Βικιπαίδεια

Χέρμπερτ φον Κάραγιαν

Αυστριακός διευθυντής ορχήστρας

Ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν (γερμανικά: Herbert von Karajan, προφέρεται: [ˈhɛʁbɛʁt fɔn ˈka(ː)ʁajan], 5 Απριλίου 1908 - 16 Ιουλίου 1989), γεννημένος ως Χέριμπερτ Ρίττερ φον Κάραγιαν (γερμανικά: Heribert Ritter von Karajan) ήταν Αυστριακός διευθυντής ορχήστρας. Αποτέλεσε τον κύριο διευθυντή ορχήστρας της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Βερολίνου για συνολικό χρονικό διάστημα διάρκειας 34 ετών. Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου, πραγματοποίησε ζωντανή εμφάνιση για πρώτη φορά στο Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ, από κοινού με την Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης, καθώς και την Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου, ενώ κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου διετέλεσε διευθυντής ορχήστρας στην Κρατική Όπερα του Βερολίνου. Καθολικά θεωρούμενος ως εκ των κορυφαίων διευθυντών ορχήστρας του 20ού αιώνα, αποτέλεσε αμφιλεγόμενη, ωστόσο, επιβλητική, προσωπικότητα της ευρωπαϊκής κλασικής μουσικής της περιόδου μεταξύ των μέσων της δεκαετίας του 1950 έως και τον θάνατό του.[17] Μέρος του λόγου αυτού αποτέλεσε ο σημαντικός αριθμός ηχογραφήσεων τις οποίες ο ίδιος παρήγαγε, καθώς και η δημοφιλία τους κατά τη διάρκεια της ζωής του. Σύμφωνα με συγκεκριμένη εκτίμηση, αποτέλεσε τον κορυφαίο σε επίπεδο πωλήσεων ηχογραφήσεων καλλιτέχνη κλασικής μουσικής όλων των εποχών, έχοντας πωλήσει εκτιμώμενο συνολικό αριθμό της τάξεως των 200 εκατομμυρίων ηχογραφήσεων.[18]

Χέρμπερτ φον Κάραγιαν
Πορτραίτο του Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, το 1938.
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη
μητρική γλώσσα		Herbert von Karajan (Γερμανικά)
Προφορά
Γέννηση5  Απριλίου 1908[1][2][3]
Σάλτσμπουργκ[4][5][6]
Θάνατος16  Ιουλίου 1989[1][2][3]
Anif[7][6] ή Σάλτσμπουργκ[8]
Αιτία θανάτουέμφραγμα του μυοκαρδίου
Συνθήκες θανάτουφυσικά αίτια
Τόπος ταφήςΣάλτσμπουργκ
Χώρα πολιτογράφησηςΑυστρία[9]
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσεςΓερμανικά[10][11]
ΣπουδέςΠανεπιστήμιο Μοτσαρτέουμ
Πανεπιστήμιο Μουσικής και Παραστατικών Τεχνών της Βιέννης[12]
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότηταδιευθυντής ορχήστρας[13][14]
μουσικός διευθυντής
θεατρικός σκηνοθέτης
σκηνοθέτης κινηματογράφου
Περίοδος ακμής1929
Πολιτική τοποθέτηση
Πολιτικό κόμμα/ΚίνημαΕθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα
Οικογένεια
ΣύζυγοςΈλμι Χόλγκερλοεφ (από 1938)
Ανίτα φον Κάραγιαν (από 1942)
Ελιέτ φον Κάραγιαν (1958–1989)
ΤέκναΊζαμπελ Κάραγιαν
Άραμπελ Κάραγιαν
ΓονείςΕρνστ φον Κάραγιαν και Μάρτα φον Κάραγιαν
ΑδέλφιαΒόλφγκανγκ φον Κάραγιαν (μεγαλύτερος αδελφός)
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμαμουσικός διευθυντής (1935–1942, Theater Aachen)
κύριος διευθυντής ορχήστρας (1954–1989, Συμφωνική Ορχήστρα της Βιέννης)
μουσικός διευθυντής (1956–1964, Κρατική Όπερα της Βιέννης)
μουσικός διευθυντής (1969–1971, Ορχήστρα του Παρισιού)
ΒραβεύσειςΕπίτιμος πολίτης του Βερολίνου
Μεγαλόσταυρος του Τάγματος της Αξίας της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας
χρυσό μετάλλιο της Βασιλικής Φιλαρμονικής Εταιρείας (1984)
Μεγάλος ταξιάρχης του Τάγματος της Αξίας της Ιταλικής Δημοκρατίας
Αυστριακή διάκριση για την επιστήμη και τη τέχνη (1961)
Ernst von Siemens Music Prize (1977)[15]
Hans von Bülow Medal[16]
Ιστότοπος
karajan.org
Υπογραφή
Commons page Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα

Βιογραφία

Επεξεργασία

Νεανικά χρόνια

Επεξεργασία

Καταγωγή

Επεξεργασία

Η οικογένεια των Κάραγιαν ήταν ελληνικής καταγωγής.[19][20][21][22][23][24] Ο προπροπάπος του Χέρμπερτ, Γκέοργκ Κάραγιαν ή Γεώργιος Καραγιάννης, ήταν γεννημένος στην Κοζάνη, στην οθωμανική επαρχία της Ρούμελης, η οποία, σήμερα, αποτελεί τμήμα της Ελλάδας, ενώ εγκατέλειψε τη γενέτειρά του με αρχικό προορισμό τη Βιέννη το 1767, προτού, στη συνέχεια, εγκατασταθεί, τελικώς, στο Κέμνιτς του Εκλεκτοράτου της Σαξονίας.[25]

