Χρονόγραμμα (γραφή)

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Χρονόγραμμα (αποσαφήνιση).

Το χρονόγραμμα ή χρονόγραφο αποτελεί τύπο δημιουργικής γραφής όπου στην συνηθέστερη μορφή του επιλέγεται η χρήση λέξεων σε κάποια πρόταση οι οποίες περιέχουν κάποια γράμματα τα οποία γράφονται με ελαφρώς μεγαλύτερες διαστάσεις ή σε κεφαλαία μορφή, αυτά ερμηνεύονται ως αριθμοί, και με την πρόσθεση των αριθμών προκύπτει άθροισμα το οποίο συνήθως αντιπροσωπεύει τιμή έτους. Στα γνήσια χρονογράμματα η κάθε λέξη περιλαμβάνει έναν αριθμό, ενώ στα φυσικά χρονογράμματα όλοι οι αριθμοί εμφανίζονται στην σωστή σειρά, π.χ. AMORE MATVRITAS (ωριμάζουσα αγάπη) = MMVI = 2006. Τα χρονογράμματα για τους σκοπούς της στιχοποίησης, ανάλογα με το μέτρο τους ονομάζονται χρονόστιχα (εξάμετρο) ή χρονοδίστιχα (δίστιχο), με άλλους σχετικούς όρους να είναι το ετεόστιχο και ετεομενχεμεροδίστιχο. Ως ευρύτερος χαρακτηρισμός χρονόγραμμα είναι το κάθε γραπτό από το οποίο προκύπτουν πληροφορίες σχετικά με τον προσδιορισμό χρονικής περιόδου. Ιστορικά εμφανίστηκαν κατά την αρχαιότητα τόσο στην ελληνική όσο και στην εβραϊκή γλώσσα, και πολύ αργότερα στην λατινική γλώσσα (και λατινικούς χαρακτήρες σε διάφορες γλώσσες) στην δυτική Ευρώπη κατά την περίοδο του Μεσαίωνα, με τα λατινικά πλέον να έχουν την πιο συχνή χρήση για δημιουργία χρονογραμμάτων.

Προσωποποίηση του Χρόνου ως γραμματικού, εικονογράφηση σε συλλογή χρονογραμμάτων του 19ου αιώνα

Ελληνική γλώσσα

Δείτε επίσης: Ελληνικό σύστημα αρίθμησης και Ισοψηφισμός

Αρχαιότητα

Καθώς τα γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου μπορούν να ερμηνευτούν και ως αριθμοί κατά το ελληνικό σύστημα αρίθμησης, τα χρονογράμματα είχαν αρκετά συχνή εμφάνιση και έχουν παρατηρηθεί στις τραγωδίες του Ευριπίδη. Συγκεκριμένα, μέσω αναδιάταξης των γραμμάτων των τρίτων και τετάρτων ιαμβικών γραμμών σε κάθε ένα από τα έργα του Ευριπίδη μπορούν να δημιουργηθούν νέοι στίχοι οι οποίοι υποδεικνύουν την χρονολογία που γράφτηκε το έργο, κυρίως μέσω αναφοράς της εκάστοτε διοργάνωσης των αρχαίων ολυμπιακών αγώνων. Π.χ. η 3η και 4η γραμμή από το Κύκλωψ:

πρῶτον μὲν ἡνίκ᾽ ἐμμανὴς Ἥρας ὕπο  (πρώτα όταν οδηγήθηκες στην τρέλα από την Ήρα ώστε)
Νύμφας ὀρείας ἐκλιπὼν ᾤχου τροφούς (να εγκαταλείψεις τις τροφούς σου τις ορεινές νύμφες)

αναδιατάσσεται ως:

Ὀλυμπιάς τ`ἦν κἀνενήκοντ' ἀμφί μ'ῶ     (ήταν η ενενηκοστή Ολυμπιάδα, εσύ που)
φράσων, χρόνου σὺ πέρι μ'ἐροῦ ποιήσεως (θα με σχολιάσεις, ρώτα με περί του χρόνου ποιήσεως)

Μετέπειτα

Τα χρονογράμματα σε ελληνική γραφή στην εκδοχή της μεγαλογράμματης ή κεφαλαίας μορφής, δημιουργούνταν επίσης κατά τον Μεσαίωνα και Αναγέννηση στην δυτική Ευρώπη -σπανιότερα από τα λατινικά-, όπως για το παρακάτω παράδειγμα όπου όπου προκύπτει η τιμή έτους 1700 βάσει της πρόσθεσης των αριθμητικών τιμών Η + Δ + Ξ + Κ + Φ + Λ + Η + Π + Ι + Δ + Ε + Δ + Δ + Ι +Η +Ρ + Η + Ι +Ι + Δ + Ε + Δ + Ι +Δ + Δ + Ι + Ι:

