Μορένο από τις 18 Ιανουαρίου 2019. Οι τελευταίες εκλογές για την εκλογή του κοινοβουλίου της αυτόνομης κοινότητας διεξήχθησαν στις 2 Δεκεμβρίου 2018.

Γεωγραφία

Υδρογραφία

Η ατλαντική λεκάνη

Η Ανδαλουσία έχει δύο υδρολογικές λεκάνες την ατλαντική και τη μεσογειακή. Η πρώτη κυριαρχείται από τον Γουαδαλκιβίρ, του οποίου η λεκάνη απορροής καλύπτει 57.377 χμ². Δεδομένης της κεντρικότητάς του στη λεκάνη, ο Γουαδαλκιβίρ δέχεται τα νερά 18 παραποτάμων, μεταξύ των οποίων εντοπίζεται ο Χενίλ, ο δεύτερος μεγαλύτερος ποταμός της Κάτω Ανδαλουσίας. Έτεροι ποταμοί της ατλαντικής λεκάνης είναι ο Γουαδιάνα, στα σύνορα με την Πορτογαλία και που δεν ανήκει εκ των πραγμάτων στην υδρογραφική πραγματικότητα της Ανδαλουσίας, οι Τίντο και Οδιέλ στην Ουέλβα και οι δύο ποταμοί της επαρχίας του Κάδιθ, Γουαδαλέτε και Μπαρβάτε.

Παραπόταμοι του Γουαδαλκιβίρ

Σημείο εκβολής στον Γουδαλκιβίρ	παραπόταμος (δεξιά πλευρά)	παραπόταμος (αριστερή πλευρά)
Άνω Γουδαλκιβίρ	Γουαδαλιμάρ	Ελάσσων Γουαδιάνα, Γουαδαλβουγιόν
Μέσος Γουδαλκιβίρ	Χάντουλα, Γιέγουας, Γουαδαλμεγιάτο, Γουαδιάτο, Μπεμπέθαρ	Γουαδαχόθ
Κάτω Γουδαλκιβίρ	Ουέθναρ, Μπιάρ, Κάλα, Ριβέρα δε Ουέλβα, Γουαδιαμάρ	Χενίλ, Κορβόνες, Γουδάιρα

Η μεσογειακή λεκάνη

Η μεσογειακή λεκάνη παρουσιάζει ένα αρκετά διαφορετικό ανάγλυφο. Η εγγύτητα της Πενιβαιτικής οροσειράς στη Μεσόγειο δεν αφήνει περιθώρια επέκτασης των ποταμών που είναι αρκετά πιο σύντομοι από τους αντίστοιχους της ατλαντικής. Από τα δυτικά προς τα ανατολικά εμφανίζονται οι εξής ποταμοί:

• ο ιδιαίτερα ορμητικός ποταμός Γουαδιάρο που συγκεντρώνει τα ύδατα της Οροσειράς της Ρόντα και ενώνεται με τον έτερο ορμητικό ποταμό Χενάλ
• ο Γουαδαλόρθε που συγκεντρώνει τα ύδατα των βουνών της Μάλαγα και εκβάλλει μερικά χιλιόμετρα δυτικά της πόλης
• ο ποταμός Μπέλεθ, που δίνει το όνομά του στην κωμόπολη Μπέλεθ-Μάλαγα
• ο ποταμός Γουαδαλφέο που εκβάλλει στα όρια του δεύτερου σημαντικότερου δήμου της επαρχίας της Γρανάδα, Μοτρίλ
• και οι δύο ποταμοί της επαρχίας της Αλμερίας, Ανταράξ, που διασχίζει τη φυσική επαρχία της Αλπουχάρα της Αλμερία και εκβάλλει στην πρωτεύουσα, και Αλμανθόρα.

Μετακινήσεις

Σιδηρόδρομοι

Οι πρώτες σιδηροδρομικές γραμμές στην Ανδαλουσία κατασκευάστηκαν μεταξύ του 1855 και 1868. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα είχε ολοκληρωθεί το σιδηροδρομικό δίκτυο που διατηρείται μέχρι σήμερα: ο πρώτος κύριος άξονας ενώνει το Κάδιθ με τη Σεβίλλη και την Κόρδοβα και ο άλλος τη Μάλαγα με την Κόρδοβα, από την οποία, μέσω της Καστίλης-Λα Μάντσα φτάνει μέχρι τη Μαδρίτη. Σήμερα οι δύο αυτοί άξονες υποστηρίζουν αποκλειστικά τρένα υψηλής ταχύτητας. Τα διάφορα παρακλάδια των αξόνων αυτών που υποστήριζαν συμβατικές γραμμές εγκαταλείφθηκαν σταδιακά λόγω τους ελλειμματικού τους χαρακτήρα. Αντίθετα, γύρω από τα μεγάλα αστικά κέντρα δημιουργήθηκαν δίκτυα προαστιακών σιδηροδρόμων.

