Ιωάννης ο Πρεσβύτερος (μυθικός βασιλιάς)

Ο Ιωάννης ο Πρεσβύτερος (λατινικά: Presbyter Johannes) είναι μυθικός χριστιανός πατριάρχης και βασιλιάς δημοφιλής στα ευρωπαϊκά χρονικά και παραδόσεις του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, ο οποίος από τα μέσα του 12ου αιώνα έως και τις αρχές του 17ου αιώνα θεωρούνταν πως υπήρχε στα αλήθεια και η τοποθεσία του βασιλείου του αποτέλεσε αντικείμενο αναζήτησης. Θρυλούνταν πως ήταν ο ηγεμόνας ενός Νεστοριανού βασιλείου ανάμεσα στις χώρες των Μουσουλμάνων και τους παγανιστές της Ανατολής και πως στην περιοχή αυτή κατοικούσαν οι χριστιανοί του απόστολου Θωμά.

Απεικόνιση σε χάρτη του 1558, Βρετανική Βιβλιοθήκη: ο Ιωάννης ο Πρεσβύτερος ως αυτοκράτορας της Αιθιοπίας

Ιστορικό

Στην αρχή το βασίλειο του Ιωάννη θεωρούνταν πως βρίσκονταν στην Ινδία, με τις ιστορίες των Νεστοριανών χριστιανών εκεί και τα ταξίδια του Θωμά του Αποστόλου να είναι καταγεγραμμένα σε χρονικά όπως οι Πράξεις του Θωμά, τα οποία και πιθανώς έσπειραν τους πρώτους σπόρους για το μύθο. Με τον ερχομό των Μογγόλων στον δυτικό κόσμο, οι δοξασίες τοποθετούσαν τον Ιωάννη στην κεντρική Ασία ενώ αργότερα οι Πορτογάλοι εξερευνητές της Αναγέννησης ήταν πεπεισμένοι πως βρισκόταν στην Αιθιοπία, η οποία ήταν Χριστιανική ήδη από τον 4ο αιώνα. Το βασίλειο του Ιωάννη του Πρεσβύτερου ήταν το αντικείμενο μιας αποστολής, πυροδοτώντας τις φαντασίες γενεών τυχοδιωκτών και εξερευνητών, άλλα παραμένοντας απρόσιτο παρά τις προσπάθειες τους. Αποτελούσε επίσης ένα σύμβολο της παγκοσμιότητας της Εκκλησίας για τους Ευρωπαίους Χριστιανούς, υπερβαίνοντας τις πολιτισμικές και γεωγραφικές διαφορές ώστε να συμπεριλάβει όλη την ανθρωπότητα, σε μια εποχή όπου οι εθνικές και ενδοθρησκευτικές συγκρούσεις έκαναν ένα τέτοιο όραμα να δείχνει μακρινό, καθώς και ένα πιθανό σύμμαχο στην Ανατολή έναντι των Περσών και Αράβων.

Η όλη φιλολογία και αναζήτηση του μυθικού βασιλιά συνέχισε έως και τις αρχές του 17ου αιώνα, όταν πλέον ήταν φανερό πως το συγκεκριμένο βασίλειο δεν αποτελούσε παρά ένα μύθο. Το εύρος των δοξασιών με τον οποίο συνδέθηκε ο μύθος, αποτυπώνεται από το γεγονός ότι υπάρχουν αναφορές του στη λαϊκή φαντασία που συνδέουν τον Ιωάννη τον Πρεσβύτερο με τους Τρείς Μάγους, τον μυθολογία σχετικά με τον Μέγα Αλέξανδρο, την τον βασιλιά Αρθούρο και την αναζήτηση του Ιερού Δισκοπότηρου, και άλλες δοξασίες και λαϊκές παραδόσεις, και πως το βασίλειο του ήταν γεμάτο με αφάνταστα πλούτη, θαύματα και παράξενα πλάσματα.

Θεωρείται πιθανό πως ο μύθος του βασιλείου του Ιωάννη του Πρεσβύτερου βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα όπως οι επιδρομές των Μογγόλων εναντίον των Περσών, καθώς και τους χριστιανικούς πληθυσμούς της Ινδίας και Κίνας, οι οποίοι ήταν Νεστοριανοί.

Χρονικά και επιστολές

Η πρώτη αναφορά σχετικά με τον μύθο εμφανίστηκε το 1145, στα Χρονικά του Όθωνα, όπου ο Όθωνας ήταν απεσταλμένος του σταυροφορικού Πριγκιπάτου της Αντιόχειας προς τον Πάπα Ευγένιο Β´, και ο οποίος έκανε εκτενείς αναφορές για ένα χριστιανό βασιλιά της ανατολής με την ονομασία Ιωάννης ο Πρεσβύτερος, ο οποίος είχε επιτεθεί και νικήσει τους Πέρσες. Ακολούθησε η αποστολή μιας επιστολής το 1165 προς τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Μανουήλ Α´ Κομνηνό όπου ο αποστολέας ανέφερε πως ήταν ο ίδιος ο Ιωάννης και επιθυμούσε σύναψη συμμαχίας με τους Βυζαντινούς, ενώ ο Πάπας Αλέξανδρος Γ´ φέρεται να έγραψε μια επιστολή προς τον Ιωάννη το 1177 ζητώντας με τη σειρά του τη σύναψη μιας ιερής συμμαχίας με το βασίλειο του.

Σύγχρονες αναφορές

Ο Ουμπέρτο Έκο στήριξε το βιβλίο του με τίτλο Μπαουντολίνο στον μύθο του Ιωάννη του Πρεσβύτερου. Ο Δημήτρης Σαραντάκος σε μια από τις μελέτες του σχετικά με τις ευρωπαϊκές εξερευνήσεις κάνει αναφορά στον μύθο ως Το βασίλειο του Πατρός Ιωάννη.