Ροσάλια η αλπική

Η Ροσάλια η αλπική (Rosalia alpina) είναι έντομο από την τάξη των κολεοπτέρων και την οικογένεια των Cerambycidae. Με τον εκπληκτικό χρωματισμό της και το εντυπωσιακό μέγεθός της σίγουρα είναι ένα από τα ωραιότερα κολεόπτερα της Ευρώπης. Σε πολλές χώρες έγινε έμβλημα της καλής ποιότητας του περιβάλλοντος και της προστασίας της φύσης. Το γεγονός πως περιλαμβάνεται στα παράρτημα ΙΙ και ΙV της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ της προσδίδει ευρύτερο ενδιαφέρον.

Ροσάλια η αλπική
Ροσάλια η αλπική
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Ζώα (Animalia) Συνομοταξία: Αρθρόποδα(Arthropoda) Ομοταξία: Έντομα (Insekta) Τάξη: Κολεόπτερα (Coleoptera) Οικογένεια: Cerambycidae Γένος: Ροσάλια Rosalia Είδος: R. alpina
Διώνυμο
Rosalia alpina (Ροσάλια η αλπική) (Linnaeus 1758)

Περιγραφή

Έχοντας σχεδόν τρία εκατοστά μήκος, το κολεόπτερο είναι μάλλον μεγάλο, αλλά το μέγεθος του εμφανίζει σχετικά μεγάλη διακύμανση, από 18 μέχρι 38 χιλιοστά, από τα σαγόνια του, που δείχνουν προς τα μπροστά, μέχρι το τέλος των ελύτρων. Τα αρσενικά κατά μέσο όρο είναι μικρότερα από τα θηλυκά.

Όπως φαίνεται στην Εικόνα 3, το πρόνωτο έχει από ένα αγκάθι σε κάθε πλευρά του. Είναι περίπου το ίδιο φαρδύ με το κεφάλι. Τα μακρά έλυτρα έχουν το ίδιο πλάτος· τα δυο μαζί είναι πλατύτερα από το πρόνωτο και καταλήγουν σχηματίζοντας μαζί μια πλατιά ημιέλλειψη.

Τα πόδια είναι μακριά και γερά και δίνουν στη Ροσάλια τον χαρακτηρισμό του σβέλτου αναρριχητή.

Οι σύνθετοι οφθαλμοί, που στην Εικόνα 3 φαίνονται καστανοί, έχουν σχήμα νεφρού και σμίγουν σφιχτά στο πίσω μέρος γύρω από την άρθρωση όπου φύονται οι κεραίες.

Στα αρσενικά οι κεραίες ξεπερνούν αρκετά την οπίσθια άκρη του σώματος, στα θηλυκά περίπου τη φτάνουν. Επιβλητικές είναι οι τούφες από μαύρες τρίχες στις αρθρώσεις των μεσαίων τμημάτων των κεραιών, στο αρσενικό από το 3^ο μέχρι το 6^ο και στο θηλυκό από το 3^ο μέχρι το 8^ο τμήμα. Με αυτές τις τούφες οι αρθρώσεις φαίνονται εξογκωμένες.

Όσον αφορά στον χρωματισμό του, το κολεόπτερο είναι μοναδικό. Σχεδόν όλο το σώμα φαίνεται γαλάζιο, γεγονός που οφείλεται στο πυκνό τρίχωμα, το οποίο διακρίνεται μόνο με μεγεθυντικό φακό. Το χρώμα μπορεί να είναι ανοιχτό φαιό, θαλασσινό ή μενεξεδένιο. Τα μέρη του σώματος που δε διαθέτουν τρίχωμα φαίνονται ως βελούδινα μαύρα. Αυτό γίνεται στις αρθρώσεις των ποδιών και κεραιών, σε ένα στίγμα στο πρόνωτο και στα έλυτρα. Η διάταξη που ακολουθούν τα χρώματα έχει πολλές παραλλαγές. Καταρχάς σε κάθε έλυτρο υπάρχουν τρία σημεία. Τα μπροστινά τείνουν προς την εξωτερική ακμή, τα οπίσθια είναι πιο μικρά και πιο κοντά στη ραφή, τα μεσαία συνενώνονται σε κυματώδη ταινία. Σε σπάνιες περιπτώσεις με την απουσία του τριχώματος κατά μέρος ή εξολοκλήρου, τα ζώα μπορούν να είναι πιο σκούρα έως και τελείως μαύρα.

