Βικιπαίδεια

Τζόζεφ Λίστερ

Βρετανός χειρουργός

Ο Τζόζεφ Λίστερ (Joseph Lister, 1ος βαρόνος Lister, 5 Απριλίου 1827 – 10 Φεβρουαρίου 1912) ήταν Βρετανός χειρουργός, πρωτοπόρος της αντισηψίας στις χειρουργικές επεμβάσεις.

Τζόζεφ Λίστερ
Όνομα στη
μητρική γλώσσα		Joseph Lister (Αγγλικά)
Γέννηση5  Απριλίου 1827[1][2][3]
Upton House, Newham[4][5][6]
Θάνατος10  Φεβρουαρίου 1912[1][2][3]
Walmer
ΥπηκοότηταΗνωμένο Βασίλειο της Μεγάλης Βρετανίας και Ιρλανδίας
ΣπουδέςΠανεπιστημιακό Κολλέγιο Λονδίνου, Πανεπιστήμιο του Λονδίνου, Grove House School και UCL Medical School
Γνωστός γιαA Method of Antiseptic Treatment Applicable to Wounded Soldiers in the Present War
ΣύζυγοςAgnes Syme
ΓονείςJoseph Jackson Lister και Isabella Harris
ΒραβεύσειςΕταίρος της Βασιλικής Εταιρίας (7  Ιουνίου 1860), Μετάλλιο Κόπλυ (1902), Τάγμα της Αξίας για τις Τέχνες και Επιστήμες (1885), Βασιλικό Μετάλλιο (1880), Μετάλλιο Κοτένιους (1877), Μετάλλιο Άλμπερτ (1894), Croonian Medal and Lecture (1863), επίτιμος διδάκτωρ του Εθνικού Αυτόνομου Πανεπιστημίου του Μεξικού (1910), Makdougall Brisbane Prize (1872), Μεγαλόσταυρος του Τάγματος του Ντάνεμπρογκ (Δεκέμβριος 1902) και Βραβείο Κάμερον του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου (Μαΐου 1890)
Επιστημονική σταδιοδρομία
Αξίωμαμέλος του Συμβουλίου Επικρατείας του Ηνωμένου Βασιλείου (1902), πρόεδρος της Βασιλικής Εταιρείας (1895, 1900) και μέλος της Βουλής των Λόρδων του Ηνωμένου Βασιλείου (8  Φεβρουαρίου 1897, 10  Φεβρουαρίου 1912)
Ιδιότηταχειρουργός, διδάσκων πανεπιστημίου, πολιτικός και ιερόδουλη
Φοιτητές τουΈμιλ Τέοντορ Κόχερ
Υπογραφή
δεδομένα (π • σ • ε )

Ο Λίστερ προήγαγε την ιδέα των αποστειρωμένων χειρουργικών εργαλείων όταν εργαζόταν στο Βασιλικό Νοσοκομείο της Γλασκώβης. Εισήγαγε επιτυχημένα το «καρβολικό οξύ» (γνωστό σήμερα ως φαινόλη) ως μέσο αποστειρώσεως αυτών των εργαλείων και στον καθαρισμό των τραυμάτων.

Παρακινούμενος από τις θεμελιώδεις ανακαλύψεις του Λουί Παστέρ στη μικροβιολογία, ο Λίστερ κατόρθωσε να μειώσει έτσι τις μετεγχειρητικές μολύνσεις, καθιστώντας τις εγχειρήσεις ασφαλέστερες για τους ασθενείς, σε βαθμό που να αποκληθεί «πατέρας της νεότερης χειρουργικής».[7]

Οικογένεια και εκπαίδευση

Επεξεργασία

Ο Λίστερ ήταν γιος ενός εύπορου Κουάκερου οπτικού και φυσικού, του Τζόζεφ Τζάκσον Λίστερ (1786-1869), πρωτοπόρου στην κατασκευή αχρωματικών αντικειμενικών φακών για χρήση στα σύνθετα μικροσκόπια. Ο Τζόζεφ υιός γεννήθηκε στο Γουέστ Χαμ του Έσσεξ, σήμερα μέρος του ανατολικού Λονδίνου.

