Μιχαήλ Κριτόβουλος

Ο Μιχαήλ Κριτόβουλος (περί το 1410 - περί το 1470) ή Κριτόπουλος, γνωστός και ως Κριτόβουλος ο Ιμβριώτης, ήταν ιστορικός, λόγιος και αξιωματούχος κατά την Υστεροβυζαντινή περίοδο.

Μιχαήλ Κριτόβουλος
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	1410 (περίπου) Ίμβρος
Θάνατος	Δεκαετία του 1470 Χερσόνησος του Άθω
Χώρα πολιτογράφησης	Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	μεσαιωνική ελληνική γλώσσα Ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	ιστορικός πολιτικός
Αξιοσημείωτο έργο	History of Mehmed the Conqueror

Βίος

Για το βίο του διαθέτουμε ελάχιστες πληροφορίες. Πιθανότατα γεννήθηκε στην Ίμβρο,την πρώτη δεκαετία του 15ου αιώνα. Η σύνθεση της ιστορίας του μαρτυρεί την φροντισμένη παιδεία που έλαβε, μάλλον στην Κωνσταντινούπολη. Δεν ξέρουμε επίσης αν κατείχε στα χρόνια των Παλαιολόγων κάποιο αξίωμα στο νησί του. Το 1444 τον συνάντησε στην Ίμβρο ο Ιταλός λόγιος και έμπορος Ciriaco de Pizzicoli και ενθουσιάστηκε με την παιδεία του Κριτόβουλου, ο οποίος διατηρούσε φιλικές σχέσεις με πολλούς λόγιους της εποχής του (Ιωάννη Ευγενικό, Γεώργιο Αμιρούτζη, Θεόδωρο ΑγαλλιανόΟ Ciriaco de Pizzicoli τον χαρακτηρίζει doctus(λόγιο) και nobilis(ευγενής) και η μαρτυρία του πως τον βρίσκει εκεί, δεν σημαίνει πως ήταν μόνιμα εκεί εγκατεστημένος ή επισκέπτης.

Το όνομά του

Ο ίδιος αυτοαποκαλείται στο χειρόγραφο του έργου του Κριτόβουλος ο Ιμβριώτης, ο Ciriaco de Pizzicoli , τον αναφέρει Ερμόδωρο Μιχαήλ Κριτόβουλο και ο το χειρόγραφο του Ζαβίρα της Εθνικής Βιβλιοθήκης, Μιχαήλ Κριτόπουλλο Ίμβριο. Το βαφτιστικό του ήταν Μιχαήλ και το επώνυμο, Κριτόπουλλος, αλλά το άλλαξε προς το λογιότερο κατά τη συνήθεια της εποχής.Το πρόσθετο όνομα Ερμόδορος είναι προϊόν της φαντασίας του Ciriaco de Pizzicoli , ενώ του Κριτόβουλος σχετίζεται με το τον Κριτόβουλο, τον γιο του Κρίτωνα από τον πλατωνικό διάλογο.