Το σχήμα των μαύρων κηλίδων μπορεί να κάνει το κολεόπτερο να ξεχωρίζει (Εικόνα 5), συνήθως όμως δυσκολεύει την αναγνώριση του σώματος ως ενότητας. Πολλές φορές θα βρούμε το κολεόπτερο καθισμένο έτσι ώστε να καμουφλάρεται καλά. Στην Εικόνα 1 η μεσαία μαύρη ταινία των ελύτρων συνεχίζει τη σκούρα σχισμή του ξύλου, στην Εικόνα 2 το μπροστινό δεξιά σημείο ταιριάζει καλά με τη σκιά της τρύπας, από όπου το κολεόπτερο βγήκε πριν από λίγο. Επίσης μπορεί να παρατηρείται, πως τα κολεόπτερα αυτά διαλέγουν την τοποθέτησή τους σύμφωνα με το χρώμα τους. Τα πιο ανοιχτόχρωμα κάθονται μάλλον στα ηλιόλουστα μέρη, τα σκουρόχρωμα στη σκιά .

Εικόνα 1: Καμουφλάρισμα	Εικόνα 2: Καμουφλάρισμα	Εικόνα 3: Κεφάλι και πρόνωτο	Εικόνα 4: Σύζευξη	Εικόνα 5: Πριν από την απογείωση

Βιολογία

Βέβαια η συμπεριφορά της Ροσάλια καθορίζεται από ένστικτα, όπως γίνεται σε όλα τα έντομα. Τα κολεόπτερα εμφανίζονται στην αρχή του Ιουλίου, τα αρσενικά μερικές μέρες πριν από τα θηλυκά. Με καλό καιρό το μεσημέρι και το απόγευμα αγαπούν να πετάνε. Σε τέτοιες πτήσεις επιθεωρούν την περιοχή σε ακτίνα ενός χιλιομέτρου. Δεν πετάνε όμως πολύ επιδέξια και πολλές φορές αναγκάζονται να προσγειωθούν λόγω αποτυχημένης μανούβρας προσπέρασης κάποιου εμποδίου.

Δυστυχώς προσελκύονται από πρόσφατα κομμένες οξιές ή στοιβάδες από καυσόξυλο με οξιά και με την επεξεργασία αυτών χάνονται. Εάν δεν υπάρχουν τέτοιες "παγίδες", πετούν στο ηλιόλουστο κάτω μέρος ενός κορμού ξενιστή. Εκεί για λίγα δευτερόλεπτα μένουν ακίνητα, σαν να περιμένουν την επίθεση ενός ανταγωνιστή ή ενός πεινασμένου πουλιού. Μετά εξετάζουν με προσοχή το περιβάλλον με τα πόδια τους, ψάχνοντας κατάλληλο σημείο σκοπιάς. Εκεί περιμένουν ακίνητα και μόνο οι κεραίες τους εξετάζουν τον αέρα με αργές κινήσεις για "ύποπτες" μυρωδιές. Πολλές φορές το ίδιο ζώο βρίσκεται για μέρες στην ίδια στάση στο ίδιο σημείο. Σε έναν κατάλληλο για αυτά κορμό δέντρου, περίπου πέντε αρσενικά μπορούν να βρουν μια δική τους ξεχωριστή περιοχή όπου κυριαρχούν.

