Βικιπαίδεια

Άνω Κερδύλιο Σερρών

Εγκαταλελειμμένος οικισμός της Ελλάδας

Συντεταγμένες: 40°48′24.34″N 23°47′7.91″E / 40.8067611°N 23.7855306°E / 40.8067611; 23.7855306

Δείτε επίσης: Κάτω Κερδύλιο Σερρών και Νέα Κερδύλια Σερρών

Το Άνω Κερδύλιο ή Άνω Κερδύλλιο, έως το 1927 γνωστό ως Άνω Κρούσοβον, είναι πρώην οικισμός στον σημερινό Δήμο Αμφίπολης της Περιφερειακής Ενότητας Σερρών της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας. Βρισκόταν σε υψόμετρο 320 μέτρων, σε κορυφή λόφου του ομώνυμου όρους Κερδύλιο, δυτικά της Αμφίπολης και του ποταμού Στρυμόνα, κοντά στην παράκτια περιοχή του Στρυμονικού κόλπου.[1][2][3] Σε απόσταση 2 χλμ. προς βορειοανατολικά, βρισκόταν το Κάτω Κερδύλιο.[4]

Άνω Κερδύλιο
Ερείπια κτηρίου στο Άνω Κερδύλιο.
Ερείπια κτηρίου στο Άνω Κερδύλιο.
Άνω Κερδύλιο is located in Greece
Άνω Κερδύλιο
Άνω Κερδύλιο
Διοίκηση
ΧώραΕλλάδα
ΠεριφέρειαΚεντρικής Μακεδονίας
ΔήμοςΑμφίπολης
Δημοτική ΕνότηταΑμφίπολης
Δημοτική ΚοινότηταΝέων Κερδυλίων
Γεωγραφία
Γεωγραφικό διαμέρισμαΜακεδονίας
ΝομόςΣερρών
Υψόμετρο320 μέτρα
Πληθυσμός
Πραγματικός533
Έτος απογραφής1940
Πληροφορίες
Παλαιά ονομασίαΆνω Κρούσοβον
Ονομασία κατοίκωνΚερδυλιώτες,
Άνω Κερδυλιώτες
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Η ομαδική εξόντωση των κατοίκων του Άνω και Κάτω Κερδυλίου, γνωστή ως Σφαγή των Κερδυλίων, αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες τραγωδίες κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα, καθώς περισσότεροι από 200 άμαχοι εκτελέστηκαν από τις γερμανικές ένοπλες δυνάμεις. Οι εναπομείναντες κάτοικοι ίδρυσαν το σημερινό χωριό των Νέων Κερδυλίων.

Ιστορία

Επεξεργασία

Αρχαίοι χρόνοι

Επεξεργασία

Η ιστορία των Κερδυλίων συνδέεται με τα κλασικά και τα ελληνιστικά χρόνια. Τα αρχαία Κερδύλια, όπως αναφέρονται στα έργα των αρχαίων συγγραφέων Ηροδότου και Θουκυδίδη, βρισκόταν σε τοποθεσία με γεωγραφική και στρατηγική σημασία, δυτικά του Στρυμόνα, κοντά στην αρχαία Άργιλο και την Αμφίπολη.[5] Η πόλη ανήκε στην εξουσία της Αργίλου, αλλά το 421 π.Χ. αποσπάστηκε, απέκτησε αυτονομία και έκοψε δικό του νόμισμα.[6] Ο Ηρόδοτος περιγράφει την πορεία του περσικού στρατού του Ξέρξη κατά μήκος της περιοχής, σημειώνοντας ότι οι στρατιές του πέρασαν από την Άργιλο και τη Βισαλτία. Επισημαίνει ότι οι κάτοικοι του Κερδυλίου είχαν προετοιμάσει γέφυρες για την πιθανή διέλευση του στρατού από τον ποταμό, γεγονός που αναδεικνύει τη σημασία της περιοχής. Ο Θουκυδίδης αναφέρεται στη στρατηγική τοποθέτηση του Βρασίδα των Σπαρτιατών στο Κερδύλιο, κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, περιγράφοντάς το ως σημείο από όπου ήταν ορατή η Αμφίπολη και τονίζοντας τη στρατιωτική του σημασία για παρακολούθηση των κινήσεων των Αθηναίων.