Ο ίδιος, από κοινού με τον αδερφό του, είχαν ενεργό συμμετοχή κατά τις απαρχές της υφαντουργίας στη Σαξονία, ενώ από κοινού, επίσης, έλαβαν τίτλο ευγενείας για τις υπηρεσίες τους από τον Φρειδερίκο Αύγουστο Α΄ στις 1 Ιουνίου 1792, με αποτέλεσμα την προσθήκη του προθέματος «φον» στο όνομα της οικογένειας. Η συγκεκριμένη μορφή έπαυσε να υφίσταται έπειτα από την κατάργηση της αυστριακής τάξης ευγενών η οποία ακολούθησε μετά το πέρας του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Το επώνυμο Καραγιάννης μετατράπηκε σε Κάραγιαν.[26] Παρά το γεγονός πως βιογράφοι του παραδοσιακού ρεύματος αποδίδουν σλοβακική και σερβική ή, γενικότερα, σλαβική καταγωγή στη μητέρα του,[27] η οικογένεια του Κάραγιαν από την πλευρά της μητέρας του, μέσω του πάππου του ο οποίος ήταν γεννημένος στο χωριό της Μοϊστράνα, στο Δουκάτο της Καρνιόλας, στη σημερινή Σλοβενία, ήταν σλοβενική.[26][27][28] Παράλληλα, πιθανολογούμενη αρωμανική καταγωγή έχει επίσης αναφερθεί.[29] Μέσω της σλοβενικής καταγωγής του, ο Κάραγιαν συνδεόταν με συγγένεια με τον Αυστριακό, σλοβενικής καταγωγής, συνθέτη Χούγκο Βολφ.[30] Παράλληλα, ο ίδιος φέρεται να είχε περιορισμένη γνώση της σλοβενικής γλώσσας.[26][27]

Παιδικά χρόνια και εκπαίδευση

Επεξεργασία
 
Οικόσημο της οικογένειας Ρίττερ φον Κάραγιαν, το οποίο της παραχωρήθηκε το 1869.
 
Οι γονείς του Χέρμπερτ φον Κάραγιαν, Ερνστ και Μάρτα, γεννηθείσα Κόσματς.

Ο Χέρμπερτ Ρίττερ φον Κάραγιαν γεννήθηκε στο Σάλτσμπουργκ της Αυστροουγγαρίας, όντας ο δεύτερος υιός του ιατρού (χειρουργού) και ανώτερου συμβούλου Ερνστ φον Κάραγιαν (1868-1951) και της Μάρτα, γεννηθείσας Κόσματς (1881-1954), μεταξύ τους παντρεμένοι το 1905.[31][32] Από ιδιαιτέρως νεαρή ηλικία, ο ίδιος, αναδείχθηκε ως παιδί θαύμα ως προς τις ικανότητές του στο πιάνο.[33] Κατά τη διάρκεια της περιόδου μεταξύ 1916 και 1926, πραγματοποίησε σπουδές στο Μοτσαρτέουμ του Σάλτσμπουργκ, έχοντας ως δασκάλους, μεταξύ άλλων, τους Φραντς Λέντβινκα (πιάνο), Φραντς Τσάουερ (αρμονία) και Μπέρνχαρντ Πάουμγκαρτνερ (σύνθεση και μουσική δωματίου).[34]

Ο Πάουμγκαρτνερ ήταν αυτός ο οποίος τον ενεθάρρυνε να επικεντρωθεί στη διεύθυνη ορχήστρας, καθώς παρατήρησε το ιδιαίτερο ταλέντο του ως προς το συγκεκριμένο αντικείμενο. Το 1926, ο Κάραγιαν αποφοίτησε από το ωδείο και συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία της Βιέννης, όπου και πραγματοποίησε σπουδές πιάνου, υπό την καθοδήγηση του Γιόσεφ Χόφμαν, δασκάλου ομώνυμου του πιανίστα, καθώς και διεύθυνσης ορχήστρας, υπό την καθοδήγηση των Αλεξάντερ Βούντερερ και Φραντς Σαλκ.[35]

Σταδιοδρομία

Επεξεργασία

Πρώιμη σταδιοδρομία

Επεξεργασία

Ο Κάραγιαν πραγματοποίησε τα ξεκινήματά του ως διευθυντής ορχήστρας στο Σάλτσμπουργκ, στις 22 Ιανουαρίου 1929. Η παρουσία του προκάλεσε την προσοχή του γενικού διευθυντή του Κρατικού Θεάτρου του Ουλμ, με αποτέλεσμα, στη συνέχεια, τον ορισμό του Κάραγιαν, για πρώτη φορά, ως βοηθού κάπελμαϊστερ (γερμανικά: kapellmeister) του συγκεκριμένου θεάτρου.[31][32] Ανώτερός του στην ιεραρχία στο Ουλμ ήταν ο Όττο Σούλμαν. Αφότου ο Σούλμαν υποχρεώθηκε σε φυγή από τη Γερμανία, το 1933, έπειτα από την άνοδο του Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος στην εξουσία, ο Κάραγιαν προβιβάστηκε σε πρώτο κάπελμαϊστερ.