Η δράση του μετά την Άλωση

Με την αναγγελία της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης το 1453, κι αφού οι εκπρόσωποι των Γενουατών Γκαττιλούζιο έφυγαν από το νησιωτικό σύμπλεγμα της Ίμβρου, Λήμνου και Θάσου το 1455, ανέλαβε ο ίδιος να οργανώσει και να στείλει δικό του άνθρωπο στον αρχηγό του Τουρκικού στόλου Χαμζά Μπέη μαζί με δώρα, προκειμένου να εξασφαλίσει τα νησιά από κάθε κίνδυνο.Πράγματι πέτυχε να μη διαφύγουν οι κάτοικοι της ΄Ιμβρου και να μην καταληφθεί από τους Τούρκους το νησί, αλλά να δοθεί στον Παλαμέντε Γκαττιλούζιο αντί διακοσίων δουκάτων το χρόνο. Μέχρι το 1456 δεν φεύγει από το νησί, ο Παλαμέντε πεθαίνει και περνά η διοίκηση του νησιού στον Κριτόβουλο, επειδή ο Μωάμεθ δεν ήθελε να δώσει το νησί στον γιο του Παλαμέντε, Ντορίνο Β΄ Γκαττιλούζιο. Το καλοκαίρι του 1457 ο πάπας Κάλλιστος Γ' έστειλε στόλο Βενετών στα νησιά της περιοχής με σκοπό να προκαλέσει εξέγερση, αλλά αφού δέχθηκε τον παπικό απεσταλμένο, τελικά δεν προσχώρησε στο κίνημά του. Το χειμώνα του 1458-1459 διεξήγαγε διαπραγματεύσεις σχετικά με την παράδοση της Λήμνου στους Τούρκους, την οποία κατείχαν οι Λατίνοι. Ο Κριτόβουλος όμως προσκάλεσε τον Δεσπότη του Μυστρά Δημήτριο Παλαιολόγο να απευθυνθεί στην Τουρκική πλευρά για να πάρει αυτός το νησί, όπως και τελικά πέτυχε αντί καταβολής ετήσιου φόρου. Ο Κριτόβουλος διοίκησε την Ίμβρο μέχρι το καλοκαίρι του 1466 υπό την σουλτανική επικυριαρχία και όταν το νησί καταλήφθηκε από τους Βενετούς. Μετά πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου έζησε την πανώλη η οποία ενέσκηψε. Δεν γνωρίζουμε πότε, πού πέθανε και κάτω από ποιες συνθήκες.

Ιστορικό έργο

Κυριότερο έργο του είναι η Ξυγγραφή Ιστοριών, γνωστό και ως Η ζωή του Μωάμεθ Β΄, στο οποίο περιγράφει την κατάκτηση της χερσονήσου του Αίμου από τους Οθωμανούς και την περίοδο της βασιλείας του σουλτάνου Μωάμεθ Β', από το 1451 μέχρι το 1468. Αποτελείται από πέντε βιβλία, εκ των οποίων το πρώτο βιβλίο αρχίζει με την άνοδο του Μωάμεθ Β' στην εξουσία και φτάνει ως την Άλωση (1451-1453). Στο δεύτερο βιβλίο (κατάληψη Αίνου, υποταγή των Σέρβων, ιταλική κατοχή της Λήμνου, της Θάσου, και της Σαμοθράκης) ο Κριτόβουλος παρουσιάζει γεγονότα τεσσάρων ετών (1453-1457) μέσα σε τρία: παραλείπει την ανεπιτυχή προσπάθεια των Τούρκων στη Σερβία το 1454 και δεν διαχωρίζει τα έτη 6962 και 6963 από κτίσεως κόσμου. Στο τρίτο βιβλίο περιγράφει δύο εκστρατείες στην Πελοπόννησο και οριστική κατάκτηση της περιοχής (1457-1460), ενώ στο τέταρτο περιέχονται η άλωση της Σινώπης, της Τραπεζούντας από τους Τούρκους, η εξέγερση των Γετών (Βλάχων), η κατάληψη της Λέσβου και η εκστρατεία κατά της Βοσνίας. (1460-1464). Τέλος, στο πέμπτο βιβλίο, έχουμε τη σύγκρουση με τη Βενετία, τη δεύτερη εκστρατεία κατά της Βοσνίας και την υποταγή των Βενετών. Ουσιαστικά «γράφει από τουρκική σκοπιά»