Η ακριβής θέση του αρχαίου Κερδυλίου δεν έχει προσδιοριστεί έως σήμερα με σαφήνεια, ωστόσο, δεδομένου του πλήθους αρχαιολογικών ευρημάτων, εικάζεται ότι εκτείνεται στο Άνω και Κάτω Κερδύλιο. Έως τις αρχές του 20ου αιώνα, κάποιοι αρχαιολόγοι το τοποθετούσαν στο Άνω Κερδύλιο και άλλοι στο Κάτω, στηριζόμενοι αποκλειστικά στα διάσπαρτα στα δύο χωριά ευρήματα, τα οποία, όμως, μετέφεραν οι σύγχρονοι κάτοικοι.[6] Άλλωστε, από τα ερειπωμένα κτίρια και τις εκκλησίες των καμμένων χωριών Άνω και Κάτω Κερδύλιο, έχει συγκεντρωθεί μεγάλος αριθμός θραυσμάτων αρχαίων επιγραφών και επιτύμβιων στύλων.[7]

 
Αρχαιολογική ανασκαφή στον λόφο Γκραντίσκο του Κερδυλίου όρους.

Το 1920, ο αρχαιολόγος Ευστράτιος Πελεκίδης, μέσω μιας μικρής ανασκαφικής έρευνας που διεξήγαγε, έφερε στο φως δείγματα και ευρήματα που ταύτιζαν για πρώτη φορά το αρχαίο Κερδύλιο με τον λόφο Γκραντίσκο.[8] Ο συγκεκριμένος λόφος, υψώνεται ανάμεσα στο Άνω και Κάτω Κερδύλιο, με την ονομασία του να σημαίνει φρούριο ή οχυρό στη βουλγαρική γλώσσα.[9] Ο λόφος κηρύχθηκε ως αρχαιολογικός χώρος το 1980.[10] Το 1982, με αφορμή τη διαμόρφωση, ανατολικά του λόφου, του μνημείου προς τιμήν των θυμάτων του 1941, η αρχαιολόγος Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη συνέχισε τις ανασκαφές. Αποκαλύφθηκε το τείχος και τη νότια πύλη του αρχαίου Κερδυλίου, λιθόστρωτος δρόμος που οδηγούσε στην κορυφή του λόφου, καθώς και κτιστός αποχετευτικός αγωγός και μια μαρμάρινη πλάκα. Από ευρήματα, όπως κεραμική και νομίσματα, ο χρόνος καταστροφής της πόλης χρονολογήθηκε στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα.[7] Σε αρχαιολογικές έρευνες έχουν βρεθεί διάφορα κεραμικά και άλλα αντικείμενα που μαρτυρούν τη συνέχεια της κατοίκησης κατά τη ρωμαϊκή, αλλά και τη βυζαντινή περίοδο.[11]

Βυζαντινή περίοδος

Επεξεργασία

Η Βυζαντινή περίοδος αποτέλεσε μια εξαιρετικά ταραχώδη και μεταβατική εποχή για την περιοχή των Κερδυλίων. Η περιοχή δέχθηκε εισβολές από βόρειους λαούς, ενώ αργότερα υπέστη πολλές επιθέσεις από τους Σλάβους. Οι δεύτεροι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και αποτέλεσαν τις Σλαβηνίες, τους Ρυγχύτες και τους Στρυμονίτες. Οι δεύτεροι έγιναν μάστιγα για την περιοχή της Βισαλτίας. Οι τακτικές επιθέσεις τους ανάγκασαν τους Κερδυλιώτες να μετακινούνται στο εσωτερικό του Κερδύλιου όρους για μη φαίνονται από τη θάλασσα και να μη γίνονται στόχος των πειρατών και των Στρυμονιτών.[6]