Ναζιστική περίοδος

Επεξεργασία

Κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου, ο Κάραγιαν παρέμεινε σιωπηρός ως προς το καθεστώς μέλους του στο Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα, γεγονός το οποίο και οδήγησε σε αριθμό φημολογιών σχετικά με το συγκεκριμένο ζήτημα. Κατά μία εκδοχή, ελέω του μεταβαλλόμενου πολιτικού κλίματος, καθώς και της αποσταθεροποίησης της θέσεως εργασίας του ιδίου, ο Κάραγιαν επεχείρησε να γίνει μέλος του κόμματος στο Σάλτσμπουργκ, τον Απρίλιο του 1933, ωστόσο, το καθεστώς μέλους του, στη συνέχεια, κυρήχθηκε ως άκυρο, καθώς ο ίδιος ουδέποτε συνέχισε μέχρι τέλους τη διαδικασία εγγραφής του[32], ενώ, επισήμως, ο Κάραγιαν κατέστη μέλος του κόμματος στο Άαχεν, το 1935, γεγονός το οποίο φαίνεται να αποτελεί ένδειξη πως ο ίδιος δεν επιθυμούσε να λάβει ιδιότητα μέλους. Ωστόσο, περισσότερο πρόσφατης ημερομηνίας μελέτες ξεκαθαρίζουν τη συγκεκριμένη σύγχυση:

[...] η αλήθεια είναι πως ο Κάραγιαν, στην πραγματικότητα, εντάχθηκε στο Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα, συνολικά, δύο φορές. Η πρώτη εξ'αυτών έλαβε χώρα στις 8 Απριλίου 1933, στο Σάλτσμπουργκ. Ο ίδιος κατέβαλε το απαιτούμενο χρηματικό αντίτιμο εισδοχής του, ενώ έλαβε τον αριθμό μέλους 1607525 και μετακόμισε στο Ουλμ. Αναφέρεται πως η συγκεκριμένη προσχώρηση ουδέποτε παραγματοποιήθηκε επισήμως. Παράλληλα, είναι επίσης βέβαιο πως ο Κάραγιαν εντάχθηκε εκ νέου στο Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα στο Άαχεν, τον Μάρτιο του 1935, λαμβάνοντας, ετούτη τη φορά, τον αριθμό μέλους 3430914. Έπειτα από την προσάρτηση της Αυστρίας, ο υπεύθυνος ταμίας του Ράιχ εντός του Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος διαπίστωσε τη διπλή ιδιότητα μέλους του Κάραγιαν στο Μόναχο, με αποτέλεσμα να καταστήσει την πρώτη ένταξη ως άκυρη. Η δεύτερη εξ'αυτών, κυρήχθηκε αναδρομικά ως έγκυρη, με ημερομηνία την 1η Μαΐου 1933.[36]

Κατά τη διάρκεια του συνόλου της ναζιστικής περιόδου, «ουδέποτε δίστασε να ξεκινήσει τις συναυλίες του με το αγαπημένο των Ναζί τραγούδι του Horst-Wessel-Lied»,[37] ωστόσο «πάντοτε επέμενε για το γεγονός πως έγινε μέλος του κόμματος αποκλειστικά και μόνον για λόγους σταδιοδρομίας».[38] Οι αντίπαλοί του τον ανέφεραν ως «Συνταγματάρχη Ες-Ες φον Κάραγιαν».[39]

Το 1933, ο Κάραγιαν πραγματοποίησε τα ξεκινήματά του ως διευθυντής ορχήστρας στο Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ με την Walpurgisnacht Scene στην παραγωγή του Φάουστ από τον Μαξ Ράινχαρντ. Το 1934, στο Σάλτσμπουργκ, ο Κάραγιαν διήυθυνε για πρώτη φορά την Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης, ενώ κατά την περίοδο μεταξύ 1934 και 1941, προσελήφθη με απώτερο σκοπό τη διεύθυνση συναυλιών όπερας και ορχήστρας στο Θέατρο του Άαχεν.

Η σταδιοδρομία του Κάραγιαν έλαβε σημαντική προβολή το 1935, καθώς ο ίδιος κατέστη ως ο νεότερος ηλικιακά Generalmusikdirektor της Γερμανίας, στο Άαχεν, ενώ, παράλληλα, πραγματοποίησε ζωντανές εμφανίσεις ως προσκεκλημένος διευθυντής ορχήστρας στο Βουκουρέστι, στις Βρυξέλλες, στη Στοκχόλμη, στο Άμστερνταμ και στο Παρίσι.[40] Το 1938, ο Κάραγιαν πραγματοποίησε τα ξεκινήματά του ως διευθυντής ορχήστρας της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Βερολίνου. Κατά τη διάρκεια του ίδιου έτους, πραγματοποίησε τα ξεκινήματά του ως διευθυντής ορχήστρας της Κρατικής Όπερας του Βερολίνου διευθύνοντας παράσταση του Φιντέλιο, ενώ, στη συνέχεια, σημείωσε ιδιαίτερη επιτυχία εντός της Κρατικής Όπερας με τη διεύθυνση της ορχήστρας της όπερας Τριστάνος και Ιζόλδη του Ρίχαρντ Βάγκνερ. Οι ζωντανές εμφανίσεις του αποτέλεσαν αντικείμενο διθυραμβικής κριτικής από Βερολινέζο κριτικό ο οποίος τις χαρακτήρισε ως «το θαύμα του Κάραγιαν» (γερμανικά: Das Wunder Karajan). Συγκεκριμένα, ο κριτικός έγραψε πως «η επιτυχία του Κάραγιαν με το απαιτητικό έργο του Βάγκνερ, Τριστάνος και Ιζόλδη, τον τοποθετεί στο πλευρό των Βίλχελμ Φούρτβενγκλερ και Βίκτορ ντε Σάμπατα, ως εκ των κορυφαίων διευθυντών ορχήστρας όπερας στη σημερινή Γερμανία».[34] Κατά τη διάρκεια του ίδιου έτους, υπήρξε ο αποδέκτης πρότασης συνεργασίας από την Deutsche Grammophon, με την οποία ο Κάραγιαν πραγματοποίησε την πρώτη εκ των πολυάριθμων ηχογραφήσεών του, διευθύνοντας την Staatskapelle Berlin στην εισαγωγή του Μαγικού Αυλού.

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος

Επεξεργασία
 
Ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν κατά τη διάρκεια διεύθυνσης ορχήστρας, το 1941.

