Οικογένεια Βατάτζη

Η Οικογένεια Βατάτζη (ονομ: Βατάτζης) ήταν ευγενείς της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας του 11ου-14ου αιώνα με πολλούς κλάδους. Μέλη της ήταν αρκετοί ανώτεροι στρατηγοί του βυζαντινού στρατού και, μετά τον γάμο του Ιωάννη Γ´ Δούκα Βατάτζη με την Ειρήνη της Οικογένειας των Λασκαριδών, κυρίαρχος κλάδος Αυτοκρατόρων της Νίκαιας μέχρι τον σφετερισμό του Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου το 1261. Η γυναικεία μορφή του ονόματος είναι Βατατζίνα.^[1]

Καταγωγή

Σύμφωνα με τον μελετητή Κωνσταντίνο Άμαντο, το όνομα Βατάτζης είναι μια υποτιμητική μορφή της λέξης «βάτος», και δόθηκε ως ψευδώνυμο που υποδηλώνει σκληρό χαρακτήρα^[2]. Μια άλλη εκδοχή αναφέρεται στα βατοειδή ψάρια^[3].

Η πρώτη μνεία του ονόματος είναι στη Σύνοψη Ιστοριών (343.134) του Ιωάννου Σκυλίτζη, που αναφέρει ότι περί το έτος 1000 η οικογένεια Βατάτζη ήταν διακεκριμένη μεταξύ των πολιτών της Αδριανούπολης. Τους επόμενους αιώνες ζουν στην περιοχή της Αδριανούπολης, όπου κατέχουν γαίες. Ομοίως, ο Εφραίμ ο Μοναχός, χρονικογράφος του 13ου αιώνα, τους αναφέρει ως γηγενείς του Διδυμοτείχου/Ορεστιάδας^[2]^[3].

11ος-13ος αιώνας

Ο Μιχαήλ Ψελλός αναφέρει ότι το 1047, ένας Ιωάννης Βατάτζης, συγγενής του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ΄ Μονομάχου (περ. 1042-1055), ακολούθησε τον στασιαστή Λέοντα Τορνίκιο^[2]. Η οικογένεια έγινε ονομαστή τον 12ο αιώνα, όταν αρκετά μέλη της κατέλαβαν υψηλά αξιώματα. Το 1131 ο Θεόδωρος Βατάτζης νυμφεύτηκε την Ευδοκία Κομνηνή, κόρη του Ιωάννη Β' Κομνηνού. Του απονεμήθηκε ο τίτλος του σεβαστοϋπέρτατου και ο Μανουήλ Α' Κομνηνός του έδωσε τον τίτλο του δεσπότη. Το 1151 πολιόρκησε το Zemun στη Σερβία και το 1158 ανακατέλαβε την Ταρσό της Κιλικίας. Παιδιά του ήταν:

Ανδρόνικος, πολέμησε το 1176 στην Αμάσεια, αλλά σκοτώθηκε από τους Σελτζούκους Τούρκους, που περιέφεραν το κεφάλι του για να αποθαρρύνουν το ρωμαϊκό στρατό.
Αλέξιος.
Θεοδώρα, ερωμένη του Μανουήλ Α' Κομνηνού.
Ιωάννης Κομνηνός Βατάτζης, νυμφεύθηκε την Μαρία Δούκαινα και είχαν γιους τον Αλέξιο και τον Μανουήλ. Ήταν αφοσιωμένος στους Κομνηνούς. Μετά την ήττα στο Μυριοκέφαλο (1176) εστάλη από τον Μανουήλ Α' κατά των Σελτζούκων που προσπαθούσαν να περάσουν τον Μαίανδρο ποταμό και τους νίκησε ολοκληρωτικά. Τιμήθηκε με τον τίτλο του μεγάλου δομεστίκου^[4] και το 1182 γίνεται κυβερνήτης Θράκης με έδρα την Αδριανούπολη, όπου είχαν οι Βατάτζαι τις κτήσεις τους. Μετά το θάνατο του Μανουήλ Α' και κατά την επιτροπεία της συζύγου του Μαρί Πουατιέ της Αντιοχείας υπήρχε δυσαρέσκεια. Ο μέλλων αυτοκράτορας Ανδρόνικος Α' Κομνηνός έγραψε στον Ιωάννη για να συμμαχήσουν ενάντια στη Μαρία, αλλά ο Ιωάννης του απάντησε υβριστικά. Όταν ο Ανδρόνικος Α' ήρθε στην εξουσία, βρίσκουμε τον Ιωάννη στη Φιλαδέλφεια, μάλλον από δυσμένεια του Ανδρονίκου Α'. Το 1182 ο Ιωάννης μάζεψε στρατό, εστασίασε, νίκησε το στρατό του Ανδρονίκου Α', αλλά απεβίωσε λίγες ημέρες αργότερα από ασθένεια. Οι δύο υιοί του, προσπαθώντας να διαφύγουν με πλοίο στη Σικελία, ναυάγησαν στην Κρήτη, όπου τους αιχμαλώτισαν. Ο Ανδρόνικος Α' τους τύφλωσε. Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης τον περιγράφει με θαυμασμό.