Η παρουσία των Βουλγάρων, που εμφανίστηκαν λίγο αργότερα, επέτεινε την ανασφάλεια. Αν και δεν είναι σαφές πότε ακριβώς συνέβη η μετοίκηση των Κερδυλιωτών, εικάζεται ότι αυτό έγινε γύρω στο 1000 μ.Χ., εξαιτίας της αυξανόμενης βουλγαρικής απειλής. Οι Κερδυλιώτες μετακινήθηκαν για να αποφύγουν τους κινδύνους, εγκαθιστάμενοι στο Άνω Κερδύλιο, που παρείχε φυσική προστασία από εχθρικές επιθέσεις, σε αντίθεση με το Κάτω Κερδύλιο, που ήταν ορατό από τη θάλασσα και άρα πιο ευάλωτο. Η περιοχή ονομάστηκε αργότερα Κρούσοβο από τους Σλάβους εργάτες ή βοσκούς, λόγω της αφθονίας σε άγρια αχλάδια.[12]

Πολύτιμη εικόνα για τη ζωή και την κοινωνική δομή του Κρουσόβου, αντλούμε από δύο διασωθείσες απογραφές του 1318 και του 1321, οι οποίες παρέχουν λεπτομερείς πληροφορίες, όπως ονομαστικές καταστάσεις οικογενειών, τα περιουσιακά τους στοιχεία, τα καλλιεργούμενα προϊόντα και τη φορολογία που τους αναλογούσε.[12]

Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, η περιοχή επηρεάστηκε και από την εξάπλωση του Χριστιανισμού και την ίδρυση μοναστηριών. Από χρυσόβουλα του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου, προκύπτει η σταδιακή παραχώρηση γης και εξουσιών του χωριού Κρουσόβου στη Μονή Εσφιγμένου του Αγίου Όρους κατά τον 13ο αιώνα. Κατά το έτος 1351-1371 ο Στέφανος Δουσάν, για να συμφιλιώσει τις μονές Χιλανδαρίου και Ζωγράφου, παραχώρησε στην τελευταία δυο χωριά της περιοχής του Στρυμόνα, μεταξύ αυτών και το Κρούσοβο.[11] Κατά μέσα του 14ου αιώνα, η πληθυσμιακή αύξηση οδήγησε στη συγκρότηση δυο αυτόνομων οικισμών, όπως διαπιστώνουμε από την αναφορά Κάτω Κρούσοβος σε χρυσόβουλο (1346) του Στέφανου Δουσάν.[11]

Οθωμανική περίοδος

Επεξεργασία

Σε οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα καταγράφεται ως Κρούσοβο με πληθυσμό 737 περίπου χριστιανών και 11 μουσουλμάνων κατοίκων, ενώ το έτος 1725 αναφέρεται με την ονομασία Κούρσιοβα.[11] Κατά την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ανήκε διοικητικά στον Καζά των Σερρών του Σαντζακίου των Σερρών του Βιλαετίου της Θεσσαλονίκης. Στη δημογραφική μελέτη «Εθνογραφία των Βιλαετίων Αδριανούπολης, Μοναστηρίου και Θεσσαλονίκης» που εκδόθηκε το 1878 στην Κωνσταντινούπολη, εκτιμάται ότι το 1873 αποτελούνταν από 49 σπίτια με 95 Έλληνες και 50 μουσουλμάνους κατοίκους.[13] Ο Αλεξάντρ Συνβέ, στο έργο του «Οι Έλληνες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στατιστική και Εθνογραφική Μελέτη» που εκδόθηκε το 1878 στην Κωνσταντινούπολη, ανέφερε ότι το 1878 στο Άνω Κρούσοβο ζούσαν 336 Έλληνες.[14]

 
Χάρτης του Άνω και Κάτω Κρουσόβου κατά το τέλος του 19ου αιώνα (1897).