Η σταδιοδρομία του Κάραγιαν συνέχισε να ακμάζει κατά τις απαρχές του πολέμου. Το 1939, η Κρατική Όπερα του Βερολίνου τον όρισε ως Κρατικό Κάπελμαϊστερ και διευθυντή ορχήστρας συναυλιών της Πρωσικής Κρατικής Ορχήστρας.[31] Στη συνέχεια έγινε μουσικός διευθυντής της Staatskapelle Berlin, ως μέλος της οποίας πραγματοποίησε περιοδεία στη Ρώμη, σημειώνοντας ιδιαίτερη επιτυχία.[32] Κατά τη διάρκεια του αμέσως επόμενου χρόνου, η σύμβασή του στο Άαχεν ολοκληρώθηκε. Παράλληλα, ο γάμος του με την Ανίτα Γκύτερμαν, της οποίας ένας εκ των πάππων ήταν εβραϊκής καταγωγής, καθώς και η δίωξη εις βάρος του ατζέντη του, Ρούντολφ Φέντερ, συνέβαλαν περαιτέρω στην προσωρινή κάμψη της επαγγελματικής σταδιοδρομίας του, αφήνοντάς τον με μικρό αριθμό επαγγελματικών υποχρεώσεων πέραν ενός περιορισμένου αριθμού συναυλιών με την Staatskapelle.

Το 1944, ο Κάραγιαν, σύμφωνα με τον ίδιο, είχε απωλέσει την εύνοια της ναζιστικής ηγεσίας, ωστόσο, πάραυτα, συνέχιζε τη διεύθυνση συναυλιών, όπως, μεταξύ άλλων, στο Βερολίνο, στις 18 Φεβρουαρίου 1945. Ολίγον καιρό αργότερα, κατά τα τέλη του πολέμου, ο ίδιος, από κοινού με τη συζύγό του, διέφυγαν με προορισμό το Μιλάνο, με τον Βίκτορ ντε Σάμπατα να διευκολύνει την φυγή και τη μετεγκατάστασή τους.[32][41]

Η αυξανόμενη αναγνωρισιμότητα του Κάραγιαν κατά την περίοδο μεταξύ 1933 και 1945 οδήγησε σε εικασίες σχετικά με το γεγονός πως ένταξή του στο Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα έγινε αποκλειστικά με απώτερο σκοπό την περαιτέρω πρόοδο της επαγγελματικής σταδιοδρομίας του. Κριτικοί όπως, μεταξύ άλλων, ο Τζιμ Σβέιντα έχουν επισημάνει το γεγονός πως άλλοι εξέχοντες διευθυντές ορχήστρας της συγκεκριμένης περιόδου, όπως, μεταξύ άλλων, οι Αρτούρο Τοσκανίνι, Όττο Κλέμπερερ, Έριχ Κλάιμπερ και Φριτς Μπους, διέφυγαν της Γερμανίας και της Ιταλίας, κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου. Από την πλευρά του, ο Ρίτσαρντ Όσμπορν σημείωσε πως μεταξύ του αριθμού σημαντικών διευθυντών ορχήστρας οι οποίοι συνέχισαν να εργάζονται στη Γερμανία κατά τη διάρκεια της περιόδου του πολέμου, όπως, μεταξύ άλλων, οι Βίλχελμ Φούρτβενγκλερ, Καρλ Σούριχτ, Καρλ Μπεμ, Χανς Κνάπερτσμπους, Κλέμενς Κράους και Καρλ Έλμεντορφ, ο Κάραγιαν ήταν εκ των νεαρότερων ηλικιακά και, ως εκ τούτου, εκ των λιγότερο προχωρημένων ως προς το επίπεδο της επαγγελματικής σταδιοδρομίας.[42] Έλαβε σχετική άδεια προκειμένου να διευθύνει αριθμό ορχηστρών, καθώς και άδεια ελευθερίας μετακινήσεων, έως και στις Κάτω Χώρες, όπου και διηύθυνε τη Βασιλική Ορχήστρα Κονσέρτγκεμπαου και πραγματοποίησε ηχογραφήσεις, το 1943.[43] Κατά τη διάρκεια του διημέρου μεταξύ 24-25 Ιουνίου 1944, στο Λιντς της Αυστρίας, διηύθυνε ορχήστρα ενώπιον κοινού 300 Ναζί αξιωματούχων, στο πλαίσιο συνεδρίου το οποίο είχε συγκλιθεί υπό τον Άλμπερτ Σπέερ.[44]

Η δίκη αποναζιστικοποίησης του Κάραγιαν, η οποία έλαβε χώρα στη Βιέννη, στις 15 Μαρτίου 1946, τον απάλλαξε σχετικά με την κατηγορία περί οποιασδήποτε μορφής παράνομης δραστηριότητας κατά τη διάρκεια της ναζιστικής περιόδου.[45] Από την πλευρά της, η αυστριακή ελεγκτική επιτροπή αποναζιστικοποίησης απάλλαξε των κατηγοριών τον Κάραγιαν στις 18 Μαρτίου 1946, ενω ο ίδιος συνέχισε ολίγον καιρό αργότερα την επαγγελματική σταδιοδρομία του.[46] Έτη αργότερα, ο πρώην Καγκελάριος της Γερμανίας, Χέλμουτ Σμιτ, ανέφερε σχετικά με την κάρτα μέλους του Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος του Κάραγιαν πως «προφανώς δεν ήταν Ναζί ο Κάραγιαν. Επρόκειτο για Μίτλεουφερ (γερμανικά: Mitläufer).»[36]

Μεταπολεμική περίοδος

Επεξεργασία

Το 1946, ο Κάραγιαν έδωσε την πρώτη του συναυλία της μεταπολεμικής περιόδου στη Βιέννη, διευθύνοντας την Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης, ωστόσο, στη συνέχεια, του απαγορεύτηκαν περαιτέρω ζωντανές εμφανίσεις από τις σοβιετικές κατοχικές αρχές, λόγω της παλαιότερης ιδιότητας μέλους του εντός του Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμματος. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του ίδιου έτους, συμμετείχε ανώνυμα στο Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ.

