Αλέξιος Φιλανθρωπινός

Ο Αλέξιος Φιλανθρωπινός Ταρχανειώτης ή Φιλανθρωπηνός ήταν Βυζαντινός στρατιωτικός, που σημείωσε εντυπωσιακές επιτυχίες κατά των Τουρκομάνων στα τέλη του 13ου αιώνα. Με τον Φιλανθρωπινό επιχειρήθηκε η πιο πολλά υποσχόμενη προσπάθεια ανακατάληψης της Μικράς Ασίας από τους Βυζαντινούς κατά την Παλαιολόγειο περίοδο. Η προσπάθεια όμως δεν τελεσφόρησε, λόγω της στάσης στην οποία εξωθήθηκε και είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψη και τύφλωσή του.

Αλέξιος Φιλανθρωπινός
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	1270 (περίπου)
Θάνατος	1340 Λέσβος
Χώρα πολιτογράφησης	Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Θρησκεία	Ορθόδοξη Εκκλησία
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	στρατιωτικός
Οικογένεια
Γονείς	Μιχαήλ Ταρχανειώτης
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	στρατηγός

Καταγωγή και ανέλιξη

Γονείς του Αλεξίου Φιλανθρωπινού ήταν ο Μιχαήλ Ταρχανειώτης (γιος της Μαρίας Παλαιολογίνας, αδελφής του Αυτοκράτορα Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου, και του Νικηφόρου Ταρχανειώτη) και η Μαρία Φιλανθρωπινή, κόρη του στρατηγού Αλεξίου Δούκα Φιλανθρωπηνού, ο οποίος είχε επιδείξει αξιόλογη δράση υπό τους Αυτοκράτορες Ιωάννη Γ' Δούκα Βατάτζη και Μιχαήλ Η'. Γεννήθηκε περί το 1270 και σε νεαρή ηλικία (αρχές δεκαετίας του 1290) έλαβε τον τίτλο του πιγκέρνη από τον Αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β' Παλαιολόγο. Με τον τίτλο αυτό εστάλη στη Μικρά Ασία (Μάρτιος 1293), όπου διορίστηκε αρχηγός ολόκληρου του στρατού της Ανατολής και διοικητής της βυζαντινής Μ. Ασίας εκτός των παραλίων της Ιωνίας. Κόρη του ήταν η Μαρία.

Η κατάσταση στη Μικρά Ασία

Η κατάσταση στη Μικρά Ασία, ήδη από τις ημέρες του Μιχαήλ Η', είχε επιδεινωθεί δραματικά. Η αδιαφορία της κυβέρνησης και η προσκόλληση του μικρασιατικού πληθυσμού στη δυναστεία των Λασκαριδών (που εκφράστηκε με την ευρεία υποστήριξη του πατριάρχη Αρσενίου στη διαμάχη του τελευταίου με τον Μιχαήλ Η) είχε ως συνέπεια την αναίρεση των επιτευγμάτων των τελευταίων, ιδίως του Ιωάννη Γ' Βατάτζη. Η χώρα ερημωνόταν από τις επιδρομές των τουρκομανικών φυλών που πλέον έφταναν μέχρι τα παράλια του Αιγαίου. Ωστόσο, η κατάσταση ήταν ακόμη ρευστή (λόγω του περιορισμένου δυναμικού των τελευταίων όπως και των συνεχών ενδοτουρκικών συγκρούσεων) και μια συνεπής πολιτική εκ μέρους των Βυζαντινών, πιθανώς θα μπορούσε να αλλάξει την κατάσταση υπέρ της αυτοκρατορίας.

Η δράση του Φιλανθρωπινού στη Μικρά Ασία

Τον πρώτο χρόνο ο Αλέξιος μάλλον τον αφιέρωσε στην αναδιοργάνωση της περιοχής και του στρατού του, καθώς οι πηγές δεν αναφέρουν σημαντικές επιτυχίες. Ο στρατός του αποτελείτο, μάλλον, από ελαφρώς οπλισμένα τμήματα (αφού αυτό απαιτούσε τόσο η δύσκολη οικονομική κατάσταση του βυζαντινού κράτους όσο και οι Τουρκομάνοι ιπποτοξότες που, κατά κύριο λόγο, είχε να αντιμετωπίσει). Σ’ αυτά προστέθηκαν και αρκετοί Κρήτες πρόσφυγες που είχαν εγκατασταθεί στη Μ. Ασία.

Οι εντυπωσιακές επιτυχίες του Φιλανθρωπινού αρχίζουν την άνοιξη του 1294. Κατέλαβε αρκετά οχυρά που κατείχαν οι Τούρκοι, ενώ συνάμα εξασφάλισε την άμυνα διαφόρων περιοχών. Επίσης η πόλη Αχυράους απαλλάχθηκε από την πίεση των Τούρκων, οι οποίοι ενέκυψαν με προτάσεις ειρήνης. Η έκταση των επιτυχιών φαίνεται από το γεγονός ότι ο αυτοκράτορας και οι κάτοικοι της Κωνσταντινούπολης κατεπλάγησαν από τις απρόσμενες εξελίξεις στο ανατολικό μέτωπο. Το φθινόπωρο του 1295 κατελήφθη η Μίλητος και πλήθος λαφύρων εστάλησαν στην Πόλη. Όπως αναφέρουν σύγχρονες πηγές κατά την περίοδο εκείνη στην Κωνσταντινούπολη ένας Τούρκος δούλος άξιζε λιγότερο από ένα πρόβατο.

