Somnium Scipionis

Somnium Scipionis (Το όνειρο του Σκιπίωνα) γραμμένο από τον Κικέρωνα πιθανόν το φθινόπωρο του 52 π. Χ., είναι τμήμα του έκτου βιβλίου του De re publica και περιγράφει ένα (φανταστικό ή πραγματικό) όνειρο του Ρωμαίου στρατηγού Σκιπίωνα Αιμιλιανού, που διαδραματίζεται δύο χρόνια πριν καταστροφή της Καρχηδόνας το 146 π.Χ. κατά τον Γ΄ Καρχηδονιακό πόλεμο. Στο όνειρο ο παππούς του Σκιπίωνα Αιμιλιανού Σκιπίων ο Αφρικανός του προμηνύει τα μελλοντικά ανδραγαθήματά του, του εξηγεί την κοσμική οργάνωση του κόσμου και του αποκαλύπτει μυστικά της μετά θάνατον ζωής και της αθανασίας της ψυχής.

Somnium Scipionis

Συγγραφέας	Μάρκος Τύλλιος Κικέρων
Τίτλος	Somnium Scipionis
Γλώσσα	λατινική γλώσσα
Μορφή	διήγημα
Θέμα	φιλοσοφικό μυθιστόρημα
Σειρά	De re publica
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Ιστορία κειμένου

Το Somnium Scipionis είναι τμήμα του έκτου και τελευταίου βιβλίου του De re publica του Κικέρωνα, αλλά καθώς λείπουν τμήματα ολόκληρου του έργου του Κικέρωνα, το έργο αντιπροσωπεύει σχεδόν ό,τι έχει απομείνει από το έκτο βιβλίο. Ο κύριος λόγος που διασώθηκε ήταν επειδή τον 5ο αιώνα, ο Λατίνος συγγραφέας Μακρόβιος έγραψε ένα νεοπλατωνικό σχόλιο για το έργο, στο οποίο ενσωμάτωσε μεγάλα τμήματα του έργου. Επιπλέον, πολλά αντίγραφα του έργου του Μακρόβιου περιλάμβαναν ένα αντίγραφο του ονείρου στο τέλος τους. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, το έργο του Μακρόβιου έγινε τόσο δημοφιλές που δημιουργήθηκαν πολλαπλά αντίγραφα και σήμερα είναι αδύνατο να προσδιορισθεί το αυθεντικό κείμενο.

Περιεχόμενα

Κατά την άφιξή του στην Αφρική το 149 π.Χ στην αρχή του Γ΄ Καρχηδονιακού πολέμου για να αναλάβει τη θέση του στρατιωτικού τριβούνου, ο Σκιπίων Αιμιλιανός φιλοξενείται από τον σύμμαχο της Ρώμης βασιλιά της Νουμιδίας Μασσανάση Α΄ και συνομιλεί για μια ολόκληρη μέρα και μέχρι αργά το βράδυ μαζί του. Ο ηλικιωμένος Μασανάσης Α΄ αφηγείται τις αναμνήσεις του: γνώριζε τον Σκιπίωνα τον Αφρικανό, τον νικητή του Αννίβα και θετό παππού του Σκιπίωνα Αιμιλιανού, και τον Λεύκιο Αιμίλιο, πατέρα του.

Καθώς ο Σκιπίων πηγαίνει για ύπνο, ονειρεύεται και βλέπει τον παππού του Σκιπίωνα τον Αφρικανό, ήρωα του Β' Καρχηδονιακού πολέμου, να εμφανίζεται και να τον μεταφέρει στις ουράνιες σφαίρες, όπου του ζητά να κοιτάξει από ψηλά τη γη, «από ένα ψηλό μέρος γεμάτο αστέρια, λαμπερά και υπέροχα». Στη συνέχεια, προβλέπει το μέλλον του: ο Σκιπίων Αιμιλιανός θα καταστρέψει την Καρχηδόνα, θα επισκεφθεί την Αίγυπτο, τη Συρία, την Ελλάδα και την Ασία, θα καταστρέψει τη Νουμαντία και έτσι θα τερματίσει τον πόλεμο στην Hispania. Ωστόσο, ο ξάδερφός του Τιβέριος Γράκχος θα προσπαθήσει να τον σκοτώσει. Τον συμβουλεύει να είναι δίκαιος και ευσεβής και για να τον εμψυχώσει για τα μεγάλα ανδραγαθήματα που τον περιμένουν στο μέλλον, ο Σκιπίων ο Πρεσβύτερος τονίζει το καθήκον του ως Ρωμαίου στρατιώτη και αναφέρει την μεταθανάτια ανταμοιβή για την εκπλήρωση του καθήκοντός του καθώς ένα ασφαλές μέρος στον ουρανό υποδέχεται όλους όσοι σώζουν και μάχονται για την πατρίδα. Ο Σκιπίων Αιμιλιανός ρωτά αν ο πατέρας του και ο ίδιος είναι ζωντανοί. Δακρυσμένος ο Σκιπίων βλέπει τον πατέρα του να έρχεται προς το μέρος του.