Στο σχολείο έμαθε να διαβάζει με άνεση τη γαλλική και τη γερμανική γλώσσα. Παρακολούθησε την «Ακαδημία Ισαάκ Μπράουν», ένα σχολείο Κουακέρων στο Χίτσιν (σήμερα έχει μετατραπεί στο ιδιωτικό εκπαιδευτήριο «Λόρδος Λίστερ»).[8] Πήγε επίσης στο νεοϊδρυθέν τότε σχολείο Κουακέρων «Grove House», στο Τότεναμ.

 
Ο Λίστερ περί το 1855

Σπούδασε στο Πανεπιστημιακό Κολέγιο Λονδίνου[9], ένα από τα λίγα ιδρύματα που δέχονταν Κουάκερους εκείνα τα χρόνια. Αρχικώς σπούδασε βοτανική και πήρε πτυχίο το 1847.[10] Στη συνέχεια εγγράφηκε ως φοιτητής της ιατρικής και απεφοίτησε με άριστα, οπότε ακολούθησε στα 26 του η ένταξη στο Βασιλικό Κολέγιο Χειρουργών της Αγγλίας. Το 1854 ο Λίστερ έγινε πρώτος βοηθός, αλλά και φίλος, με τον χειρουργό Τζέιμς Syme (1799-1870) στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου και το Βασιλικό Νοσοκομείο του Εδιμβούργου. Εκεί έγινε μέλος της Βασιλικής Ιατρικής Εταιρείας και παρουσίασε δύο διαφορετικές διατριβές, το 1855 και το 1871, τα χειρόγραφα των οποίων υπάρχουν ακόμα στην κατοχή της Εταιρείας.[11]

Στη συνέχεια ο Λίστερ άφησε τους Κουάκερους, έγινε μέλος της Επισκοπικής Εκκλησίας της Σκωτίας και τελικώς πήρε ως σύζυγό του την κόρη του Syme, την Αγνή.[12] Στον μήνα του μέλιτός τους επισκέφθηκαν μέσα σε τρεις μήνες κορυφαία ιατρικά ιδρύματα (νοσοκομεία και ΑΕΙ) στη Γαλλία και στη Γερμανία. Η Αγνή από τότε αγαπούσε την ιατρική έρευνα και παρέμεινε συνεργάτιδα του συζύγου της στο εργαστήριο μέχρι τον θάνατό της.

Σταδιοδρομία και έργο

Επεξεργασία
 
Ο Λίστερ με συναδέλφους του στο Παλαιό Βασιλικό Νοσοκομείο του Εδιμβούργου περί το 1855 (ο Λίστερ είναι στην πρώτη σειρά με τα χέρια ενωμένα)

Πριν από τις μελέτες του Λίστερ, οι περισσότεροι πίστευαν ότι υπεύθυνες για τις μολύνσεις τραυμάτων ήταν οι χημικές βλάβες που προκαλούσε η έκθεση στον «κακό αέρα». Οι θάλαμοι των νοσοκομείων αερίζονταν κάπου-κάπου και το μεσημέρι ως προστασία κατά της εξαπλώσεως των μολύνσεων δια του μιάσματος, αλλά δεν υπήρχαν καν βρύσες για το πλύσιμο των χεριών ή των τραυμάτων των ασθενών. Ο χειρουργός δεν έπλενε τα χέρια του προτού εξετάσει έναν ασθενή, επειδή αυτό δεν θεωρείτο απαραίτητο για την πρόληψη των μολύνσεων. Παρά το έργο του Ούγγρου ιατρού Ιγκνάτς Σέμελβαϊς και του Αμερικανού Όλιβερ Γουέντελ Χολμς, τα νοσοκομεία χειρουργούσαν χωρίς αποστείρωση. Οι χειρουργοί υπερηφανεύονταν για τους λεκέδες στις άπλυτες χειρουργικές ποδιές τους ως ένδειξη της εμπειρίας τους.[13]