Στις 28 Οκτωβρίου 1947, ο Κάραγιαν πραγματοποίησε την πρώτη ζωντανή συναυλία του έπειτα από την αναίρεση της εις βάρους του απόφασης περί απαγόρευσης συμμετοχής σε συναυλίες. Από κοινού με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης και τη Φιλαρμονική Εταιρεία της Βιέννης, παρουσίασε το γερμανικό ρέκβιεμ του Γιοχάνες Μπραμς στο πλαίσιο ηχογράφησης γραμμοφώνου στη Βιέννη.[47]

Το 1949, ο Κάραγιαν κατέστη καλλιτεχνικός διευθυντής της Φιλαρμονικής Εταιρείας της Βιέννης. Παράλληλα, διηύθυνε, επίσης, ορχήστρα στη Σκάλα του Μιλάνου. Σημαντικότερη δραστηριότητα του ιδίου κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου, ήταν οι ηχογραφήσεις του από κοινού με τη νεοϊδρυθείσα Φιλαρμόνια Ορχήστρα στο Λονδίνο, συμβάλλοντας στη μετατροπή της ως εκ των κορυφαίων παγκοσμίως. Με σημείο εκκίνησης το ίδιο έτος, ο Κάραγιαν ξεκίνησε τη σχεδόν μόνιμη παρουσία του στο Φεστιβάλ της Λουκέρνης.[48] Κατά την περίοδο 1951 και 1952, ο Κάραγιαν υπήρξε διευθυντής ορχήστρας στο Bayreuth Festspielhaus.

Ορισμός στο Βερολίνο

Επεξεργασία

Κατά τη διάρκεια της περιοδείας του στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1955, η παλαιότερη ιδιότητα μέλους του Κάραγιαν εντός του Εθνικοσοσιαλιστικού Γερμανικού Εργατικού Κόμμαtoς οδήγησε στην απαγόρευση των συναυλιών της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Βερολίνου στην πόλη του Ντιτρόιτ, ενώ ο μουσικός διευθυντής της Ορχήστρας της Φιλαδέλφειας, Γιουτζίν Όρμαντυ, αρνήθηκε να σφίξει το χέρι του Κάραγιαν. Κατά την από κοινού άφιξή τους στη Νέα Υόρκη ενόψει συναυλίας στο Κάρνετζι Χολ, ο Κάραγιαν και η Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου έτυχαν υποδοχής από διαμαρτυρίες και διαδηλωτές.[49]

Το 1956, ο Κάραγιαν ορίστηκε ισόβιος κύριος διευθυντής ορχήστρας της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Βερολίνου, διαδεχόμενος τον Φούρτβενγκλερ.[50]

Κατά την περίοδο μεταξύ 1957 και 1964, ο Κάραγιαν υπήρξε καλλιτεχνικός διευθυντής της Κρατικής Όπερας της Βιέννης. Παράλληλα, βρισκόταν στενά συνδεδεμένος με την Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης, καθώς και το Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ, όπου και υπήρξε ο εμπνευστής του Πασχαλινού Φεστιβάλ, το οποίο και, με τη σειρά του, παρέμεινε στενά συνδεδεμένο με τον μουσικό διευθυντή της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Βερολίνου μετά το πέρας της παρουσίας του ιδίου. Με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα Βιέννης πραγματοποίησε συναυλία τον Σεπτέμβριο του 1963 στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, συνοδευόμενος από τους Πιερ Φουρνιέ, Σβιατοσλάβ Ρίχτερ και Κριστιάν Φεράς[51][52] και με τη Φιλαρμονική του Βερολίνου εμφανίστηκε τόσο στο Ηρώδειο (1962) όσο και στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου το 1965, όλες στη διάρκεια του Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου.[52][53][54]

 
Άποψη της ταφόπλακας του Κάραγιαν, εντός του κοιμητηρίου της εκκλησίας του Χάιλιγκερ Όσβαλντ, στο Άνιφ της Αυστρίας, στα περίχωρα του Σάλτσμπουργκ.

Ύστερα χρόνια

Επεξεργασία

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών της ζωής του, ο Κάραγιαν υπέφερε από προβλήματα υγείας με την καρδιά και τη μέση του, με το τελευταίο εξ'αυτών να χρήζει χειρουργικής επέμβασης. Στις 24 Απριλίου 1989, παραιτήθηκε ως κύριος διευθυντής ορχήστρας της Φιλαρμονικής Ορχήστρας του Βερολίνου.[55] Τελευταία ζωντανή εμφάνισή του ήταν η εκ μέρους του παρουσίαση της 7ης Συμφωνίας του Μπρούκνερ, από κοινού με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης. Απεβίωσε από καρδιακή προσβολή εντός της οικίας του στο Άνιφ, στις 16 Ιουλίου 1989, σε ηλικία 81 ετών.[17]

Ο Κάραγιαν υπήρξε αναγνώστης των έργων του πατέρα Χούγκο Ενομίγια-Λασάλ σχετικά με τον Ζεν Βουδισμό, ενώ κατέστη οπαδός του τελευταίου. Παράλληλα, πίστευε στη μετενσάρκωση, ενώ για τον εαυτό του ανέφερε πως επιθυμούσε την αναγέννησή του ως αετού, προκειμένου να είναι σε θέση να πετάξει πάνω από τις αγαπημένες του Άλπεις.[17] Παρόλα αυτά, στις 29 Ιουνίου 1985, διηύθυνε τη Λειτουργία Στέψης του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ κατά τη διάρκεια λειτουργίας της οποίας χοροστάτησε ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ εντός της Βασιλικής του Αγίου Πέτρου, ανήμερα της Εορτής των Αγίων Πέτρου και Παύλου, ενώ έλαβε τη Θεία Κοινωνία από το χέρι του Πάπα, από κοινού με τη σύζυγό του, καθώς και τις κόρες του. Κατά τα τέλη της ζωής του είχε, πλέον, εκ νέου συμφιλιωθεί με την Καθολική Εκκλησία, ενώ αιτήθηκε η ταφή του να λάβει χώρα βάσει του καθολικού τυπικού.[56]