Το Σύμπαν με τη Γη στο κέντρο, που περιβάλλεται από τους επτά πλανήτες μέσα στα ζώδια, από χειρόγραφο του 12ου αιώνα.

Ο Σκιπίων Αιμιλιανός βλέπει ότι το σύμπαν αποτελείται από εννέα ουράνιες σφαίρες. Η γη είναι το εσώτατο, ενώ το υψηλότερο είναι ο ουρανός. Ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα βρίσκονται οι επτά σφαίρες της Σελήνης, ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Ήλιος, ο Άρης, ο Δίας και ο Κρόνος. Καθώς κοιτάζει με έκπληξη το σύμπαν, ο Σκιπίων αρχίζει να ακούει έναν ήχο «τόσο σπουδαίο και γλυκό», τον οποίο ο παππούς του προσδιορίζει ως musica universalis : τη «μουσική του σφαίρες». Εξηγεί στον εγγονό του ότι επειδή οι πλανήτες χωρίζονται σε σταθερά διαστήματα, παράγεται ένας ήχος καθώς κινούνται. Το φεγγάρι, όντας η χαμηλότερη σφαίρα και η πιο κοντινή στη Γη, εκπέμπει τον χαμηλότερο ήχο όλων, ενώ ο ουρανός τον υψηλότερο. Η Γη, από την άλλη, δεν κινείται, παραμένοντας ακίνητη στο κέντρο του σύμπαντος.

Ο Σκιπίων Αιμιλιανός βλέπει ότι η Ρώμη είναι ένα ασήμαντο μέρος της γης, ένα μόλις ορατό σημείο, που οδηγεί στο ηθικό δίδαγμα του ονείρου, ότι ο άνθρωπος πρέπει να ατενίζει τα ουράνια και να περιφρονεί τα γήινα και τη μάταιη δόξα τους.

Στη συνέχεια παρατηρούν τις κλιματικές ζώνες της γης και συζητούν για τη φύση του Θείου, της ψυχής και της αρετής.

Σχέση με άλλα έργα

Το όνειρο βασίζεται στον Μύθο του Ηρός από την Πολιτεία του Πλάτωνα. Αν και η ιστορία του Ηρός καταγράφει μια επιθανάτια εμπειρία ενός στρατιώτη που σκοτώθηκε στη μάχη και επανήλθε στη ζωή ενώ το ταξίδι της «ασώματης ψυχής» του Σκιπίωνα λαμβάνει χώρα σε ένα όνειρο, και τα δύο παραπέμπουν στην πίστη στην αστρική προβολή.

Επιρροή

Το έργο είχε μεγάλη επιρροή στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, τον πολιτισμό, την τέχνη και την επιστήμη. Ο σχολιασμός του Μακρόβιου Commentarii in Somnium Scipionis (Υπομνήματα στο Όνειρο του Σκιπίωνα) ήταν γνωστός στον φιλόσοφο του 6ου αιώνα Βοήθιο και αργότερα εκτιμήθηκε σε όλο τον Μεσαίωνα ως εισήγηση στην κοσμολογία. Το έργο συνέβαλε στην παράσταση του αστρολογικού κόσμου που διατυπώθηκε από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο. Ο Κρετιέν ντε Τρουά το ανέφερε στην πρώτη του μυθιστορία του Αρθούρου Ερέκ και Ενίντ. Αναφέρεται ως πρότυπο για την αφήγηση σχετικά με τον Παράδεισο και την Κόλαση στη Θεία Κωμωδία του Δάντη. Ο Τζέφρυ Τσώσερ το αναφέρει στο Η ιστορία του ιερέα της μοναχής. Το Somnium του Γιοχάνες Κέπλερ, που δημοσιεύτηκε μετά θάνατον το 1634, έχει έντονες αναφορές στο έργο του Κικέρωνα.

Ορισμένοι κριτικοί θεωρούν ότι ο πίνακας του Ραφαήλ Το όνειρο του ιππότη είναι μια απεικόνιση του ονείρου του Σκιπίωνα.

Ο Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, σε ηλικία 15 ετών, έγραψε μια ομώνυμη όπερα, με λιμπρέτο του Πιέτρο Μεταστάζιο, βασισμένη στο «ταξίδι της ψυχής» του Σκιπίωνα Αιμιλιανού στον κόσμο.

Ο Ίαν Πίαρς έγραψε ένα ιστορικό μυθιστόρημα με τίτλο Το όνειρο του Σκιπίωνα το οποίο, αν και αποδίδεται στον φανταστικό κλασικό συγγραφέα Μάνλιους, αναφέρεται στο έργο του Κικέρωνα με διάφορους άμεσους και έμμεσους τρόπους.

Μετάφραση στα ελληνικά

• Το όνειρο του Σκιπίωνα, μετάφραση: Δημήτρης Ματζίλας, εκδόσεις Γρηγόρη, 2005