Ο οικισμός αναφέρεται στις οδοιπορικές σημειώσεις του Νικολάου Σχινά, ο οποίος στα μέσα της δεκαετίας του 1880 περιόδευσε ολόκληρη σχεδόν την επικράτεια της Μακεδονίας. Σε πορεία του από τον λιμένα Τσάγεζι προς τις Σέρρες, σημείωσε την Άνω Κρούσοβα ως ένα χωριό με 100 οικογένειες χριστιανών και σχολείο αρρένων.[15] Όμως, αν δεχτούμε την ερμηνεία του ιστορικού Γεώργιου Κυρμελή, ότι ο Σχινάς ταύτισε λανθασμένα το Άνω με το Κάτω Κερδύλιο, τότε ο οικισμός είχε 120 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία, οίκημα επισκόπου, χάνι και βρύσες.[12] Σύμφωνα με το άρθρο «Η επαρχία Σερρών κατά την εκκλησιαστικήν διαίρεσιν και την εκπαιδευτικήν κίνησιν» που δημοσιεύθηκε στο «Ημερολόγιο της Ανατολής» του 1986, το Άνω Κρούσοβο είχε εκείνη την εποχή 350 κατοίκους και ελληνικό σχολείο με 45 μαθητές.[16] Το έτος 1891, ο Γκεόργκι Στρέζοφ έγραψε σχετικά: «Άνω Κρούσοβο, χωριό στην ίδια θέση (σ.σ. σε λόφο κοντά στον κόλπο Ορφανού). Ένα τέταρτο της ώρας βορειοανατολικά από το Κάτω Κρούσοβο. Στην άκρη του χωριού είναι η εκκλησία, χτισμένη πάνω σε ερείπια αρχαίων τοίχων. 45 σπίτια, Έλληνες».[17]

Σύμφωνα με τη μελέτη «Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου» του Πέτρου Παπαγεωργίου που εκδόθηκε το 1894, ο οικισμός αριθμούσε πληθυσμό 350 χριστιανών κατοίκων.[18] Στη στατιστική μελέτη του Βούλγαρου γεωγράφου Βασίλ Κάντσωφ, «Μακεδονία, Εθνογραφία και Στατιστική», εκτιμάται ότι το 1900 υπήρχαν 330 Έλληνες κάτοικοι,[19] ενώ σύμφωνα με τη μελέτη «La Macédoine et sa Population Chrétienne» του Βούλγαρου Ντίμιταρ Μπρανκόφ, το 1904 ζούσαν εκεί 300 κάτοικοι.[20] Στην «Εθνολογική Στατιστική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου» του Αθανάσιου Χαλκιόπουλου, που εκδόθηκε το 1910 στην Αθήνα, ο πληθυσμός του οικισμού εκτιμάται σε 360 Έλληνες.[21] Τέλος, σε υπολογισμούς που εξέδωσε το 1919 η Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού, προ του 1912 αναφέρονται 460 Έλληνες κάτοικοι.[22]

Το Άνω και Κάτω Κερδύλιο ήταν αμιγώς ελληνικά χωριά, αφού κατά την Τουρκοκρατία δεν μαρτυρείται παράλληλη εγκατάσταση Οθωμανών. Για το λόγο αυτό, κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, αρκετοί Έλληνες οπλαρχηγοί αναζήτησαν εκεί καταφύγιο.[11]

Σύγχρονη ιστορία

Επεξεργασία

Με το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, ο οικισμός περιήλθε στην ελληνική επικράτεια και κατά την ελληνική απογραφή του 1913 είχε πληθυσμό 460 κατοίκων.[23] Το 1920 ορίστηκε έδρα της νεοσυσταθείσας κοινότητας Άνω Κρουσόβου της Υποδιοίκησης Νιγρίτης του Νομού Σερρών, μαζί με τα χωριά Κάτω Κρούσοβο (Κάτω Κερδύλιο) και Τσάγεζι (Ηρακλείτσα).[24][25] Το 1924 το Κάτω Κρούσοβο αποσπάστηκε από την κοινότητα και ορίστηκε έδρα της νεοσυσταθείσας κοινότητας Κάτω Κρουσόβου.[26][27] Το 1927 το Άνω Κρούσοβο μετονομάστηκε σε Άνω Κερδύλιον.[28]

Στις 17 Οκτωβρίου 1941, στο Άνω και Κάτω Κερδύλιο έλαβε χώρα ένα από τα πιο τραγικά επεισόδια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα, γνωστό σήμερα ως Σφαγή των Κερδυλίων. Πρόκειται για μια από τις πρώτες ομαδικές εκτελέσεις άμαχων πολιτών από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής, οι οποίες είχαν στόχο την τιμωρία των κατοίκων για την αντίσταση που συναντούσαν από αντάρτες της περιοχής. Πάνω από 200 άτομα εκτελέστηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα και στη συνέχεια τα δύο χωριά πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν ολοσχερώς.[29]

 
Το σημείο όπου εκτελέστηκαν οι κάτοικοι του Άνω Κερδυλίου στις 17 Οκτωβρίου 1941.

