Αέρηδες (μνημείο)

Με το όνομα Αέρηδες καθιερώθηκε να λέγεται αρχαίο μνημείο που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης Αθηνών, στον χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς στην Πλάκα. Η επίσημη ονομασία του είναι Ωρολόγιο του Κυρρήστου και θεωρείται πως το ανήγειρε ο Ανδρόνικος ο Κυρρήστης (ή Κύρρηστος). Πρόκειται για οκταγωνικό μαρμάρινο κτίριο, χωρίς κίονες, όπου στις ισάριθμες μετόπες του φέρονται ανάγλυφοι οι οκτώ κύριοι άνεμοι, εξού και η ονομασία «Αέρηδες». Φέρει δύο θύρες, μία προς Βορρά και μία προς Δύση.

Αέρηδες
Είδος	υδραυλικό ρολόι, ανεμοδείκτης, ηλιακό ρολόι και πύργος ρολογιού
Αρχιτεκτονική	αρχαία ρωμαϊκή αρχιτεκτονική και ελληνιστική αρχιτεκτονική
Γεωγραφικές συντεταγμένες	37°58′27″N 23°43′37″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Αθηναίων
Τοποθεσία	Ρωμαϊκή Αγορά της Αθήνας
Χώρα	Ελλάδα
Υλικά	πεντελικό μάρμαρο
Δημιουργός	Ανδρόνικος ο Κυρρήστης
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Ιστορία

Το Ωρολόγιο του Κυρρήστου ανεγέρθηκε από τον Έλληνα αστρονόμο Ανδρόνικο από την Κύρρο της Μακεδονίας (ή Μακεδονικής Συρίας) (α΄ μισό του 1ου αιώνα π.Χ.), ανατολικά του αρχαιολογικού χώρου του μικρού πρόπυλου της Ρωμαϊκής Αγοράς στην Αθήνα. Κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο χρησιμοποιήθηκε ως καμπαναριό βυζαντινής εκκλησίας. Κατά τον 15ο αιώνα το μνημείο περιγράφεται από τον περιηγητή Κυριακό Αγκωνίτη ως ναός του Αιόλου.

Μετά την εκκένωση της Αθήνας από τα στρατεύματα του Φραντσέσκο Μοροζίνι και την ανακατάληψή της από τους Τούρκους, το κτίριο αυτό μετατράπηκε σε τεκέ (τουρκικά: μουσουλμανικό μοναστήρι) από δερβίσηδες που είχαν έλθει από διάφορα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και εγκαταστάθηκαν σε αυτό. Στην αρχή, οι δερβίσηδες ήταν ανυπάκουοι και δημιουργούσαν αρκετά προβλήματα στην οθωμανική διοίκηση. Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο τότε βοεβόδας της Αθήνας Χασεκής αναγκάστηκε με στρατό να τους καθυποτάξει, απειλώντας τους πως αν δεν ακολουθήσουν τις σχετικές διατάξεις της διοίκησης θα τους εκδίωκε. Έτσι παρέμειναν περιορισμένοι εντός του κτιρίου, συντηρούμενοι με κοινή δαπάνη από εισφορές μουσουλμάνων κατοίκων που έτρεφαν γι' αυτούς μεγάλο σεβασμό. Στον τεκέ φιλοξενούνταν επίσης και ανώτατοι ιερουργοί του μουσουλμανικού δόγματος που έφθαναν στην Αθήνα. Κατά τη περίοδο αυτή ο πύργος θάφτηκε κατά το μισό του ύψος, και ίχνη αυτού φαίνονται ακόμη στο εσωτερικό του, ενώ ακόμη υπάρχουν τουρκικές επιγραφές στα τοιχώματα. Ανασκάφηκε πλήρως κατά τον 19ο αιώνα από την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία.

Οι Αέρηδες σε γκραβούρα τον 18ο αιώνα

Αναπαράσταση του πύργου κατά την αρχαιότητα, 19ος αιώνας

Ο Γάλλος περιηγητής κόμης ντε Φορμπέν που επισκέφθηκε την πόλη το 1817 βρήκε το ωρολόγιο του Κυρρήστου να κατέχεται από τους δερβίσηδες που διακρίνονταν για την ομορφιά τους και τη σεμνότητα του ήθους τους αλλά ήταν ιδιαίτερα αυθάδεις σε κάθε είδους δεσποτική διοικητική Αρχή. Οι δερβίσηδες παρέμειναν εδώ μέχρι το 1821 οπότε και η Αθήνα καταλήφθηκε από τους Έλληνες, με αποτέλεσμα να διαφύγουν άλλοι στην Εύβοια και άλλοι στη Μικρά Ασία. Γεγονός πάντως είναι ότι η παρουσία και διαμονή τους στη μνημείο το διέσωσε από ποικίλες καταστροφές, όταν αντίθετα φθάνοντας Ευρωπαίοι αρχαιολάτρες αφαιρούσαν και άρπαζαν αρχαιότητες. Από όταν περιήλθε στα χέρια των Ελλήνων συμπεριελήφθη στις αρχαιότητες και στους αρχαιολογικούς χώρους της Αθήνας. Η δε συνοικία που αναπτύχθηκε γύρω του ονομάζεται ομοίως συνοικία Αέρηδες.

Περιγραφή μνημείου

Πρόκειται για ένα πυργωτό οκτάγωνο οικοδόμημα από πεντελικό μάρμαρο, μήκους πλευράς 3,20 μέτρων και συνολικού ύψους 12 μέτρων, του οποίου η βάση αποτελείται από τρεις βαθμίδες. Η στέγη του είναι κωνική κεραμοσκεπής. Στη νότια πλευρά φέρει ένα ημικυλινδρικό πρόσκτισμα μικρότερου ύψους ενώ στη ΒΑ και ΒΔ πλευρά φέρει από ένα πρόπυλο με δύο αντιτακτούς κίονες έκαστο.