Πηγές-πρότυπα-χαρακτηριστικά

Επειδή έγραψε καθαρά σύγχρονη ιστορία δεν έχει πηγές και σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις στηρίχθηκε αποκλειστικά σε προφορικές και έμμεσες μαρτυρίες,εκτός από αυτές στις οποίες συμμετείχε ενεργά ο ίδιος, δηλαδή στις πολιτικές ζυμώσεις που αφορούσαν τα νησιά του Αρχιπελάγους μετά την Άλωση. Στη σύνταξη, τη μορφή και το ύφος μιμείται τον Θουκυδίδη. Χαρακτηριστική είναι η ενσωμάτωση των δημηγοριών του Μωάμεθ Β', όλων στο πρώτο βιβλίο και καμίας κανενός άλλου στα υπόλοιπα βιβλία Χωρίς να αμφισβητείται το γεγονός πως μία τουλάχιστον ομιλία απηύθυνε ο Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής προς το στρατό του, η σύγχρονη ιστορικοφιλολογική έρευνα θεωρεί της δημηγορίες αυτές, ως προς το περιεχόμενό τους, εφευρήματα του Κριτόβουλου. Με αυτές εξέφραζε τις σκέψεις του, κρίσεις του και ερμηνείες του για τα γεγονότα αλλά και τους πρωταγωνιστές τους, , όπως για παράδειγμα για τους δυτικούς, των οποίων της συμβολή «[...]ζητεί να παρουσίαση όλως επουσιώδη και μηδαμινήν[...]»

Άλλες επιδράσεις που έχει δεχθεί από τον Θουκυδίδη, αφορούν τη γλώσσα (χρήση της γενικής άστυ-άστεως, χρήση των συμφωνικών συμπλεγμάτων σσ αντί ττ, προτίμηση στα ρήματα σε -ω αντί σε -νυμι, ), τον τρόπο έναρξης του έργου του (Κριτόβουλος...συνέγραψε -Θουκυδίδης συνέγραψε), αντί μηνών χρησιμοποιεί εποχές. Ολόκληρες φράσεις του είναι δάνειες (από μνήμης) από τον Θουκυδίδη. Τη συμμόρφωσή του με το λόγιο πρότυπο της εποχής δείχνει και ο εξελληνισμός κάθε ονόματος κύριου ή απλής λέξης:(Αλβανοί=Ιλλυριοί, Ούγγροι=Παίονες, ο Γατελούζος τιμαριούχος της Λέσβου Dorino=Δωριεύς, το τουφέκι=τούφαξ)

Επιδράσεις έχει δεχθεί και από τον Ηρόδοτο, π.χ. στην περιγραφή της σύλησης της Κωνσταντινούπολης που θυμίζει της περιγραφή της σύλησης της Ερέτριας από τον Ηρόδοτο. , από τον Αρριανό, στην περιγραφή της επίσκεψης από τον Μωάμεθ Β', της Τροίας κατά την οποία τιμά τους αρχαίους ήρωες, όπως και ο Μέγας Αλέξανδρος. Έτσι θέλει να δημιουργήσει ένα ηρωικό πορτρέτο του σουλτάνου, ανάλογο μ'εκέινα των ηρώων του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Τέλος το μοτίβο της αμοιβαίας εκδίκησης μεταξύ Ασίας και Ευρώπης είναι δάνειο από τον Ηρόδοτο και τον Αρριανό

Παρόλο που ακολουθεί στα παραπάνω τον Θουκυδίδη, εντούτοις ενσωματώνει το υπερλογικό στοιχείο στη αφήγησή του: θεοσημείες, που προηγούνται της Άλωσης, και στον προφητικό-προεικονιστικό τους χαρακτήρα, σχετικά με την επερχόμενη καταστροφή.Έτσι αναφέρεται σε πτώση εικονίσματος της Παναγίας από τα χέρια αυτών που την μετέφεραν στη διάρκεια μιας λιτανείας και αύξηση υπερφυσική του βάρους του όταν αποπειράθηκαν να την σηκώσουν (θεωρήθηκε σημείο για την εγκατάλειψη της Πόλης από την Παναγία). Ξαφνική καταιγίδα, με βροχή, χαλάζι που ξέσπασε κατά τη διάρκεια της ίδιας λιτανείας (έκφραση θείας οργής).. Μόνος αυτός, επίσης, παραδίδει την πληροφορία πως στα τέλη του 1452 και αρχές του 1453 έγιναν σεισμοί στην περιοχή της Βυζαντινής πρωτεύουσας. Όμως δεν πρόκειται για πραγματικούς αλλά για μικρούς και ασήμαντους που θα έγιναν αντιληπτοί από λίγους. Η συμπαράθεση του σεισμού εντάσσεται στο μοτίβο της συσσώρευσης θεοσημειών στις σχετικές αφηγήσεις