Στο Άνω Κερδύλιο φονεύτηκαν 130 άρρενες από 16 μέχρι 60 ετών και κάηκαν 114 κατοικίες.[30] Κάτοψη των χαλασμάτων του οικισμού είναι ορατή σε αεροφωτογραφίες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού από την περίοδο 1945-1960.[31][32] Όσα γυναικόπαιδα και γέροντες διασώθηκαν του ολοκαυτώματος, στεγάστηκαν προσωρινώς στα διπλανά χωριά Καστρί, Ευκαρπία και Αηδονοχώρι.[30][12] Ακολούθησε η σκληρή δοκιμασία της επιβίωσης, με λιμό, φτώχεια, βία και έντονη κοινωνική και πολιτική αναταραχή. Πολλοί κάτοικοι που είχαν σωθεί της εκτέλεσης, κυρίως παιδιά, πέθαναν στα χρόνια της κατοχής από ασιτία.[33]

Το 1949, με τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, οι εναπομείναντες Κερδυλιώτες που έως τότε περιπλανιόντουσαν σε διάφορες περιοχές, ξεκίνησαν να δημιουργούν ένα νέο χωριό, σε τοποθεσία κοντά στις εκβολές του Στρυμόνα. Τον νέο οικισμό που έκτισαν, αρχικά με παραπήγματα, τον ονόμασαν Νέα Κερδύλλια. Το 1950, με τη συγχώνευση των κοινοτήτων Κερδυλλίου και Άνω Κερδυλλίου, ο οικισμός αναγνωρίστηκε επίσημα ως Νέα Κερδύλλια και ορίστηκε έδρα της κοινότητας Νέων Κερδυλλίων.[34][35] Κατά την ελληνική απογραφή του 1951, είχε πλέον πληθυσμό 645 κατοίκων.[36]

Στον τόπο εκτέλεσης των Άνω Κερδυλιωτών, δημιουργήθηκε το 1950 ένα μικρό κοινοτάφιο και αργότερα ανεγέρθηκε μνημείο με ονομαστική μαρμάρινη πλάκα στη μνήμη των θυμάτων. Το 1978 κτίστηκε στη διασταύρωση του Άνω και Κάτω Κερδυλίου μνημείο προς τιμήν των θυμάτων των δύο χωριών, όπου κάθε χρόνο στις 17 Οκτωβρίου τελείται εκδήλωση μνήμης. Το 1998, το ελληνικό κράτος αναγνώρισε τη σφαγή των Κερδυλίων με το Προεδρικό Διάταγμα 399/7-12-1998, χαρακτηρίζοντας την κοινότητα Νέων Κερδυλίων ως μαρτυρικό χωριό.[37]

Σήμερα, στη θέση του Άνω Κερδυλίου εντοπίζονται σε λιθοσωρούς τα ερείπια των σπιτιών που υπήρχαν κάποτε εκεί, με ελάχιστα τμήματα πέτρινων τοιχοποιιών να στέκουν ακόμη όρθια. Σώζονται, ύστερα από αναπαλαίωση, μόνο οι εκκλησίες Αγίων Θεοδώρων και Παναγίας, οι οποίες δεν είχαν πυρποληθεί από τους Γερμανούς.

Πληθυσμός

Επεξεργασία
Απογραφή Ονομασία Κάτοικοι Αναφ.
Άνδρες Γυναίκες Σύνολο
1913 Κρούσοβον Άνω 242 218 460 [23]
1915 Άνω Κρούσοβο 231 249 480 [22]
1920 Κρούσοβον Άνω 234 195 429 [38]
1928 Άνω Κερδύλλιον (Άνω Κρούσοβον) 112 124 236 [39]
1940 Άνω Κερδύλιον 283 250 533 [40]

Χάρτης

Επεξεργασία
 
Η θέση του πρώην οικισμού Άνω Κερδύλιο.