Αφού έγινε καθηγητής της χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, ο Λίστερ έμαθε για τη δημοσίευση του Λουί Παστέρ, που απεδείκνυε ότι το σάπισμα των τροφών μπορούσε να συμβεί σε αναεροβικές συνθήκες αν υπήρχαν μικροοργανισμοί. Ο Παστέρ πρότεινε τρεις μεθόδους για την εξάλειψη των υπεύθυνων μικροοργανισμών: τη διήθηση (φιλτράρισμα), τη θέρμανση ή την έκθεση σε χημικά διαλύματα. Ο Λίστερ επιβεβαίωσε τα συμπεράσματα του Γάλλου χημικού διεξάγοντας τα δικά του πειράματα, οπότε αποφάσισε να αναπτύξει αντισηπτικές τεχνικές για τα τραύματα.[14] Καθώς οι δύο πρώτες μέθοδοι δεν ήταν πρακτικές για τον ανθρώπινο ιστό, ο Λίστερ πειραματίσθηκε με την τρίτη ιδέα του Παστέρ.

 
Ο Λίστερ ψεκάζει φαινόλη σε ασθενή.

Το 1834 ο Φρήντλημπ Φέρντιναντ Ρούνγκε είχε ανακαλύψει τη φαινόλη, γνωστή και ως καρβολικό οξύ, απομονώνοντάς την σε ακαθάριστη μορφή από τη λιθανθρακόπισσα. Ο Λίστερ άρχισε να πειραματίζεται με την αποτελεσματικότητά της σε επαφή με τραύματα.[15]

Δοκίμασε να ψεκάζει τα εργαλεία, τις χειρουργικές τομές και τις χειρουργικές ποδιές με διάλυμα καρβολικού οξέος. Ο Λίστερ βρήκε ότι το διάλυμα, εφαρμοζόμενο με σπόγγο πάνω σε τραύματα, μείωνε αξιοσημείωτα τα περιστατικά γάγγραινας.[16] Τον Αύγουστο του 1865 ο Λίστερ επέθεσε ένα τεμάχιο λινού βουτηγμένου σε διάλυμα καρβολικού οξέος στην πληγή ενός επτάχρονου αγοριού στη Γλασκώβη που είχε υποστεί σύνθετο κάταγμα όταν μια ρόδα κάρου είχε περάσει πάνω από το πόδι του. Μετά 4 ημέρες ανανέωσε τον επίδεσμο και ανακάλυψε ότι δεν είχε αναπτυχθεί καμιά μόλυνση, ενώ μετά από συνολικά 6 εβδομάδες εξεπλάγη όταν ανεκάλυψε ότι τα οστά του παιδιού είχαν κολλήσει χωρίς εμπυήσεις. Δημοσίευσε τα αποτελέσματα στο περιοδικό The Lancet σε μία σειρά 6 άρθρων, από τον Μάρτιο μέχρι τον Ιούλιο του 1867.[17][18]

Μετά ο Λίστερ έδωσε οδηγίες στους χειρουργούς που είχε υπό την ευθύνη του να φορούν καθαρά γάντια, αλλά και να πλένουν τα χέρια τους πριν και μετά από κάθε εγχείρηση με διαλύματα καρβολικού οξέος 5%. Τα χειρουργικά εργαλεία πλένονταν επίσης με το ίδιο διάλυμα, ενώ οι βοηθοί το ψέκαζαν και στο χειρουργείο. Μία από τις πρόσθετες συστάσεις του ήταν η παύση της χρήσεως πορωδών φυσικών υλικών για την κατασκευή των λαβών των ιατρικών εργαλείων.[19]