Κάτοψη βάσης μνημείου

Στη κορυφή της στέγης υπήρχε ορειχάλκινος ανεμοδείκτης υπό μορφή Τρίτωνα, ο οποίος περιστρεφόμενος έδειχνε, κρατώντας δείκτη, την κατεύθυνση ενός από τους οκτώ κύριους ανέμους. Οι άνεμοι, προσωποποιημένοι, φέρονται ανάγλυφοι να ίπτανται (φτερωτοί) στο άνω μέρος της κάθε πλευράς του πύργου, φέροντας ο καθένας και ιδιαίτερο σύμβολο. Τα ονόματά τους είναι χαραγμένα κάτω από το αντίστοιχο τμήμα του οκταγωνικού γείσου, και είναι: ο Βορρέας (βόρειος), ο Καικίας (βορειοανατολικός), ο Απηλιώτης (ανατολικός), ο Εύρος (νοτιοανατολικός), ο Νότος (νότιος), ο Λιψ (Λίβας, νοτιοδυτικός), ο Ζέφυρος (δυτικός), και ο Σκίρων (βορειοδυτικός). Κάτω δε από κάθε προσωποποίηση, εγχάρακτες ακτίνες κατά διάφορους σχηματισμούς αποτελούσαν αυτούσια ηλιακό ρολόι.

Αέρηδες (δυτική πλευρά - Ζέφυρου)

Ειδικότερα για τον υπολογισμό της ώρας σε ανήλιες ημέρες υπήρχε μέσα στο κτίσμα ιδιαίτερη εγκατάσταση υδραυλικού ρολογιού. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα πως ο κατασκευαστής του μνημείου συνδύασε τις εφευρέσεις προηγουμένων κατασκευαστών ρολογιού, όπως του Αρχιμήδη, του Κτησίβιου και του Φίλωνα. Μάλιστα, όπως σημειώνει ο Ουάρρωνας, στη νότια πλευρά του οικοδομήματος υπήρχε δοχείο κυλινδρικού σχήματος με νερό που παρεχόταν μέσω αγωγού από πηγή της βόρειας πλευράς της Ακρόπολης. Ο δε Βιτρούβιος ονομάζει το μνημείο αυτό «Πύργο των Ανέμων» και το περιγράφει με πολλές λεπτομέρειες. Τέλος, το μνημείο κατατάσσεται στον κορινθιακό ρυθμό (εκ των κιονοκράνων) ενώ το εσωτερικό του στον δωρικό ρυθμό (βαρύ αυστηρό). Συνέχεια του κτιρίου ΝΑ ήταν το Αγορανομείο επί πολυβάθμιτης μαρμάρινης βάσης.

• Το μνημείο αυτό θεωρείται ο αρχαιότερος μετεωρολογικός-ωρομετρικός σταθμός του κόσμου.

Επιρροή

Το σχέδιο αρκετών κτιρίων επηρεάστηκε από αυτό του Πύργου των Ανέμων. Μεταξύ αυτών:

• Ο Πύργος των Παραθύρων, κτίριο του 18ου αιώνα στην κορυφή του Παρατηρητηρίου Ράντκλιφ στην Οξφόρδη της Αγγλίας.
• Το Παρατηρητήριο του Daniel S. Schank, (1865) ως πρώιμο αστεροσκοπείο στο Πανεπιστήμιο Ρούτγκερς, στο Νιου Μπράνσγουικ του Νιου Τζέρσεϊ.
• Το μαυσωλείο του ιδρυτή της Εθνικής Βιβλιοθήκης Παναγή Βαλλιάνου στο Κοιμητήριο Γουέστ Νόργουντ στο Λονδίνο.
• Ο Πύργος Torre del Marzocco του 15ου αιώνα στο Λιβόρνο.
• Ένας παρεμφερής πύργος στη Σεβαστούπολη, ο οποίος χτίστηκε το 1844.
• Ο Ναός των Ανέμων, ο οποίος βρίσκεται στα εδάφη του Όρους Στιούαρτ κοντά στο Νιουτάουναρντς στη Βόρεια Ιρλανδία.
• Ο Ναός Κάρναμπι κοντά στο Κάρναμπι του Γιόρκσαϊρ στην Αγγλία, χτισμένος το 1770.
• Το Κτίριο του Μαίτλαντ Ρόμπινσον στο Downing College του Κέιμπριτζ, το οποίο σχεδιάστηκε από τον Κουίνλαν Τέρι το 1992.
• Ο Πύργος των Καταιγίδων (1835), στο Μπουντ της Κορνουάλης στην Αγγλία, από τον Τζορτζ Γουίτγουικ (George Wightwick).

Εξωτερικοί σύνδεσμοι - Πηγές

• «Ωρολόγιο Κυρρήστου» Αρχειοθετήθηκε 2007-08-22 στο Wayback Machine.. Υπουργείο Πολιτισμού. Ανάκτηση 19-5-2008.
• «Οι Αέρηδες». Sundials.gr. Ανάκτηση 19-5-2008.
• Χαράλαμπος Μπούρας, «Η Αθήνα κατά την ελληνιστική περίοδο» (1988). Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Ανάκτηση 19-5-2008.
• «Άνοιξε ο δρόμος για τη συντήρηση των Αέρηδων». Άρθρο στο in.gr (2 Νοεμβρίου 2011).