Φωτογραφίες

Επεξεργασία
  •  
    Ερείπια κτηρίου στο Άνω Κερδύλιο.
  •  
    Το κοινοτάφιο των εκτελεσθέντων του Άνω Κερδυλίου.
  •  
    Ονομαστική πλάκα θυμάτων της 17ης Οκτωβρίου 1941.
  •  
    Τα ερείπια του σταθμού χωροφυλακής Άνω Κερδυλίου.
  •  
    Ο χώρος της εκκλησίας Αγίων Θεοδώρων.
  •  
    Η εκκλησία Αγίων Θεοδώρων στο Άνω Κερδύλιο.
  •  
    Ερείπια κτηρίου στο Άνω Κερδύλιο.
  •  
    Η εκκλησία Παναγίας στο Άνω Κερδύλιο.
  •  
    Μνημείο εκτελεσθέντων Άνω και Κάτω Κερδύλιου.
  •  
    Μνημείο εκτελεσθέντων Άνω και Κάτω Κερδύλιου.

Βιβλιογραφία

Επεξεργασία
  • «Η Θύμηση των Επιζώντων», Ιωάννης Παπασυμεών, Νέα Κερδύλλια 2011.[30]
  • «Η Ιστορία των Κερδυλλίων», Γεώργιος Κυρμελής, Σέρρες 2007.[12]

Εξωτερικές συνδέσεις

Επεξεργασία
  • Αφήγηση του Παναγιώτη Τσάγκα, επιζώντα του ολοκαυτώματος του Άνω Κερδυλίου (2013).[41]
  • Ντοκιμαντέρ «Πεθαίνοντας στα Κερδύλια» από το Αρχείο ΕΡΤ (1980).[42]
  • Πανοραμική φωτογραφία του Α΄ Π.Π. από το ύψωμα του σημερινού μνημείου εκτελεσθέντων (1917).[43]