Ο αγιογράφος του αυτοκράτορα της Νικαίας Ιωάννη Γ΄ Δούκα Βατάτζη (1221/22-1254), θεωρεί τον Ιωάννη Κομνηνό Βατάτζη παππού του, του οποίου οι γιοι ονομάζονταν Νικηφόρος και Θεόδωρος, που διώχθηκαν από τον Ανδρόνικο Α΄ Κομνηνό (1183–1185). Σύμφωνα όμως με τον Νικήτα Χωνιάτη, οι γιοι του Ιωάννη ονομάζονταν Μανουήλ και Αλέξιος, οπότε μάλλον πρόκειται για σύγχυση του αγιογράφου^[4]^[5].

Άλλα μέλη της οικογένειας ήταν ο Λέων Βατάτζης, ο οποίος επί Μανουήλ Α΄ πολεμούσε εναντίον των Ούγγρων^[4]. Σφραγίδα του 12ου αιώνα αναφέρει τον «πατρίκιο, ύπατο και στρατηλάτη της Δύσης» Βρυέννιο Βατάτζη^[6]. Άλλη σφραγίδα αναφέρει τον Νικηφόρο Βατάτζη, «πρωτοπρόεδρο, βεστάρχη, μέγα δούκα και πραίτορα του Αιγαίου^[7]». Ένας Ιωσήφ Βατάτζης, πιθανώς μοναχός, είναι επίσης γνωστός μέσω της σφραγίδας του, πιθανότατα από τον 13ο αιώνα^[7]^[8], ενώ ένας Βασίλειος Βατάτζης είναι γνωστός ως δουξ και αναγραφεύς μιας επαρχίας υπό τον αυτοκράτορα της Νικαίας Θεοδώρου Α΄ Λασκάρεως (1205-1221/22)^[4].

Αυτοκράτορες της Νίκαιας

Ένας άλλος Βασίλειος Βατάτζης, δομέστικος των Σχολών της Ανατολής είναι μάλλον ο πατέρας του Ισαακίου Δούκα Βατάτζη, σεβαστοκράτορος και του Ιωάννη Γ' Δούκα Βατάτζη, αυτοκράτορα Ρωμαίων Νικαίας (1222-54). Μάλλον εξαιτίας της σύνδεσης αυτής, το Χρονικόν του Μορέως αποκαλεί τον Ισαάκιο Β΄ «Σάκη Βατάτζη»^[4]^[9].

Η σύζυγος του Βασιλείου, Αγγελίνα, ήταν δισεγγονή του Αλεξίου Α' Κομνηνού και εξαδέλφη των Ισαακίου Β' και Αλεξίου Γ' των Αγγέλων. Ο Ιωάννης Γ' παντρεύτηκε την Ειρήνη, κόρη του Θεοδώρου Α' Λάσκαρη, αυτοκράτορος Νικαίας και τον διαδέχθηκε. Κυβέρνησε συνετά, αύξησε κατά πολύ το κράτος της Νικαίας και ήταν ελεήμων, γι'αυτό και ο λαός τον θεωρεί άγιο. Μετά τον ακολούθησε ο υιός του Θεόδωρος Β' Λάσκαρης Βατάτζης (1254-58) και μετά από αυτόν ο υιός του Ιωάννης Δ' Λάσκαρης Βατάτζης (1258-61). Ο νεαρός Ιωάννης Δ' επιτροπευόταν από τον μέλλοντα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγο.