Εάν πλησιάσει κάποιο ανταγωνιστικό αρσενικό, ο ιδιοκτήτης της περιοχής ορμάει προς τον εισβολέα και με την ξαφνική επίθεση τον κυνηγάει μέχρι τα σύνορα της περιοχής του. Το καταδιωκόμενο κολεόπτερο ή καταφεύγει προς τα πάνω στο φύλλωμα του δέντρου, ή από μικρό ύψος καταπέφτει στο έδαφος και κρύβεται πολύ γρήγορα στα άχυρα ή στα χόρτα που ενδεχομένως υπάρχουν στο έδαφος, ή πέφτοντας από μεγάλο ύψος αρχίζει να πετάει μακριά. Το βράδυ ή σε κακοκαιρία τα ζώα αποτραβιούνται σε τρύπες του κορμού ή στην κορυφή των δένδρων.

Εάν φτάσει κάποιο θηλυκό το αρσενικό το πλησιάζει χωρίς δισταγμό και ακολουθεί το θηλυκό, μέχρι αυτό να ενδώσει στη σύζευξη. Εάν όμως φύγει πετώντας, δεν την ακολουθεί παραπέρα. Η σύζευξη διαρκεί περίπου μια ώρα (Εικόνα 4). Μετά το αρσενικό παραμένει ακόμα κοντά στο θηλυκό, για να διώχνει άλλα αρσενικά που πιθανώς εμφανιστούν.

Στην ωοτοκία το θηλυκό συνήθως είναι μόνο. Κάθεται ήσυχα στο ξύλο και το εξετάζει ψηλαφώντας με ακρίβεια με το τέλος της κοιλιάς για μικροτραύματα στην επιφάνεια. Τα τελευταία μέρη της κοιλιάς συνήθως παραμένουν κρυμμένα στο σώμα, τα κολεόπτερα μπορούν όμως να τα επιμηκύνουν για μερικά εκατοστά όπως τα τηλεσκόπια (φαίνεται και στη Εικόνα 4). Όταν το θηλυκό βρίσκει κατάλληλη σχισμή ή ρήγμα, τότε αυτή η δομή που θυμίζει τηλεσκόπιο, κάνει το έντομο να συστέλλεται έως και 4 εκατοστά στο βάθος βάθος μιας σχισμής όπου τοποθετούνται μερικά αυγά το ένα δίπλα στο άλλο. Στο διάστημα αυτό, οι κεραίες του θηλυκού δείχνουν προς τα πίσω. Μετά το κολεόπτερο συνεχίζει τη δραστηριότητα αυτή αλλού.

Οι ενήλικοι ζουν μόνο περίπου 10 μέρες. Απαντώνται μόνο μέχρι τα μέσα του Αυγούστου. Τα αυγά τοποθετούνται στο κάτω μέρος των κορμών δέντρων σε περιοχές εκτεθειμένες στον ήλιο, αλλά και στο εσωτερικό, εάν το δέντρο είναι κούφιο και πάντα σε σημεία, όπου το ξύλο έχει απαλλαχθεί από την υγρασία και είναι ξερό. Μετά τη εκκόλαψη η προνύμφη προχωρά τρώγοντας το ξύλο που είναι σε κατάσταση απονέκρωσης. Μόνο αργότερα προχωρά στο νεκρό πια ξύλο (σαπροξυλόφαγο). Τρία με τέσσερα χρόνια μετά η προνύμφη πλησιάζει πάλι την επιφάνεια του δέντρου, και διανοίγει ένα βαθούλωμα που γίνεται αρκετά μεγάλο ώστε να χωράει η πλαγγόνα. Επίσης ροκανίζοντας το ξύλο, διανοίγει ένα μικρό άνοιγμα προς τα έξω, που μετά το κλείνει πάλι με το "τραγανισμένο" ξύλο. Έπειτα, γίνεται η έκδυση σε πλαγγόνα. Όταν βγαίνει το ακμαίο, μεγαλώνει την τρύπα έως ότου να μπορεί ίσα-ίσα να περνά ο κορμός του. Οι τρύπες, από όπου βγαίνουν τα ενήλικα έντομα έχουν χαρακτηριστικό σχήμα. Είναι 6-11 mm φαρδιές και 4–8 mm πλατιές με αναλογία 5:8. Το χαρακτηριστικό σχήμα της τρύπας αυτής απεικονίζεται στο φυλλάδιο του NABU . Αναζητώντας απάντηση στην ερώτηση, εάν το έντομο υπάρχει ακόμα σε μια περιοχή, δεν πρέπει να ψάχνουμε το ακμαίο στο μικρό χρονικό διάστημα κατά τη διάρκεια του οποίου ζει, αλλά αρκεί να βρούμε τις τρύπες στα δέντρα για να φανερωθεί η παρουσία του εντόμου..