Προσωπική ζωή

Επεξεργασία

Γάμοι και απόγονοι

Επεξεργασία

Στις 26 Ιουλίου 1938, ο Κάραγιαν παντρεύτηκε την Έλμι Χόλγκερλοεφ, τραγουδίστρια οπερέτας. Μαζί της συνεργάστηκε για πρώτη φορά κατά την παραγωγή, στο πλαίσιο πρωτοχρονιάτικου γκαλά του 1935, του Die Fledermaus του Στράους. Ωστόσο, το 1942, υπήρξε μεταξύ τους διαζύγιο. Το 1983, η Έλμι απεβίωσε από καρδιακή ανεπάρκεια.[57] Ανακοίνωση η οποία εξεδόθη από το γραφείο του ιδίου στο Σάλτσμπουργκ ανέφερε πως ο Κάραγιαν ήταν «ιδιατέρως σοκαρισμένος, επηρεασμένος, καθώς και βαθιά στενοχωρημένος από τη συγκεκριμένη είδηση. Ουδέποτε έπαυσε να την σκέφτεται, καθώς αυτή υπήρξε μέρος της ζωής του.»[58] Ο Κάραγιαν δεν υπήρξε παρών στην κηδεία της, η οποία έλαβε χώρα στο Άαχεν.

Στις 22 Οκτωβρίου 1942, κατά την κορύφωση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κάραγιαν παντρεύτηκε τη δεύτερη σύζυγό του, Άννα Μαρία «Ανίτα» Σάουεστ, γεννηθείσα Γκύτερμαν, κόρη γνωστού κατασκευαστή νημάτων ραπτομηχανών. Ωστόσο, καθώς είχε εβραϊκής καταγωγής πάππο, θεωρείτο ως Vierteljüdin (κατά ένα τέταρτο Εβραία). Το 1958, υπήρξε μεταξύ τους διαζύγιο.

Στις 6 Οκτωβρίου 1958, ο Κάραγιαν παντρεύτηκε την τρίτη σύζυγό του, Ελιέτ Μουρέ, Γαλλίδα μοντέλο γεννημένη στο Μολάν-συρ-Ουβέζ. Έχοντας περάσει ανέμελη παιδική ηλικία μεγαλώνοντας στην Προβηγκία, στη συνέχεια, πιο συγκεκριμένα σε ηλικία 18 ετών, ανακαλύφθηκε από τον Κριστιάν Ντιόρ. Το γεγονός αυτό οδήγησε στην εκ μέρους της πραγματοποίηση διεθνούς επιπέδου σταδιοδρομίας ως μοντέλο. Το 1957, ο Κάραγιαν γνωρίστηκε για πρώτη φορά με την Μουρέ, βαθιά γοητευόμενος μαζί της. Στις 25 Ιουνίου 1960, γεννήθηκε η πρώτη κόρη τους, Ίζαμπελ. Το 1964, γεννήθηκε η δεύτερη κόρη τους, Άραμπελ.

Μετά τον θάνατο του Κάραγιαν, η Ελιέτ υπήρξε συνεχίστρια της μουσικής κληρονομιάς του μέσω της ιδρύσεως του Κέντρου Χέρμπερτ φον Κάραγιαν με έδρα τη Βιέννη, προτού, στη συνέχεια, μεταφερθεί στο Σάλτσμπουργκ, και γνωστού ως Ινστιτούτο Ελιέτ και Χέρμπερτ φον Κάραγιαν. Τα πολυάριθμα εγχειρήματά της επικεντρώνονται ιδιαιτέρως στην ανάπτυξη των νεαρών παιδιών, ενώ η ίδια αποτελεί προστάτιδα του Πασχαλινού Φεστιβάλ του Σάλτσμπουργκ.[59]

Ασχολίες

Επεξεργασία
 
Ο Κάραγιαν στο Διεθνές Αεροδρόμιο Σχίπχολ του Αμστερνταμ, το 1963.

Ο Κάραγιαν ήταν ενθουσιώδης αθλητής από τα εφηβικά χρόνια χρόνια του. Συγκεκριμένα, είχε αγάπη για το σκι και την κολύμβηση, ενώ σε καθημερινή βάση εξασκείτο στη γιόγκα. Παράλληλα, κέρδισε αριθμό ιστιοδρομιών μέσω των αγωνιστικών σκαφών του τα οποία είχε ονομάσει Helisara. Πιλοτάριζε ο ίδιος αυτοπροσώπως το λίαρ τζετ του, ενώ ήταν μεγάλος λάτρης της ιστιοπλοΐας και των αυτοκινήτων, με ιδιαίτερη αγάπη για τις Porsche.[60] Για λογαριασμό του ιδίου, παρήγγειλε ειδικά διαμορφωμένη Type 930, στα χρώματα των Martini & Rossi, ενώ το όνομά του βρισκόταν στο πίσω τμήμα της Porsche 911 Turbo.[61]