Ο Λίστερ άφησε τη Γλασκώβη το 1869, επιστρέφοντας στο Εδιμβούργο ως διάδοχος του Syme στην έδρα της Χειρουργικής στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, και συνέχισε εκεί να αναπτύσσει βελτιωμένες μεθόδους αντισηψίας και ασηψίας. Ανάμεσα σε εκείνους με τους οποίους συνεργάσθηκε στο Εδιμβούργο και τον βοήθησαν στο έργο του, ήταν ο αρχιφαρμακοποιός και αργότερα ιατρός δρ. Αλεξάντερ Γκαν (Alexander Gunn, 1845-1914). Η φήμη του Λίστερ είχε ήδη αρχίσει να εξαπλώνεται και ακροατήρια 400 και πλέον έρχονταν στις διαλέξεις του. Καθώς η θεωρία πως πολλές ασθένειες προκαλούνται από μικρόβια γινόταν πιο κατανοητή, συνειδητοποιήθηκε ότι η μόλυνση μπορούσε να αποφευχθεί καλύτερα αν αποτρέπονταν τα μικρόβια να εισέρχονται στα τραύματα. Αυτό οδήγησε στον εκσυγχρονισμό της χειρουργικής γενικότερα. Στην επέτειο των 100 ετών από τον θάνατό του, το 2012, ο Λίστερ θεωρήθηκε από την πλειοψηφία ερωτηθέντων επαγγελματιών του ιατρικού χώρου ως «ο πατέρας της νεότερης χειρουργικής».[15]

Αργότερα ο Λίστερ μετακλήθηκε από τη Σκωτία στο Νοσοκομείο του King's College στο Λονδίνο και το 1881 εκλέχθηκε πρόεδρος της Κλινικής Εταιρείας του Λονδίνου.[20] Ο Λίστερ ανέπτυξε και άλλες τεχνικές στη χειρουργική, όπως μία μέθοδο για την επιδιόρθωση της επιγονατίδας με μεταλλικό σύρμα, ενώ βελτίωσε και την τεχνική της μαστεκτομής.

Τα ύστερα χρόνια

Επεξεργασία

Ο Λίστερ απεχώρησε από την εξάσκηση της ιατρικής μετά τον θάνατο της συζύγου του (η οποία τον βοηθούσε στις έρευνές του): Η Αγνή απεβίωσε το 1893 στην Ιταλία, κατά τη διάρκεια μιας από τις λίγες περιόδους διακοπών που επέτρεπαν στους εαυτούς τους. Η μελέτη και η συγγραφή έχασαν την έλξη που τού ασκούσαν και ο Λίστερ βυθίστηκε στην μελαγχολία. Παρά το ότι υπέστη ένα εγκεφαλικό επεισόδιο, ερχόταν ακόμα από καιρού σε καιρό στη δημοσιότητα. Στις 24 Αυγούστου 1902, δύο μόλις ημέρες πριν τη σχεδιαζόμενη στέψη του ως βασιλιά του Ηνωμένου Βασιλείου, ο Εδουάρδος Ζ΄ αρρώστησε με σκωληκοειδίτιδα. Καθώς συνέβαινε με όλες τις επεμβάσεις εκείνη την εποχή, η σκωληκοειδεκτομή που χρειαζόταν ο Εδουάρδος, συνοδευόταν ακόμα από μεγάλο κίνδυνο θανάτου από μετεγχειρητική μόλυνση, οπότε οι χειρουργοί δεν τόλμησαν να χειρουργήσουν προτού συμβουλευθούν την κορυφαία χειρουργική αυθεντία στη χώρα. Ο Λίστερ ανταποκρίθηκε δίνοντάς τους οδηγίες για τις τελευταίες αντισηπτικές μεθόδους (τις οποίες ακολούθησαν κατά γράμμα), και ο βασιλιάς τα πήγε καλά, λέγοντας μετά από καιρό στον Λίστερ: «Γνωρίζω ότι αν δεν υπήρχατε εσείς και το έργο σας, δεν θα καθόμουν εδώ σήμερα.»[21]