Η εικόνα των Τούρκων στον Κριτόβουλο

Σε κανένα σημείο της αφήγησης του Κριτόβουλου δεν αναφέρονται οι πολεμιστές του Μωάμεθ ως Τούρκοι, ούτε τους αποκαλεί βάρβαρους, ακόμα κι όταν περιγράφει τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης, ούτε γενικά με κάποιον άλλο εθνολογικό προσδιορισμό. Αποφεύγει κάθε απαξιωτική ή περιφρονητική αναφορά για το πολεμικό τους έργο, και παρουσιάζει μια σύμμετρη εικόνα για τις πολεμικές επιδόσεις των δύο αντιπάλων. Μόνο μέσα από τη σύγκριση που επιχειρεί ανάμεσα στις αλώσεις άλλων πόλεων από άλλους λαούς στο απώτατο παρελθόν, και σε εκείνη της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, υπονοεί τη βαρβαρότητα. Στην αφήγηση της Άλωσης, μόνο, τους αποκαλεί πλήθος ξύμμικτον. Η απουσία κάθε εθνολoγικής, φυλετικής ή θρησκευτικής αναφoράς δηλώνει τη σηματοδότηση από τον Κριτόβουλο των Τούρκων ως δυνάμεων της ακοσμίας, της αταξίας και του χάους

Αποτίμηση του έργου και της προσωπικότητάς του

Η όλη στάση του Κριτόβουλου έχει ερμηνευθεί ποικιλότροπα: για κάποιους ιστορικούς η στάση του είναι αμφίσημη, «[...] τα γνωστά γεγονότα της ζωής του και το έργο του προδίδουν άλλοτε την αναξιοπρεπή δουλοπρέπειά του και άλλοτε τον απροκάλυπτο πολιτικό του καιροσκοπισμό»Το έργο του έχει διθυραμβικό χαρακτήρα για τα επιτεύγματα του Οθωμανού σουλτάνου. Γι'αυτό και αποσιωπά σκόπιμα κάποια ιστορικά γεγονότα, «χωρίς να παραποιεί την ιστορική αλήθεια»Τα γεγονότα που αποσιωπά για παράδειγμα είναι ότι ο Πορθητής έπνιξε τον αδελφό του ή την άτυχη εκστρατεία του στο Βελιγράδι.ή η προσβλητική αντιμετώπιση του κομμένου κεφαλιού του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα όπως αναφέρει ο Δούκας.

Για άλλους πάλι ο Κριτόβουλος αντιπροσωπεύει την τάση για συνεργασία με τον κατακτητή «ως τη μόνη εφικτή επιλογή» στις περιστάσεις που διερχόταν οι βυζαντινοί, και για να αποτραπούν περισσότερες καταστροφές. Ενώ σύγχρονοι Έλληνες ιστορικοί, όπως ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, προδιατέθηκαν αρνητικά απέναντί του, λόγω των τουρκόφιλων απόψεών του.

Εκδόσεις του κειμένου

Η πρώτη έκδοση του έργου δημοσιεύτηκε στο Παρίσι, το 1870, στο έργο Fragmenta Historicorum Graecorum V 1, ενώ ακολούθησαν κριτικές εκδόσεις των V. Grecu (1963) και D. Reinsch (1983).

Εργογραφία

• Fragmenta Historicorum Graecorum, vol. 5, 1873.
• Diether R. Reinsch (ed.), Critobuli Imbriotae historiae. Corpus fontium historiae Byzantinae 22. Berlin: de Gruyter, 1983.
• Diether R. Reinsch, Φωτεινή Κολοβού, (μτφρ.), Κριτοβούλου του Ιμβρίου Ιστορία. εκδ. Κανάκη, 2005.
• Charles T. Rigg (μτφρ.), History of Mehmed the Conqueror. Princeton: Princeton UP, 1954.