Αυτοκινητόδρομοι

Οι κύριοι οδικοί άξονες της Ανδαλουσίας.

Οι αυτοκινητόδρομοι της Ανδαλουσίας ακολουθούν τους ίδιους άξονες με τους σιδηρόδρομους. Η Ευρωπαϊκή Οδός 5, γνωστή και ως Αυτοκινητόδρομος του Νότου, ενώνει τη Μαδρίτη με την Κόρδοβα και τη Σεβίλλη και αυτή με το Κάδιθ· από τα πορτογαλικά σύνορα προέρχεται η Ε-01 που συναντάει την προέκτασή της, Α-49, κοντά στην Ουέλβα. Τη μεσογειακή ακτή διαπερνά από τα σύνορα της Ανδαλουσίας με τη Μούρθια μέχρι το λιμάνι του Αλχεθίρας ο Ε-15.

Αεροδρόμια-Λιμάνια

Η Ανδαλουσία έχει έξι δημόσια αεροδρόμια. Μεγαλύτερη κίνηση έχει αυτό της Μάλαγα (Αεροδρόμιο Κόστα δελ Σολ-Πάμπλο Πικάσσο) και αυτό της Σεβίλλης.

Η Αλχεθίρας έχει το μεγαλύτερο εμπορικό λιμάνι της Ισπανίας, με 91.1 εκατομύρια τόνους εμπορευμάτων και 5,1 εκατομ. επιβάτες το 2013. Το λιμάνι της Μάλαγα από την άλλη λειτουργεί κυρίως ως σταθμός για κρουαζιερόπλοια (650.000 επιβάτες το 2012).

Βιβλιογραφία

• Betsabé Caunedo del Potro (2004), «Reinos Occidentales» στο Economía y sociedad en la España medieval, Istmo, Μαδρίτη.
• Cantarino, Vicente (1999), Civilización y cultura de España. Τέταρτη έκδοση. Prentice-Hall, Upper Saddle River, Νιου Τζέρσεΐ
• Canto, Alicia María (2003), Las raíces béticas de Trajano: los 'Traii' de la Itálica turdetana, y otras novedades sobre su familia, Taller de Editores Andaluces, Σεβίλλη.
• Cuenca Toribio (1987) «El andalucismo», Cuenta y razón, Nº 40.
• Elliot, J. H. (2002), Imperial Spain, Penguin, Λονδίνο.
• Fernando Chueca Goitia (1988), «El arte en Andalucía», Cuenta y razón, Nº 40.
• Francisco Morales Padrón (1988), «Andalucía y América» στο Cuenta y razón, 1889-1489, Nº 40.
• González Jiménez, Μ. (1997), «Alfonso X y las minorías confesionales de mudéjares y judíos», στο Miguel Rodríguez Llopis (επιμ.), Alfonso X, aportaciones de un rey castellano a la construcción de Europa, Región de Murcia, Μούρθια.
• Joaquín Recaño και Verónica de Miguel (2009), «La Emigración Andaluza: cuantificación y distribución», Σεμινάριο El Estado de la investigación sobre la Emigración Andaluza, Centro de Estudios Andaluces.
• López, Julio και Larrea, Davalillo (2000), Atlas histórico de España y Portugal, Sintesis, Μαδρίτη.
• Manuel García Fernández (1987), «La Frontera de Granada a Mediados del Siglo XIV» στο Revista de estudios andaluces, τόμ. 9, σ 69-86.
• Pedro Tedde de Lorca (1987), «Cómo llegamos a ser pobres», Cuenta y razón, Nº 40.
• Postan, D.C. Coleman, P. Mathias (επιμ.) (1977), Cambridge Economic History, vol. V, Cambrigde University Press, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Μελβούρνη.
• Rich, E. και Wilson C.H. (1967), Cambridge Economic History, vol. IV, Cambrigde University Press, Λονδίνο, Νέα Υόρκη, Μελβούρνη.
• Vilar, Pierre (1999), Historia de España. 1η 1947. Crítica, Βαρκελώνη.