Ο Λίστερ απεβίωσε σε ηλικία 84 ετών στο εξοχικό του σπίτι (σήμερα γνωστό ως «Coast House»[22][23]), στην παραθαλάσσια κωμόπολη Walmer του Κεντ. Μετά την εξόδιο ακολουθία του στο Αββαείο του Ουέστμινστερ, τάφηκε στο Κοιμητήριο του Hampstead, στο Λονδίνο. Η βαρονία, ο τίτλος του βαρόνου της οποίας του είχε απονεμηθεί τιμητικά, καταργήθηκε αμέσως μετά τον θάνατό του.

Τιμητικές διακρίσεις

Επεξεργασία
 
Η «Αίθουσα Λίστερ» στο Βασιλικό Κολέγιο Ιατρών και Χειρουργών της Γλασκώβης
 
Η ευρεία εφαρμογή αντισηπτικών πρακτικών στη χειρουργική ακολούθησε τη δημοσίευση της σειράς άρθρων με τον γενικό τίτλο «Αντισηπτική αρχή στην εξάσκηση της Χειρουργικής» το 1867

Ο Λίστερ διετέλεσε πρόεδρος της Βασιλικής Εταιρείας από το 1895 μέχρι το 1900. Μετά τον θάνατό του, ένα κληροδότημα στη μνήμη του οδήγησε στη θέσπιση του Μεταλλίου Λίστερ, που θεωρείται ως η υψηλότερη τιμή που μπορεί να δεχθεί ένας Βρετανός χειρουργός.

Οι ανακαλύψεις του Λίστερ δέχθηκαν μεγάλους επαίνους και το 1883 η Βασίλισσα Βικτώρια τον έχρισε βαρονέτο του Park Crescent στην Κομητεία του Μίντλσεξ. Το 1897 τιμήθηκε επιπλέον με την απονομή του τίτλου του «Βαρόνου Λίστερ» του Λάιμ Ρίτζις στην Κομητεία Ντόρσετ.[24] Το 1902 ο Λίστερ διορίσθηκε Σύμβουλος του Βασιλέα (Privy Counsellor) και ανακηρύχθηκε ένα από τα αρχικά μέλη του νέου «Τάγματος της Αξίας» (Order of Merit, OM)[25]. Ορκίσθηκε ως μέλος του Συμβουλίου του Βασιλέα στα Ανάκτορα του Μπάκιγχαμ, στις 11 Αυγούστου 1902.

Μεταξύ των τιμών που δέχθηκε στο εξωτερικό ο Λίστερ ξεχωρίζει η απονομή του «Pour le Mérite», ενός από τα ανώτατα παράσημα του Βασιλείου της Πρωσίας. Το 1889 εκλέχθηκε αλλοδαπό μέλος της Σουηδικής Βασιλικής Ακαδημίας των Επιστημών. Δύο γραμματόσημα εκδόθηκαν τον Σεπτέμβριο του 1965 προς τιμή του Λίστερ και του έργου του στην αντισηπτική χειρουργική.[26]

 
Μνημείο του Λίστερ στην οδό Πόρτλαντ Πλέις του Λονδίνου

Ο Λίστερ είναι ο ένας από τους δύο Βρετανούς χειρουργούς που έχουν προς τιμή τους δημόσιο μνημείο στο Λονδίνο (συγκεκριμένα στην οδό Πόρτλαντ Πλέις, στο Μέριλέμπεν). Υπάρχει επίσης άγαλμά του στο Πάρκο Κέλβινγκρόουβ της Γλασκώβης.