Βιότοπος και εξάπλωση

Η Ροσάλια η αλπική ονομάστηκε από τον Κάρολο Λινναίο το 1758 στη βάση παραδειγμάτων του είδους αυτού που προέρχονταν από τις Άλπεις. Γι'αυτό πήρε και το όνομα alpina (Εικόνα 6). Γενικά βρίσκεται στα βουνά με απομονωμένες οξιές (Εικόνα 7), δηλαδή σε ύψος που μπορεί να παρέχει δροσερό περιβάλλον και σχεδόν αποκλειστικά σε παλιές οξιές που με τον καιρό τραυματίστηκαν και ξηράνθηκαν κατά μέρος. Πολλές φορές τα νεκρά μέρη των δέντρων είναι μαυρισμένα από ένα είδος μυκήτων από το γένος Kretschmaria (Εικόνα 9). Τέτοιες οξιές βρίσκονται ιδιαίτερα σε βουνά όπου γίνεται βόσκηση ζώων.

Αναφέροντας τα στοιχεία που βρίσκονται στο δίκτυο, η Ροσάλια στην Ελλάδα εμφανίζεται στον Κάτω Όλυμπο και στο Αισθητικό Δάσος Όσσας . Μπορούμε όμως να υποθέσουμε, πως σε όλα τα Βόρεια βουνά της Ελλάδας με οξιές, μπορούμε να συναντήσουμε το έντομο, αλλά γενικά σε σπάνιες περιπτώσεις. Η Εικόνα 2 πάρθηκε κοντά στη Σαμαρίνα Γρεβενών σε ύψος 1600 μέτρων. Στις πιο Βόρειες χώρες το έντομο βρίσκει τα κατάλληλα δέντρα για αναπαραγωγή σε μικρότερο ύψος. Υποτίθεται πως στην τελευταία εποχή των παγετώνων η Ροσάλια κατοικούσε σε μια ενιαία περιοχή, αλλά με την αύξηση της θερμοκρασίας αποτραβήχτηκε στο ύψος των βουνών και απομονωνόταν σε αυτά σαν να έβρισκε καταφύγιο σε νησιά δροσιάς μέσα στη θάλασσα της ζέστης. Ιδιαίτερα στην Ουγγαρία αυτά τα βουνά μπορεί να είναι αρκετά χαμηλά, η Εικόνα 4 πάρθηκε σε ύψος 400 μέτρων. Αλλά το κολεόπτερο μπορεί να βρεθεί λ.χ. και στα βουνά της Szegzárd που δεν φτάνουν σε ύψος τα 250 μέτρα.

Εικ. 6: Βιότοπος Άλπεων	Εικ. 7: Βιότοπος σε βουνά	Εικ. 8: Βιότοπος σε πεδιάδα	Εικ. 9: Οξιά μαυρισμένη από μύκητες	Εικ. 10: Σύγχρονη επεξεργασία του δάσους