Μεταγενέστερα μέλη

Το επώνυμο Διπλοβατάτζη(ς) σημαίνει ότι και οι δύο γονείς είχαν το επώνυμο Βατάτζη(ς). Ο Θωμάς Διπλοβατάτζης (1468-1541), ευγενής, πολιτικός και νομικός που η οικογένειά του είχε μεταναστεύσει μετά την άλωση από την Κέρκυρα στη Νάπολη, νυμφεύτηκε την Μαρία Λάσκαρη και μετακόμισε στην Βενετία, όπου συνέγραψε την ιστορία της πόλης^[7].

Γενεαλογία

Ευδοκία Κομνηνή
(κόρη Ιωάννη Β΄)

Θεόδωρος Βατάτζης
στρατηγός

Ιωάννης
μέγας δομέστικος

Βασίλειος Βατάτζης

Ισαάκιος
σεβαστοκράτωρ

Ιωάννης Γ΄
(1222-1254)
σύζ.Ειρήνη Λασκαρίνα

Ιωάννης
σύζ. Ευδοκία Αγγελίνα

Θεόδωρος Β΄
(1254-1258)
σύζ.Ελένη Ασέν

Θεοδώρα
σύζ.Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος
(1259-1282)

Ιωάννης Δ΄
(1258-1261)

Ειρήνη
σύζ.Κωνσταντίνος Α΄ Τιχ
ηγ.Βουλγάρων

Μαρία
σύζ.Νικηφόρος Α΄ Άγγελος
δεσπότης Ηπείρου

Παραπομπές

↑ Kazhdan 1991, σελ. 2154–2155.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Άμαντος 1951, σελ. 174.
↑ ^3,0 ^3,1 Polemis 1968, σελ. 106.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Άμαντος 1951, σελ. 175.
↑ Polemis 1968, σελ. 107 (σημ. 5).
↑ Άμαντος 1951, σελ. 176.
↑ ^7,0 ^7,1 ^7,2 Άμαντος 1951, σελ. 177.
↑ PNP, σελ. 2520. * Βατάτζης Ἰωσήφ.
↑ Βαρζός 1984, σελ. 851–854.

Πηγές

Άμαντος, Κωνσταντίνος (1951). «Ἡ οἰκογένεια Βατάτζη» (στα Greek). Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών XI: 174–178. http://hdl.handle.net/11615/15382.
(Αγγλικά) Kazhdan, Alexander, επιμ. (1991). The Oxford Dictionary of Byzantium. Οξφόρδη και Νέα Υόρκη: Oxford University Press. ISBN 0-19-504652-8.
(Αγγλικά) Polemis, Demetrios I. (1968). The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography. Λονδίνο: The Athlone Press. OCLC 299868377.
Trapp, Erich; Beyer, Hans-Veit; Walther, Rainer; Sturm-Schnabl, Katja; Kislinger, Ewald; Leontiadis, Ioannis; Kaplaneres, Sokrates (1976–1996) (στα γερμανικά). Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit. Βιέννη: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften. ISBN 3-7001-3003-1.
Βαρζός, Κωνσταντίνος (1984). Η Γενεαλογία των Κομνηνών (PDF). B. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών. OCLC 834784665.
Venetis, Evangelos (2012). «VATATZES, Vasilios». Encyclopaedia Iranica. http://www.iranicaonline.org/articles/vatatzes-vasilios.
Wortley, John (2010). John Skylitzes: A Synopsis of Byzantine History, 811–1057. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-76705-7.

Δείτε επίσης

[FOOTNOTEKazhdan19912154–2155-1] Kazhdan 1991, σελ. 2154–2155.

[FOOTNOTEΆμαντος1951174-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Άμαντος 1951, σελ. 174.

[FOOTNOTEPolemis1968106-3] 3,0 ^3,1 Polemis 1968, σελ. 106.

[FOOTNOTEΆμαντος1951175-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 ^4,4 Άμαντος 1951, σελ. 175.

[FOOTNOTEPolemis1968107_(σημ._5)-5] Polemis 1968, σελ. 107 (σημ. 5).

[FOOTNOTEΆμαντος1951176-6] Άμαντος 1951, σελ. 176.

[FOOTNOTEΆμαντος1951177-7] 7,0 ^7,1 ^7,2 Άμαντος 1951, σελ. 177.

[FOOTNOTEPNP2520._*_Βατάτζης_Ἰωσήφ-8] PNP, σελ. 2520. * Βατάτζης Ἰωσήφ.

[FOOTNOTEΒαρζός1984851–854-9] Βαρζός 1984, σελ. 851–854.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]