Ονομάσθηκαν προς τιμή του

Επεξεργασία

Το όνομα του Λίστερ δόθηκε σε μικροοργανισμούς, όπως στο γένος παθογόνων βακτηρίων λιστερία, που ονομάσθηκε από τον Χάρβεϋ Πίρι, και στο γένος λιστερέλα, που πρωτοπεριγράφηκε από τον Ε.Α.Β. Γιαν (Jahn) το 1906. Το 1903, ενώ δηλαδή ο Λίστερ βρισκόταν ακόμα στη ζωή, το «Βρετανικό Ινστιτούτο Προληπτικής Ιατρικής» μετονομάσθηκε προς τιμή του σε Ινστιτούτο Προληπτικής Ιατρικής Λίστερ.[27] Το κτήριό του, μαζί με ένα διπλανό, αποτελούν το σημερινό «Νοσοκομείο Λίστερ» στο Τσέλσι, που εγκαινιάσθηκε το 1985.

Το κτήριο στο Βασιλικό Νοσοκομείο της Γλασκώβης που στεγάζει τα τμήματα της κυτταροπαθολογίας, της μικροβιολογίας και της παθολογίας, ονομάσθηκε επίσης προς τιμή του και προς αναγνώριση του έργου στο νοσοκομείο αυτό.

 
Το όνομα του Λίστερ στη Σχολή Υγιεινής και Τροπικής Ιατρικής του Λονδίνου

«Νοσοκομείο Λίστερ» υπάρχει και στο Στήβενιτζ του Χάρτφορνσιρ.

Η εξερευνητική αποστολή του Ντισκάβερυ το 1901-1904 ονόμασε την υψηλότερη κορυφή στην Οροσειρά της Βασιλικής Εταιρείας της Ανταρκτικής «όρος Λίστερ».[28]

Το 1879 το διάλυμα στοματικής υγιεινής «Λιστερίνη» ονομάσθηκε προς τιμή του Λίστερ, για τη συνεισφορά του στην αντισηψία.

  • Τον Λίστερ υποδύθηκε ο ηθοποιός Χάλιγουελ Χομπς στη βραβευμένη με Όσκαρ ταινία του 1936 Η ιστορία του Λουί Παστέρ. Σε αυτή ο Λίστερ παρουσιάζεται ως ένας από τους σημαντικότερους υποστηρικτές του Παστέρ σε μία κατά το μάλλον εχθρική ιατρική κοινότητα.