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ Neohori (Edition 1, Scale 1:20.000), British First World War Trench Maps. Survey Co., Royal Engineers, British Salonika Force. 1 Μαρτίου 1918. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2024. Ano Krusoves 
  2. ↑ Mouth of the Struma River (κλίμακα 1:20.000) (στα Αγγλικά). Royal Engineers, A.H.Q., Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου ΜακΜάστερ (McMaster University Library). 19 Οκτωβρίου 1916. Ano Krusoves 
  3. ↑ Επιτελικός Χάρτης της Ελλάδος - Ροδολίβος - Προσωρινή Έκδοσις (Κλίμακα 1:100.000). Ελλάδα: Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού, Ψηφιακή Βιβλιοθήκη του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (United Nations Library & Archives). 1928. Άνω Κερδύλλιον (Άνω Κρούσοβον) 
  4. ↑ «Gov.gr - Θέαση». gov.gr. Ανακτήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 2024. 
  5. ↑ «Άργιλος Νέων Κερδυλίων». Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο. Διεύθυνση Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων, Υπουργείο Πολιτισμού. Ανακτήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2024. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Παπακυριάκου, Κυριάκος (2013). Ιστορία του Νομού Σερρών - Από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι και της απελευθέρωσής του το 1912-1913 (PDF). Θεσσαλονίκη. σελ. 162-164. ISBN 978-960-92213-8-2. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 31 Οκτωβρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 31 Οκτωβρίου 2023. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Κουκούλη-Χρυσανθάκη, Χάϊδω (1990). Αρχαιολογικόν Δελτίον, Τόμος 41 (1986), Χρονικά. Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού. σελ. 178. Ανακτήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 2024. 
  8. ↑ Πελεκίδης, Ευστράτιος (1920). Ανασκαφαί και έρευναι εν Αμφιπόλει. Αθήνα: Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου. σελ. 93. 
  9. ↑ «Αρχαίο Κερδύλιο». Αρχαιολογικό Κτηματολόγιο. Διεύθυνση Διαχείρισης Εθνικού Αρχείου Μνημείων, Υπουργείο Πολιτισμού. Ανακτήθηκε στις 29 Οκτωβρίου 2024. 
  10. ↑ Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 93Β΄/31-1-1980. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 761. 
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 Σαμσάρης, Πέτρος (2004). Βυζαντινοί τόποι και μνημεία της κάτω κοιλάδας του Στρυμόνα. Ο σημερινός νομός Σερρών: συμβολή στη μελέτη της ιστορικής γεωγραφίας και μνημειακής τοπογραφίας της περιοχής. Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. σελ. 354-359. 
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Κυρμελής, Γεώργιος (2007). Η Ιστορία των Κερδυλλίων. Σέρρες: Ιερά Μητρόπολη Σερρών και Νιγρίτης. 
  13. ↑ Ethnographic des Vilayets d'Andrinople, de Monastir, et de Salonique (στα Γαλλικά). Κωνσταντινούπολη: Courrier d`Orient. 1878. σελ. 28. Ανακτήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 2024. Ano Krouchovo 
  14. ↑ Les Grecs de l’Empire Ottoman. Étude Statistique et Ethnographique (στα Γαλλικά). Κωνσταντινούπολη: Imprimerie de "l'Orient Illustr'e". 1878. σελ. 44. Ανακτήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 2024. Ano-Krouchiovo 
  15. ↑ Σχινάς, Νικόλαος (1886). Οδοιπορικαί Σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, Νέας Οροθετικής Γραμμής και Θεσσαλίας. Αθήνα: Τύποις "Messager d' Athènes". σελ. 404. 
  16. ↑ Ημερολόγιον της Ανατολής: Πολιτειογραφικόν, Φιλολογικόν και Επιστημονικόν του έτους 1986. 5. Κωνσταντινούπολη: Αθ. Παλαιολόγος, Τυπογραφείο Ι. Παλαμάρης. 1885. σελ. 161. Ανακτήθηκε στις 23 Νοεμβρίου 2024. 10 Άνω-Κρούσσιοβα 
  17. ↑ Στρέζοφ, Γκεόργκι (1891). Два санджака отъ Источна Македония (Δυο σαντζάκια της Ανατολικής Μακεδονίας) (PDF) (στα Βουλγαρικά). σελ. 846-847. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2024. 
  18. ↑ Παπαγεωργίου, Πέτρος (1987) [1894]. Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου (PDF). Θεσσαλονίκη: Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών. σελ. 82. 45) Άνω Κρούσιοβαι 
  19. ↑ Κάντσωφ, Βασίλ (1900). Македония. Етнография и статистика (στα Βουλγαρικά). Σόφια: Βουλγαρική Ακαδημία Επιστημών. 166. Горно Крушово 
  20. ↑ Μπρανκόφ, Ντίμιταρ (1905). La Macédoine et sa Population Chrétienne (στα Γαλλικά). Παρίσι: Librairie Plon. σελ. 200-201. 90. Gorno-Krouchovo 
  21. ↑ Χαλκιόπουλος, Αθανάσιος (1910). Εθνολογική Στατιστική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου. Αθήνα: Τυπογραφείου "Νομικής". σελ. 52. Ανακτήθηκε στις 26 Οκτωβρίου 2024. Κρούσοβο κάτω 