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 26  Απριλίου 2014.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. 13895852g. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 «Encyclopædia Britannica» (Αγγλικά) biography/Herbert-von-Karajan. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  4. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 11  Δεκεμβρίου 2014.
  5. ↑ «Большая советская энциклопедия» (Ρωσικά) Η Μεγάλη Ρωσική Εγκυκλοπαίδεια. Μόσχα. 1969. Ανακτήθηκε στις 28  Σεπτεμβρίου 2015.
  6. ↑ 6,0 6,1 Ιστορικό Αρχείο Ρικόρντι. 968. Ανακτήθηκε στις 3  Δεκεμβρίου 2020.
  7. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. 118559915. Ανακτήθηκε στις 14  Αυγούστου 2015.
  8. ↑ «Handbuch Deutsche Musiker 1933–1945» 2009. σελ. 3815.
  9. ↑ LIBRIS. Εθνική Βιβλιοθήκη της Σουηδίας. 26  Μαρτίου 2018. jgvxz6320rtzx3p. Ανακτήθηκε στις 24  Αυγούστου 2018.
  10. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data.bnf.fr/ark:/12148/cb13895852g. Ανακτήθηκε στις 10  Οκτωβρίου 2015.
  11. ↑ CONOR.SI. 8321891.
  12. ↑ Ανακτήθηκε στις 8  Ιουλίου 2019.
  13. ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 24  Ιουνίου 2015.
  14. ↑ The Fine Art Archive. cs.isabart.org/person/79054. Ανακτήθηκε στις 1  Απριλίου 2021.
  15. ↑ www.evs-musikstiftung.ch/en/prize/prize/archive/prize-winner-archive.html.
  16. ↑ Ανακτήθηκε στις 19  Νοεμβρίου 2018.
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 (Αγγλικά) Rockwell, John (1989-07-17). «Herbert von Karajan Is Dead; Musical Perfectionist was 81», σελ. A1. https://www.nytimes.com/1989/07/17/obituaries/herbert-von-karajan-is-dead-musical-perfectionist-was-81.html?pagewanted=all. 
  18. ↑ (Αγγλικά) Osborne, Richard (4 Απριλίου 2008). «Herbert von Karajan's Top 5 Recordings». National Public Radio. Ανακτήθηκε στις 12 Μαΐου 2021. 
  19. ↑ (Αγγλικά) Cramer, Alfred W. (2009). Musicians and Composers of the 20th Century. 3. Salem Press. σελ. 758. ISBN 978-1-58765-515-9. Herbert Ritter von Karajan (fahn KAHR-eh-yahn) was born to Ernst and Martha von Karajan, an upper-class family of Greek-Macedonian origin. 
  20. ↑ (Αγγλικά) Robinson, Paul· Surtees, Bruce (1976). Karajan. Macdonald and Janes. σελ. 6. Herbert von Karajan was born in Salzburg 5 April 1908. Though an Austrian by birth, the Karajan family was actually Greek, the original surname being Karajanis or "Black John". The family had migrated from Greece to Chemnitz, Germany, and from there to Austria about four generations before Herbert. 
  21. ↑ (Αγγλικά) Brunskill, Ian (2010). The Times Great Lives: A Century In Obituaries. HarperCollins UK. ISBN 978-0-00-736373-5. Born in Salzburg on 5 April 1908, Karajan was the younger son of a distinguished surgeon and his Slovenian wife. Originally called Karajannis, the Karajan family were Macedonian Greeks who had moved first to Saxony and later to Vienna, where they held important academic, medical, and administrative posts. 
  22. ↑ (Αγγλικά) Metropolitan Opera Guild (1961). «The Engineer, an interview with Herbert von Karajan». Opera News (Metropolitan Opera Guild) 26: 30–;. OCLC 1590631. «The thirty-five-year career began when Karajan was nineteen. He had been born on 5 April 1908, into a family of Greek ancestry that enjoyed considerable prestige in the Austro-Hungarian Empire.». 
  23. ↑ (Αγγλικά) Kuhn, Laura Diane (1999). Baker's Student Encyclopedia of Music: H–Q . Schirmer Books. σελ. 850. ISBN 978-0-02-865416-4. Karajan, Herbert von [...] cultured family of Greek-Macedonian extraction whose original name was Karajannis. His father was a medical officer. 
  24. ↑ (Αγγλικά) Kater, Michael H. (1997). The Twisted Muse: Musicians and Their Music in the Third Reich. Oxford University Press. σελ. 56. ISBN 978-0-19-509620-0. Karajan was born in 1908 in Austrian Salzburg, the son of a well-to-do physician of partially Greek-Macedonian ancestry whose forebears had been ennobled while in the service of the Saxon kings. 
  25. ↑ (Αγγλικά) Rockwell, John (22 Ιουνίου 1986). «General Music Director of Europe». The New York Times. Ανακτήθηκε στις 15 Απριλίου 2007. 
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 (Αγγλικά) «Herbert von Karajan-Karajan Family». Karajan Family. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Φεβρουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 14 Μαρτίου 2012. 
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 (Αγγλικά) Lapajne, Branka (4 Απριλίου 2008). «The Shared Slovenian Ancestors of Herbert von Karajan and Hugo Wolf». Ανακτήθηκε στις 5 Μαΐου 2008. 
  28. ↑ (Αγγλικά) Matheopoulos, Helena (1983). Maestro: encounters with conductors of today . Harper & Row. σελ. 244. ISBN 978-0-06-015103-4. 
