Προσκύνηση των ποιμένων

Η προσκύνηση των ποιμένων είναι θεματικό σκηνικό, που έγινε αντικείμενο εκτεταμένης εικονογραφήσεως στη χριστιανική τέχνη. Σε αυτή, κάποιοι ανώνυμοι ποιμένες (βοσκοί) φθάνουν λίγη ώρα μετά τη Γέννηση του Χριστού στο σπήλαιο της Γεννήσεως στη Βηθλεέμ. Συχνά εικονογραφείται σε συνδυασμό με την «προσκύνηση των Μάγων», οπότε και συνήθως τιτλοφορείται με τον δεύτερο τίτλο. Ο «ευαγγελισμός των ποιμένων», κατά τον οποίο άγγελος Κυρίου τους αναγγέλει τη γέννηση του Χριστού και τους συγκεντρώνει στη φάτνη του, είναι ένα ξεχωριστό θέμα στη χριστιανική εικονογραφία.

«Η προσκύνηση των ποιμένων» (περ. 1605-1610) από τον Ελ Γκρέκο

Το θέμα ζωγραφισμένο από τον Μπαρτολομέ Εστέμπαν Μουρίγιο, περ. 1657

Το θέμα από τον Ντομένικο Γκιρλαντάιο, 1485

«Η προσκύνηση των ποιμένων» από τον Ματτίας Στομ, περ. 1635–40

«Η προσκύνηση των ποιμένων» από τον Τζορτζόνε, 1510

Η βιβλική αναφορά

Η προσκύνηση των ποιμένων αναφέρεται στο β΄ κεφάλαιο του Κατά Λουκάν Ευαγγελίου και σε κανένα άλλο από τα τέσσερα κανονικά Ευαγγέλια. Ο Λουκάς γράφει ότι ένας άγγελος εμφανίσθηκε σε μία ομάδα ποιμένων, λέγοντάς τους πως ο Μεσσίας είχε γεννηθεί στη Βηθλεέμ. Αμέσως μετά εμφανίζεται πλήθος αγγέλων που υμνούν τον Θεό λέγοντας «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» (στίχος 14). Αυτός ο «ευαγγελισμός των ποιμένων», αν και ξεχωριστό θέμα στη χριστιανική τέχνη, περιλαμβάνεται σε κάποιες περιπτώσεις στη σκηνή της Γεννήσεως ως περιφερειακό στοιχείο, παρά το ότι έλαβε χώρα πριν από την προσκύνηση, όπως στον πίνακα του Ντομένικο Γκιρλαντάιο το 1485, όπου διακρίνεται στην άνω αριστερή γωνία. Ο Γκιρλαντάιο δείχνει επίσης από κάτω τους μία ακολουθία που περιλαμβάνει τους Μάγους που έρχονται με τα δώρα τους.

Οι βοσκοί, όπως εξιστορείται στη συνέχεια, σπεύδουν στη Βηθλεέμ για να επισκεφθούν τον Ιησού Χριστό και διαδίδουν αυτό που τους ειπώθηκε για το πρόσωπό του, προτού επιστρέψουν στα κοπάδια τους, εξυμνώντας τον Θεό «ἐπὶ πᾶσιν οἷς ἤκουσαν καὶ εἶδον καθὼς ἐλαλήθη πρὸς αὐτούς.» (στ. 20). Η δήλωση αυτή υπονοεί τον συνδυασμό της μαρτυρίας αυτοπτών μαρτύρων με τη θεϊκή αποκάλυψη.

Στην τέχνη

Η σκηνή της προσκύνησης των ποιμένων συνδυάζεται πολύ συχνά με την προσκύνηση των Μάγων, κάτι που δίνει μια ισορροπημένη οπτικά σύνθεση, καθώς οι δύο ομάδες συνήθως καταλαμβάνουν αντίθετες πλευρές της εικόνας, αμφοτέρωθεν των κεντρικών μορφών, και παραπέμπουν στη θεολογική ερμηνεία κατά την οποία οι δύο ομάδες, μία των Εβραίων (οι ποιμένες) και μία των εθνικών-αλλόθρησκων (οι Μάγοι), αντιπροσωπεύουν όλους τους λαούς της Γης ανάμεσά τους. Αυτός ο συνδυασμός βρίσκεται σε απεικονίσεις επάνω σε φιάλες όπου οι προσκυνητές των Αγίων Τόπων έβαζαν ιερό έλαιο από τα προσκυνήματα, κατασκευής του 6ου αιώνα από τεχνίτες της βυζαντινής τότε Παλαιστίνης (Palaestina Prima).

Στην Αναγεννησιακή τέχνη, υπό την επίδραση ιστοριών από την κλασική αρχαιότητα (π.χ. του Ορφέα), οι ποιμένες αναπαρίστανται μερικές φορές κρατώντας μουσικά όργανα. Μία γοητευτική αλλά ασυνήθιστη μικρογραφία στις Ώρες της La Flora στη Νάπολη δείχνει τους βοσκούς να παίζουν μουσική στο Θείο Βρέφος, καθώς η Παναγία στέκεται χαρούμενη στη μια πλευρά.

Πολλοί καλλιτέχνες έχουν ζωγραφίσει την προσκύνηση των ποιμένων. Μερικοί από τους πλέον γνωστούς και τα αντίστοιχα έργα τους είναι:

• Κορρέτζο: «Η Γέννηση» , Gemäldegalerie Alte Meister, Δρέσδη
• Καραβάτζο: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Museo Regionale, Μεσσήνη
• Ντομενικίνο: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Εθνική Πινακοθήκη της Σκωτίας, Εδιμβούργο
• Τζορτζόνε: «Η προσκύνηση των ποιμένων» («Allendale Nativity»), Εθνική Πινακοθήκη (NGA) της Ουάσινγκτον
• Δομήνικος Θεοτοκόπουλος: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Μουσείο του Πράδο, Μαδρίτη
• Αδελφοί Le Nain: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου
• Χούγκο φαν ντερ Χους: Τρίπτυχο Πορτινάρι, Ουφίτσι, Φλωρεντία
• Λορέντσο ντι Κρέντι: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Ουφίτσι
• Αντρέα Μαντένια: Μπαρτολομέ Εστέμπαν Μουρίγιο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης (Νέα Υόρκη)
• Έντουαρντ Μπερν - Τζόουνς: υαλογραφία στον ναό της Αγίας Τριάδας της Βοστώνης
• Τζόττο: τοιχογραφία στο Παρεκκλήσιο Σκροβένι, Πάντοβα
• Ζωρζ ντε Λα Τουρ: Πίνακας στο Μουσείο του Λούβρου
• Μπαρτολομέ Εστέμπαν Μουρίγιο: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη
• Νικολά Πουσέν: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου
• Ρέμπραντ: «Η προσκύνηση των ποιμένων», Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου
• Μάρτιν Σόνγκαουερ, πίνακας στο Βερολίνο
• Ντομένικο Γκιρλαντάιο, τοιχογραφία στο παρεκκλήσιο Σασσέττι του ναού της Αγίας Τριάδας, στη Φλωρεντία
• Χέρριτ φαν Χόντχορστ, πίνακας στο Μουσείο Βάλραφ-Ρίτσαρτς, στην Κολωνία

Βιβλιογραφία

• Levey, Michael (1961): From Giotto to Cézanne Thames and Hudson, ISBN 0-500-20024-6
• Beckwith, John (1969): Early Medieval Art, Thames and Hudson, ISBN 0-500-20019-X
• Myers, Bernard (1965, 1985): Landmarks of Western Art, Hamlyn, ISBN 0-600-35840-2