Πηγές

• Φωτεινή Κολοβού, Diether Roderich Reinsch, «Εισαγωγή»,Κριτοβούλου του Ιμβρίου Ιστορία. εκδ. Κανάκη, 2005, σελ.7-19
• Ηλίας Τσιπτσές, «Η κατάκτηση της Τραπεζούντας από τους Οθωμανούς μέσω των ιστορικών έργων του Κριτόβουλου και του Tursun Bey», Βυζαντιακά, τομ.26 (2007), σελ.233-243
• Γιώργος Πρίντζιπας, «Οι ιστορικοί της Αλώσεως», στο:(Ευάγγελος Χρυσός επιμ.), Η άλωση της Πόλης, εκδ.Ακρίτας, Αθήνα, 1994, σελ.63-97, ιδ.91-96
• Ιωάννης Χασιώτης, «Τάσεις συνεργασίας Ελλήνων και Οθωμανών», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ.10 (1974), Εκδοτική Αθηνών, σελ.247-249
• Στέφανος Ήμελλος, «Σεισμοί(;) προ της Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως», Αθηνά, τομ. 83, (2002-2005), σελ.532
• Στήβεν Ράνσιμαν, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, μτφρ.Νίκος Νικολούδης, εκδ.Παπαδήμας, Αθήνα, 2003,
• Ασπασία Παυλοπούλου, «Η αντιπαράθεση δύο κόσμων στις μαρτυρίες για την Άλωση», Βυζαντιακά, τομ.21 (2001), σελ.347-374
• Κωνσταντίνος Άμαντος, Σχέσεις Ελλήνων και Τούρκων από του ενδεκάτου αιώνος μέχρι του 1821, τομ.Α', εκδ.Ο.Ε.Σ.Β., Αθήναι 1955, σελ.99
• Νικόλαος Τωμαδάκης, «Μιχαήλ Κριτόβουλος ο Ίμβριος», Περί αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453), εκδ.Π.Πουρναράς, Θεσσαλονίκη, 1993, σελ.77-93
• Νικόλαος Ανδριώτης, «Κριτόβουλος ο Ίμβριος και το ιστορικό του έργο», Ελληνικά, τομ.2 (1929), σελ.167-200
• Herbert Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, τομ. Α΄, μτφρ. Κ. Συνέλλη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1991, σελ.358-364
• Παναγιώτης Μαστροδημήτρης, «Εσωτερικές επιδράσεις του Θουκυδίδου επί του Κριτόβουλου», Αθηνά, τομ.65(1961), σελ.158-168
• Γεώργιος Ζώρας, «Αι τελευταίαι προ της Αλώσεως δημηγορίαι Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου και Μωάμεθ του Πορθητού», Επιστημονική Επετηρίς της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, τομ.9 (1958-1959), σελ.510-538
• Μανώλης Βαρβούνης, «Διηγήσεις περί θεοσημειών πριν από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (1453)», Βυζαντινά, τομ.17, (1994), σελ.121-140
• Νικόλαος Τωμαδάκης, «Αι παρά Κριτοβούλω δημηγορίαι Μωάμεθ Β'», Αθηνά, τομ.56,(1952),σελ.61-68
• Δήμητρα Μονιού, Μνήμες Αλώσεως Κωνσταντινούπολη 1453 (δ'εκδ.), εκδ.Π.Κυριακίδη, Αθήνα, 2010, σελ.127-130
• Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, Πηγαί της Βυζαντινής Ιστορίας, εκδ.Κέντρον Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη, 1975, σελ.429
• Bencheva Joanna, «Κριτόβουλος Ίμβριος», Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού, Κωνσταντινούπολη
• Encyclopædia Britannica Online, 2009, Michael Critobulus

Επιπλέον βιβλιογραφία

• Σπυρίδων Λάμπρος, «Το πλήρες όνομα του ιστορικού Κριτόβουλου», Νέος Ελληνομνήμων, τομ.7 (1910), σελ.95
• Ιωάννης Παπαδριανός, «Οι ειδήσεις του ιστορικού Κριτόβουλου για τη Βυζαντινή πριγκίπισσα Έλενα Παλαιολογίνα Brankovich και η αξιοπιστία τους», Ελληνικά, τομ.21 (1968), σελ.164-168