  29. ↑ (Αγγλικά) Binder, David (Φθινόπωρο 2004). «Vlachs, a peaceful Balkan people». Mediterranean Quarterly (Duke University Press) 15 (4): 115–124. doi:10.1215/10474552-15-4-115. ISSN 1047-4552. https://muse.jhu.edu/article/176889/summary. 
  30. ↑ (Σλοβενικά) Lapajne, Branka (2006). «Hugo Wolf in Herbert von Karajan: potomca družine Lavtižar». Bilten (Slovensko muzikološko društvo) 24: 31-34. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2013-12-06. https://web.archive.org/web/20131206120353/http://www.slomd.si/bilten/Bilten_24.pdf. Ανακτήθηκε στις 2019-07-16. 
  31. ↑ 31,0 31,1 31,2 (Αγγλικά) «Herbert von Karajan – His Life». www.karajan.org. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Δεκεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 27 Σεπτεμβρίου 2019. 
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 32,3 32,4 Osborne 2000
  33. ↑ Χέρμπερτ φον Κάραγιαν στην Encyclopædia Britannica
  34. ↑ 34,0 34,1 Osborne 2000, σελ. 18
  35. ↑ (Αγγλικά) Brensilver, David. «Herbert von Karajan». AllMusic. Ανακτήθηκε στις 31 Μαΐου 2014. 
  36. ↑ 36,0 36,1 (Γερμανικά) Kammholz, Karsten (26 Ιανουαρίου 2008). «Der Mann, der zweimal in die NSDAP eintrat». Die Welt. Ανακτήθηκε στις 27 Μαρτίου 2020. Zu Lebzeiten wollte sich der Stardirigent nie der Tatsache stellen, Mitglied der NSDAP gewesen zu sein. Bis heute gilt er vielen als bloßer Mitläufer. Dabei zeigen historische Dokumente: Gleich zwei Mal trat er in die Partei ein und nutzte sie bewusst für seine Karriere. 
  37. ↑ (Αγγλικά) Saunders, Frances Stonor (2013). The Cultural Cold War: The CIA and the World of Arts and Letters. Νέα Υόρκη & Λονδίνο: The New Press. σελ. 27. 
  38. ↑ Vaughan 1985, σελ. 11.
  39. ↑ (Αγγλικά) Saunders, Frances Stonor (1999). The Cultural Cold War: The CIA and the World of Arts and Letters. Νέα Υόρκη: The New Press. σελίδες 13–14. ISBN 978-1-59558-914-9. 
  40. ↑ (Γαλλικά) Les Actualités Mondiales (6 Ιουνίου 1941). «Concert Wagner au Palais de Chaillot». INA. Ανακτήθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 2023. 
  41. ↑ (Αγγλικά) Andrews, Deborah (1990). The Annual Obituary, 1989. St James Press. σελ. 417. ISBN 1-55862-056-7. 
  42. ↑ Osborne 2000, σελ. 85
  43. ↑ (Αγγλικά) «Herbert von Karajan – The First Recordings». Deutsche Grammophon. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Ιουνίου 2020. Ανακτήθηκε στις 5 Δεκεμβρίου 2016. 
  44. ↑ (Αγγλικά) Tooze, Adam (2008). The Wages of Destruction. Penguin Books. σελ. 635. ISBN 978-0-14-311320-1. 
  45. ↑ (Αγγλικά) Snowman, Daniel (2010). The Gilded Stage: A Social History of Opera. Atlantic Books. σελ. 454. ISBN 978-1-84887-436-7. 
  46. ↑ Osborne 2000
  47. ↑ (Γερμανικά) Steinhage, Martin (1986). Chronik 1947. Ντόρτμουντ, Γερμανία: Harenberg Verlag. σελ. 178. ISBN 3-88379-077-X. 
  48. ↑ (Αγγλικά) «Karajan Celebration 2008». lucernefestival.ch. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Σεπτεμβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 2023. 
  49. ↑ (Αγγλικά) Huizenga, Tom (4 Απριλίου 2008). «Herbert von Karajan's Symphonic Obsessions». NPR. Ανακτήθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 2023. 
  50. ↑ (Αγγλικά) «The era of Herbert von Karajan». www.berliner-philharmoniker.de. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2 Οκτωβρίου 2016. Ανακτήθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 2016. 
  51. ↑ «7 ιστορικές εκδηλώσεις του Φεστιβάλ Αθηνών από τις δεκαετίες του '60 και του '70 που προκαλούν δέος | LiFO». www.lifo.gr. 4 Απριλίου 2016. Ανακτήθηκε στις 12 Μαρτίου 2024. 
  52. ↑ 52,0 52,1 «Τα αστέρια που έλαμψαν στο Ηρώδειο». ΤΟ ΒΗΜΑ. 8 Νοεμβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 12 Μαρτίου 2024. 
  53. ↑ Κατσιγερας, Επιλογή: Μιχαλης Ν (7 Σεπτεμβρίου 2011). «49 χρόνια πρίν…7.ΙΧ.1962». Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ (στα greek). Ανακτήθηκε στις 12 Μαρτίου 2024. 
  54. ↑ «Εχει όρια η Επίδαυρος;». ΤΟ ΒΗΜΑ. 25 Νοεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 12 Μαρτίου 2024. 
  55. ↑ (Αγγλικά) Schmemann, Serge (25 Απριλίου 1989). «Karajan Leaves Berlin Philharmonic». The New York Times. Ανακτήθηκε στις 29 Σεπτεμβρίου 2016. 
  56. ↑ Osborne 2000, σελ. 729
  57. ↑ Osborne 2000, σελ. 667
  58. ↑ Osborne 2000, σελ. 818
  59. ↑ (Αγγλικά) «Eliette Mouret – Biography». eliette-von-karajan.org. Ανακτήθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 2023. 
  60. ↑ (Αγγλικά) «A Music Rivalry, Conducted from the Grave». Entrepreneur. 3 Απριλίου 2008. Ανακτήθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 2023. 
  61. ↑ (Αγγλικά) Siep, Lena (25 Οκτωβρίου 2017). «Karajan's unique Porsche». Porsche Newsroom. Ανακτήθηκε στις 30 Σεπτεμβρίου 2019. 

Πηγές

Επεξεργασία

Περαιτέρω ανάγνωση

Επεξεργασία

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία


Ανακτήθηκε από "https://el.wiki.x.io/w/index.php?title=Χέρμπερτ_φον_Κάραγιαν&oldid=10810485"