Παράλληλα με τις πολεμικές επιχειρήσεις, ο Φιλανθρωπινός επιδόθηκε στην αναδιοργάνωση της Δυτικής Μ. Ασίας. Κάλεσε πολλούς πρόσφυγες που είχαν καταφύγει στις ευρωπαϊκές επαρχίες του κράτους, να επιστρέψουν στις πατρίδες τους. Έτσι, αρκετές περιοχές που είχαν εγκαταλειφθεί και ερημωθεί ξανακατοικήθηκαν και αναζωογονήθηκαν. Για να σταθεροποιηθεί η ευνοϊκή κατάσταση που είχε δημιουργηθεί, ο Αλέξιος ζήτησε από τον αυτοκράτορα βοήθεια και φορολογικές απαλλαγές για τη Μ. Ασία, αλλά δεν πέτυχε κάποια ουσιαστική συνδρομή πέραν από υποσχέσεις. Ωστόσο είχε κερδίσει την εμπιστοσύνη και την εκτίμηση των στρατιωτών του και των κατοίκων της περιοχής, κάτι που για τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο θα ήταν εξαιρετικά αμφίβολο (για τους λόγους που αναφέρθηκαν παραπάνω). Στο πρόσωπό του οι Μικρασιάτες αναγνώρισαν έναν έντιμο και δραστήριο άνθρωπο σε αντίθεση με την κεντρική διοίκηση που την έβλεπαν ως φοροσυλλεκτικό μηχανισμό. Ακόμη και αρκετοί Τούρκοι, μετά τις πρώτες επιτυχίες τού Αλεξίου και εκτιμώντας τη μεγαλοψυχία και τη μετριοπάθειά του, προσχώρησαν στον στρατό του.

Στάση του Φιλανθρωπινού

Οι επιτυχίες του Φιλανθρωπινού, όμως, προκάλεσαν αντιζηλίες και έχθρες στο περιβάλλον του αυτοκράτορα. Κυριότερος αντίζηλος ήταν ο διοικητής των ακτών της Ιωνίας, Λιβαδάριος. Οι στρατιώτες του Αλεξίου ανησυχούσαν ότι ο αρχηγός τους θα πέσει θύμα δολοφονίας από την αυλή, αν και ο αυτοκράτορας κάθε άλλο παρά το κακό του ανιψιού του ήθελε. Τελικά, υπό την πίεση στρατιωτών και πολιτών και παρά τη θέλησή του, ο Φιλανθρωπινός στασίασε, στις αρχές του 1296. Ο αυτοκράτορας ένιωσε μεγάλη πικρία για το γεγονός και προχώρησε σε διαπραγματεύσεις, προσφέροντάς του Αλεξίου τον τίτλο του καίσαρος. Ο Λιβαδάριος όμως, για να κερδίσει την αυτοκρατορική εύνοια δωροδόκησε κάποιους από τους στρατιώτες του Φιλανθρωπινού, οι οποίοι εκμεταλλεύτηκαν τη δυσαρέσκεια των οπαδών του τελευταίου για την αναποφασιστικότητά του, τον συνέλαβαν και τον τύφλωσαν.

Έπειτα από αυτό, ο Φιλανθρωπινός φυλακίστηκε. Εμφανίζεται ξανά το 1323, όταν κατόπιν εντολής του αυτοκράτορα εστάλη στη Μ. Ασία και έπεισε τους Τούρκους να άρουν την πολιορκία της Φιλαδέλφειας. Απελευθερώθηκε οριστικά με επέμβαση του πατριάρχη Ησαΐα το 1333, μετά τον θάνατο του Ανδρόνικου Β' (1332), και εξορίστηκε στη Λέσβο, όπου έζησε ως το θάνατό του.

Οικογένεια

Νυμφεύτηκε τη Θεοδώρα Ακροπολίτη, κόρη του Κωνσταντίνου (γιου του ιστορικού Γεωργίου Ακροπολίτη) και είχε τέκνο:

• Μιχαήλ Φιλανθρωπινός Ταρχανειώτης.

Πηγές

• "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους", Τόμος Θ' (Μεσοβυζαντινοί και Υστεροβυζαντινοί Χρόνοι), Εκδοτική Αθηνών
• Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκδοτική Αθηνών, λήμμα Φιλανθρωπινοί ή Φιλανθρωπηνοί

Βιβλιογραφία

• Μητροπολίτης Παραμυθιάς Αθηναγόρας, «Συμβολήν εις την ιστορίσαν του Βυζαντινού οίκου των Φιλανθρωπινών», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τομ. Ι δ, σελ.61-74

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Λήμμα Αλέξιος Φιλανθρωπινός στην Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού με παραθέματα συγχρόνων του πηγών.