Δείτε επίσης

Επεξεργασία


Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ 1,0 1,1 (Αγγλικά) SNAC. w6tq647k. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  2. ↑ 2,0 2,1 (Αγγλικά) Find A Grave. 9406. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  3. ↑ 3,0 3,1 «Encyclopædia Britannica» (Αγγλικά) biography/Joseph-Lister-Baron-Lister-of-Lyme-Regis. Ανακτήθηκε στις 9  Οκτωβρίου 2017.
  4. ↑ «Gadsdens of Upton House West Ham». 27  Φεβρουαρίου 2014. Ανακτήθηκε στις 21  Ιουνίου 2018.
  5. ↑ «Biographical Sketch: Baron Joseph Lister, FRCS, 1827-1912». (Αγγλικά) Biographical Sketch: Baron Joseph Lister, FRCS, 1827-1912. 1  Αυγούστου 2010. Ανακτήθηκε στις 21  Ιουνίου 2018. σελ. 2009-2011.
  6. ↑ archiveshub.jisc.ac.uk/search/archives/e7a4a66e-de4a-3a3b-920b-0c065f4fd7b3. Ανακτήθηκε στις 21  Ιουνίου 2018.
  7. ↑ Pitt, Dennis; Aubin, Jean-Michel (2012-10-01). «Joseph Lister: father of modern surgery». Canadian Journal of Surgery 55 (5): E8-E9. doi:10.1503/cjs.007112. ISSN 0008-428X. PMID 22992425. 
  8. ↑ http://lordlisterhotel.co.uk/history
  9. ↑ John Bankston (2004). Joseph Lister and the Story of Antiseptics (Uncharted, Unexplored, and Unexplained) . Bear, Del: Mitchell Lane Publishers. ISBN 1-58415-262-1. 
  10. ↑ «Sketch of Sir Joseph Lister». Popular science monthly. Μάρτιος 1898. http://biodiversitylibrary.org/page/20879080. Ανακτήθηκε στις 2013-05-14. 
  11. ↑ «RMS notable members». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Φεβρουαρίου 2017. 
  12. ↑ Ann Lamont (Μάρτιος 1992). «Joseph Lister: father of modern surgery». Creation 14 (2): 48–51. http://www.answersingenesis.org/creation/v14/i2/scientists.asp. «Lister married Syme's daughter Agnes and became a member of the Episcopal church». 
  13. ↑ Millard, Candice (2011). Destiny of the Republic : A Tale of Madness, Medicine and the Murder of a President. Νέα Υόρκη: Doubleday. ISBN 9780385526265. 
  14. ↑ Lister, Baron Joseph (2010-08-01). «The Classic: On the Antiseptic Principle in the Practice of Surgery». Clinical Orthopaedics and Related Research 468 (8): 2012–2016. doi:10.1007/s11999-010-1320-x. ISSN 0009-921X. PMID 20361283. PMC 2895849. https://archive.org/details/sim_clinical-orthopaedics-and-related-research_2010-08_468_8/page/2012. 
  15. ↑ 15,0 15,1 Pitt, Dennis; Aubain, Jean-Michel (Οκτώβριος 2012). «Joseph Lister: father of modern surgery». Canadian Journal of Surgery 55 (5): E8-E9. doi:10.1503/cjs.007112. PMID 22992425. 
  16. ↑ Lister, Joseph (1868-07-18). «An Address on the Antiseptic System of Treatment in Surgery». British Medical Journal 2 (394): 53–56. doi:10.1136/bmj.2.394.53. PMID 20745202. 
  17. ↑ Lister, Joseph (1867-09-21). «ON THE ANTISEPTIC PRINCIPLE IN THE PRACTICE OF SURGERY». The Lancet 90 (2299): 353–356. doi:10.1016/s0140-6736(02)51827-4. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0140673602518274. 
  18. ↑ Lister, Joseph (1870-01-01). «ON THE EFFECTS OF THE ANTISEPTIC SYSTEM OF TREATMENT UPON THE SALUBRITY OF A SURGICAL HOSPITAL». The Lancet 95 (2418): 2–4. doi:10.1016/S0140-6736(02)31273-X. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S014067360231273X. 
  19. ↑ Metcalfe, Peter· Metcalfe, Roger (2006). Engineering Studies: Year 11. Glebe, N.S.W.: Pascal Press. σελ. 151. ISBN 9781741252491. Ανακτήθηκε στις 7 Ιουλίου 2014. 
  20. ↑ «Transactions of the Clinical Society of London Volume 18 1886». Clinical Society. Ανακτήθηκε στις 23 Οκτωβρίου 2012.  archive.org
  21. ↑ Reminiscences of a Surgeon. Dorrance Publishing. 1 Ιανουαρίου 1930. σελ. 134. 
  22. ↑ «Coast House». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 15 Ιουνίου 2017. 
  23. ↑ High Street Deal - Blue Plaque Walks in Deal
  24. ↑ The Times, 1 Ιανουαρίου 1897, σελ. 8, στήλη A
  25. ↑ "Court Circular" The Times (London). Σάββατο, 9 Αυγούστου 1902. (36842), σελ. 6.
  26. ↑ "Antiseptic Surgery Stamps" Αρχειοθετήθηκε 2019-08-17 στο Wayback Machine.. BFFC. Ανακτήθηκε στις 22 Φεβρουαρίου 2017
  27. ↑ «Our Heritage». The Lister Institute. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Νοεμβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 24 Νοεμβρίου 2015. 
  28. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Ιανουαρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 15 Ιουνίου 2017. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία
Ανακτήθηκε από "https://el.wiki.x.io/w/index.php?title=Τζόζεφ_Λίστερ&oldid=10714369"