Στις πεδιάδες αρχικά δεν υπήρχε. Όμως έκανε σποραδικές εμφανίσεις, σε πεδιάδες, όπως για παράδειγμα στη βόρεια Γερμανία, όπου ο Horion (ειδικευμένος στη διανομή κολεοπτέρων) το 1974, διαπίστωσε την παρουσία της, που προερχόταν από εισαγωγές ξυλείας που περιείχαν προνύμφες· και σωστά πρόβλεψε τη σύντομη εξαφάνιση αυτών των μικρών αποικιών της Ροσάλια στην πεδιάδα. Στη Γαλλία όμως, σε διάφορες περιοχές η Ροσάλια φαίνεται πως κατακτούσε μια για πάντα την πεδιάδα. Τη συναντάμε σε ύψος λίγων μέτρων πάνω από τη θάλασσα . Εκεί τα θυλικά για την ωοτοκία δεν χρησιμοποιούν την οξιά, αλλά τη σκλήθρα (Alnus sp) τη μελιά (φραξός, Fraxinus sp.), την ιτιά (Salix sp) και άλλα δέντρα. Σχετικά με τη γεωγραφική εξάπλωση μπορούμε να πούμε, πως η Ροσάλια συναντάται στην Ισπανία , Γαλλία , στη Νότια Γερμανία, στις χώρες του αλπικού τόξου και φτάνει έως και πέρα από τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι τα Ουράλια. Για την εξάπλωση προς το νότο αναφέρεται η Κορσική, η δυτική Ιταλία, η Πελοπόννησος και μερικές φορές η Βόρεια Αφρική.

Απειλή και προστασία

Δυο παράγοντες απειλούν τη Ροσάλια ιδιαίτερα:

• Στη σύγχρονη επεξεργασία του δάσους όλα τα ασθενή δέντρα κόβονται και απομακρύνονται από το δάσος. Το ίδιο γίνεται και στους δημόσιους κήπους με τα ξερά κλαδιά. Σαν συνέπεια τα θηλυκά δεν βρίσκουν που να τοποθετήσουν τα αυγά τους.
• Οι κομμένες οξιές τραβούν τα έντομα, που βάζουν τα αυγά τους εκεί και στο μεγάλο διάστημα της εξέλιξης τους, με την επεξεργασία ή το κάψιμο του ξύλου η προνύμφη καταστρέφεται. Αυτό συμβαίνει επίσης, εάν για κάποιο λόγο το ξύλο παραμείνει στο δάσος, γιατί εκεί με τη υγρασία και λόγω έλλειψης ήλιου πάλι δεν μπορεί να επιζήσει.

Δυο απλά μέτρα αρκούν για τη αντιμετώπιση αυτών των παραγόντων. Πρώτον να μην παραμένει κομμένο ξύλο στις περιοχές όπου συναντάμε το έντομο για αυτό το μικρό χρονικό διάστημα της ωοτοκίας κατά τη διάρκεια του Ιουλίου. Και δεύτερον να μη κόβονται τα δέντρα που είναι κατάλληλα για την ωοτοκία της Ροσάλια. Στην Ελβετία εκτελούνται πειράματα με σκοπό να εξασφαλίζονται τα κατάλληλα δέντρα στα κολεόπτερα. Σε περιοχές, όπου τα ζώα υπάρχουν ακόμα, κομμένοι κορμοί δέντρων τοποθετούνται όρθιοι σε ηλιόλουστα μέρη .

Σε πολλές χώρες η Ροσάλια προστατεύεται από το νόμο εδώ και πολλά χρόνια, λ.χ. στη Γερμανία από το 1936. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, πως με τη Ροσάλια προστατεύεται όχι μόνο αυτό το έντομο, αλλά μαζί του και πολλά άλλα, που στο σύνολό τους φροντίζουν για ένα εξισορροπημένο περιβάλλον, όπου καταστέλλεται η υπεραύξηση των βλαβερών εντόμων. Γι'αυτό η Οδηγία 92/43/ΕΟΚ σκοπεύει στη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας και στη δημιουργία του ευρωπαϊκού δικτύου "Natura 2000 ". Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα της Οδηγίας είναι ότι προβλέπει την προστασία ειδών και φυσικών τύπων οικοτόπων (habitats), μέσω ενός δικτύου προστατευόμενων περιοχών. Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνεται ολοκληρωμένη προστασία της βιοποικιλότητας που είναι και ο βασικός σκοπός της Οδηγίας και του δικτύου "Natura 2000". .