τΗν ΔοΞαν ΚεΦαΛΗ ΠαΙΔΕυτῶν ΔΗν ΔΙατΗΡΗΙ. Πᾶν τΕ ἀΕΙ ΧΛοάΗΙ τῶΙΔΕ ΔΙΔοντι ΔΙΙ (Ας διατηρηθεί η δόξα στην κεφαλή των εκπαιδευτών. Πάντα να χλοΐζει σε αυτούς που τιμούν τον Δία)

Χρήση χρονογραμμάτων εκφρασμένων στην ελληνική γλώσσα υπήρξε επίσης και στην νοτιοανατολική Ευρώπη κατά την οθωμανική περίοδο κυρίως ως επιγράμματα σε κρήνες και άλλα μνημεία μικρών διαστάσεων.

Εβραϊκή γλώσσα

Δείτε επίσης: Γεματρία

Στην εβραϊκή γλώσσα η δημιουργία χρονογραμμάτων έχει στενή σχέση με την πρακτική της γεματρίας, όπου το κάθε γράμμα διαθέτει την δική του αριθμητική τιμή ενώ τα έτη προσδιορίζονται κατά το εβραϊκό ημερολόγιο. Το παλαιότερο γνωστό χρονόγραμμα στην εβραϊκή λογοτεχνία χρονολογείται από το 1205 ενώ είναι πιθανό πως υπήρχαν ήδη από το 582. Η συχνότερη χρήση τους γίνονταν σε επιτύμβιες πλάκες, τίτλους βιβλίων, και διάφορα ποιήματα.

Λατινικοί χαρακτήρες

Δείτε επίσης: Ρωμαϊκό σύστημα αρίθμησης

Χρονόγραμμα λατινικής γραφής σε βάση αγάλματος του αγίου Ιωάννη του Νεπομούκ στην Αυστρία (1736)

Σε αντίθεση με το ελληνικό και το εβραϊκό σύστημα αρίθμησης, το ρωμαϊκό σύστημα αρίθμησης διαθέτει μόνο τα γράμματα M,D,C,L,X,V,I αντί για το σύνολο των γραμμάτων ως αριθμούς. Η ύπαρξη τους πιθανολογείται πως υπήρξε ήδη από την εποχή της αρχαίας Ρώμης, ωστόσο τα παλαιότερα χρονογράμματα η ύπαρξη των οποίων είναι επιβεβαιωμένη επινοήθηκαν στα μέσα του 14ου αιώνα, και παράλληλα υπάρχουν και χρονογράμματα τα οποία δημιουργήθηκαν μεταγενέστερα και αναπαριστούν παλαιότερα έτη. Ιδιαίτερα δημοφιλή υπήρξαν κατά την περίοδο την Αναγέννησης όπου συχνά χρησιμοποιούνταν σε επιτάφιες πλάκες και στήλες ώστε να προσδιορίζουν τα έτη γεννήσεως και θανάτου. Κάποια γνωστά παραδείγματα είναι:

• My Day Closed Is In Immortality (η ημέρα μου περικλεισμένη είναι στην αθανασία) για την βασίλισσα Ελισάβετ Α´ της Αγγλίας, όπου τα κεφαλαία γράμματα MDCIII αντιστοιχούν στο 1603 το οποίο ήταν το έτος θανάτου της Ελισάβετ στο παλάτι του Ρίτσμοντ.
• ChrIstVs DuX ergo trIVMphVs (Χριστός Δουξ όθεν θριαμβευτής), σε μετάλλιο του Γουσταύου Β΄ Αδόλφου της Σουηδίας το 1627 (αντιστοιχία με MDCXVVVII).

Εκτός Ευρώπης

Τα χρονογράμματα εμφανίστηκαν επίσης και σε άλλες γλώσσες και αλφάβητα όπως το αραβικό και το ινδικό.

Κατά την ινδονησιακή βουδιστική παράδοση, και ειδικά στην περιοχή της Ιάβας, τα χρονογράμματα ονομάζονταν τσαντρασενγκάλα και χρησιμοποιούνταν σε επιγραφές ώστε να προσδιορίζουν έτη στο τοπικό ημερολόγιο. Στην μορφή αυτή, η αριθμητική τιμή αντιστοιχούσε σε λέξεις αντί σε γράμματα.

Δείτε επίσης

• Ισοψηφισμός
• Γεματρία
• Αριθμολογία
• Ακροστοιχίδα

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• (Αγγλικά) Σύγχρονα χρονογράμματα με λατινικούς χαρακτήρες
• (Αγγλικά) Ιστορικά χρονογράμματα σε κτήρια και μνημεία με λατινικούς χαρακτήρες
• (Αγγλικά) Chronograms Continued, 5000 and more in number, Hilton James, 1882, London
• (Αγγλικά) The chronograms of the Euripidean dramas, Margoliouth, D. S., 1915, London