  22. ↑ 22,0 22,1 Στατιστικοί πίνακες του πληθυσμού κατ' εθνικότητας των νομών Σερρών και Δράμας. Αθήνα: Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού. 1919. σελ. 7. 34. Άνω Κρούσοβο 
  23. ↑ 23,0 23,1 Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνση Στατιστικής (1915). Απαρίθμησις των Κατοίκων των Νέων Επαρχιών της Ελλάδος του Έτους 1913 (PDF). Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 47. 
  24. ↑ Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 2Α΄/4-1-1920. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 7. 
  25. ↑ «Διοικητικές Μεταβολές Οικισμών - Άνω Κρούσοβον (Σερρών)». Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης (ΕΕΤΑΑ). Ανακτήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 2024. 
  26. ↑ Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 42Α΄/26-2-1924. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 277. 
  27. ↑ «Διοικητικές Μεταβολές Οικισμών - Κάτω Κρούσοβον (Σερρών)». Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης (ΕΕΤΑΑ). Ανακτήθηκε στις 25 Οκτωβρίου 2024. 
  28. ↑ Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 7Α΄/14-1-1927. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 47. 
  29. ↑ Καραδήμας, Δ. Χ. Παραστατικός Χάρτης της Ελλάδος (κλίμακα 1:700.000, Α' έκδοση), Εμφαίνων τα πυρποληθέντα και βομβαρδισμένα χωριά συνεπεία των γεγονότων του πολέμου 1940-45. Υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας, Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού. Άνω Κερδήλιον, Κάτω Κερδήλιον 
  30. ↑ 30,0 30,1 30,2 Παπασυμεών, Ιωάννης (2011). Η Θύμηση των Επιζώντων. Νέα Κερδύλια: Τυπ. Μέλισσα. 
  31. ↑ «Gov.gr - Θέαση (υπόβαθρο 1945-1960)». gov.gr. Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2024. 
  32. ↑ «Gov.gr - Αναζήτηση Αεροφωτογραφιών (W_BW_48_939589, 1948, κλίμακα 1:7.000)». Gov.gr, Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού. 18 Μαρτίου 1948. Ανακτήθηκε στις 1 Νοεμβρίου 2024. 
  33. ↑ «Το Ολοκαύτωμα των Κερδυλλίων». YouTube. Γενικό Λύκειο Νέας Ζίχνης. Ανακτήθηκε στις 28 Οκτωβρίου 2024. προφορική μαρτυρία του Παναγιώτη Τσάγκα, επιζώντα των Άνω Κερδυλλίων 
  34. ↑ Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 272Α΄/29-11-1950. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 1589-1590. 
  35. ↑ «Διοικητικές Μεταβολές Οικισμών - Νέα Κερδύλια (Σερρών)». Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκησης (ΕΕΤΑΑ). Ανακτήθηκε στις 27 Οκτωβρίου 2024. 
  36. ↑ Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος (1955). Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την Απογραφήν της 7ης Απριλίου 1951 - Πραγματικός πληθυσμός (PDF). Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 166. 
  37. ↑ Προεδρικό Διάταγμα 399 - Φύλλο της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως (ΦΕΚ) 277Α΄/16-12-1998. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 4977-4978. 
  38. ↑ Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνση Στατιστικής (1921). Πληθυσμός του Βασιλείου της Ελλάδος κατά την Απογραφήν της 19 Δεκεμβρίου 1920 - Πραγματικός πληθυσμός (PDF). Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 278. 
  39. ↑ Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Διεύθυνση Στατιστικής (1935). Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την Απογραφήν της 15-16 Μαΐου 1928 - Πραγματικός πληθυσμός (PDF). Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 315. 
  40. ↑ Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας - Γενική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος (1950). Πληθυσμός της Ελλάδος κατά την Απογραφήν της 16 Οκτωβρίου 1940 - Πραγματικός πληθυσμός (PDF). Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο. σελ. 346. 
  41. ↑ Τσάγκας, Παναγιώτης (18 Μαΐου 2013). Βραχλιώτου, Μαρία, επιμ. «Η σφαγή των Κερδυλλίων το 1941». Το σεντούκι των e-στοριών, Ψηφιακές αφηγήσεις τοπικής ιστορίας από τις Σέρρες. Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών. Ανακτήθηκε στις 1 Νοεμβρίου 2024. 
  42. ↑ Μάνος, Ευστρατιάδης (15 Δεκεμβρίου 1980). «Η ΕΡΤ στη Βόρειο Ελλάδα - Πεθαίνοντας στα Κερδύλια». ERT.GR. ΕΡΤ Αρχείο. Ανακτήθηκε στις 1 Νοεμβρίου 2024. 
  43. ↑ Cyril Norman Ellen (29 Σεπτεμβρίου 1917). «The Mouth of the River Struma in Greece during WW1». Hibbitt & Barnes Family History. Hibbitt.org.uk. Ανακτήθηκε στις 1 Νοεμβρίου 2024. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wiki.x.io/w/index.php?title=Άνω_Κερδύλιο_Σερρών&oldid=10849291"