Μυθιστόρημα

Το μυθιστόρημα είναι αφηγηματικό είδος της λογοτεχνίας. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του είδους αυτού αποτελούν η εκτεταμένη (πολυσέλιδη) πεζή αφήγηση, η ύπαρξη του «μύθου» (που στα μυθιστορήματα αναπτύσσεται σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα) και «η ιστορία» – δηλ. η πραγματικότητα. Η διαπλοκή του μύθου με τα γεγονότα δημιουργεί την πλοκή του μυθιστορήματος, η οποία μπορεί να εξελιχθεί σε πολλά επίπεδα τόσο σε πλάτος όσο και σε βάθος. Τα μυθιστορήματα επίσης, κατά κανόνα, είναι πολυπρόσωπα και οι χαρακτήρες του έργου συνήθως αναλύονται σε βάθος. Το μυθιστόρημα είναι εξαιρετικά σύνθετο είδος: μέσα του συνδυάζονται στοιχεία από το έπος, την τραγωδία και την κωμωδία, την ερωτική ποίηση, την ιστορία, τη βιογραφία, τη ρητορεία, την εθνογραφία, τις ταξιδιωτικές περιγραφές κ.ά.

Δάφνις και Χλόη του Λόγγου, ένα από τα πρωιμότερα μυθιστορήματα, σε γαλλική πολυτελή έκδοση του 1718.

Το μυθιστόρημα - λόγω όλων αυτών των ιδιοτήτων ξεχωρίζει ευδιάκριτα από το διήγημα, ωστόσο οι διαφορές από την τρίτη μορφή του έντεχνου πεζού αφηγηματικού λόγου, τη νουβέλα, είναι περισσότερο δυσδιάκριτες. Μια συνηθισμένη σημερινή πρακτική, είναι το κάθε έργο να ταξινομείται στο ανάλογο πεζογραφικό είδος από την έκταση του κειμένου. Δηλαδή, έκταση κειμένου μέχρι 100 σελίδες θεωρείται διήγημα, από 100 έως 300, νουβέλα και από 300 σελίδες και περισσότερο μυθιστόρημα. Στις περισσότερες δυτικο-ευρωπαϊκές γλώσσες χρησιμοποιείται ο όρος "Roman" ο οποίος προέρχεται από τον μεσαιωνικό όρο "Romance" που σημαίνει Μυθιστορία, ενώ η αγγλική λέξη για το μυθιστόρημα "Novel" προέρχεται από την ιταλική "Novella" (μικρό και νέο) - όρο της Ιταλικής Αναγέννησης. Στην Ελλάδα, ο Αδαμάντιος Κοραής ήταν αυτός που πρωτοχρησιμοποίησε τη λέξη μυθιστόρημα.

Τα μυθιστορήματα διακρίνονται σε διάφορα είδη, ανάλογα με τη θεματολογία αλλά και τη μορφή του περιεχομένου τους, όπως Ιστορικό, Επιστολικό, Κοινωνικό, Αστυνομικό και άλλα.

Οι πρώτες μορφές μυθιστορηματικής αφήγησης

Στις αρχαιότερες παραδόσεις των λαών μπορούμε να βρούμε δείγματα του είδους του μυθιστορήματος, αν και όχι με τη σύγχρονη μορφή του.
Από την αρχαιοελληνική γραμματεία συναντάμε μυθιστορήματα από το τέλος του 2ου αιώνα π.Χ. που όμως δεν έχουν διασωθεί. Αντίθετα, σωζόμενα έργα έχουμε κατά τους Ελληνορωμαϊκούς χρόνους. Τα έργα αυτά είναι συνήθως μακροσκελείς αφηγήσεις περιπετειών των ηρώων. Το κύριο θέμα συχνά, είναι ο έρωτας και τα προβλήματα που δημιουργεί. Δείγμα αυτής της θεματολογίας είναι το μυθιστόρημα Τὰ περὶ Χαιρέαν καὶ Καλλιρρόην του Χαρίτωνα από την Αφροδισιάδα της Καρίας. Το έργο τοποθετημένο την περίοδο του Πελλοπονησιακού πολέμου παρουσιάζει την ιστορία του έρωτα της Καλλιρρόης (κόρης του στρατηγού Ερμοκράτη των Συρακουσών) και του Χαιρέα (γιος πολιτικού αντιπάλου του στρατηγού).
Προς το τέλος του 1ου μ.Χ., γράφεται ένα ακόμα γνωστό σε εμάς μυθιστόρημα, με τίτλο Οἱ κατ' Ἀνθίαν καὶ Ἁβροκόμην Ἐφεσιακοὶ λόγοι του Ξενοφώντα από την Έφεσο, που πάλι με βάση τον έρωτα δημιουργούνται οι καταστάσεις που εξιστορούνται.

Σημαντικός μυθιστοριογράφος της εποχής του τέλους του 2ου αι. μ.Χ. είναι ο Αχιλλέας Τάτιος από την Αλεξάνδρεια που έγραψε δημοφιλή (τον καιρό του) μυθιστορήματα. Αυτό που διασώθηκε μέχρι τις μέρες μας είναι το έργο Τα κατά Λευκίππην και Κλειτοφώντα. Το μυθιστόρημα παρουσιάζει την πρωτοτυπία να διηγείται την ιστορία του έρωτα των δυο νέων, έμμεσος αφηγητής, (ένας νέος ο οποίος εξιστορεί στον συγγραφέα την ιστορία που διαβάζουμε).

Σατυρικόν του Γάιου Πετρώνιου, έκδοση του 1709.

Το πιο γνωστό μυθιστόρημα εκείνης της περιόδου ωστόσο, είναι τα Αἰθιοπικά, του Ηλιόδωρου από την Έμεσα. Η ιστορία αφηγείται και πάλι τον έρωτα δυο νέων, της Χαρίκλειας κόρης του βασιλιά της Αιθιοπίας και του Θεσσαλού αθλητή Θεαγένη, που ύστερα από πολλές περιπέτειες, δυστυχίες και ανατροπές μέχρι το αίσιο τέλος. «Αναμφισβήτητα, ο Ηλιόδωρος είχε ταλέντο: επινόησε την πλοκή, ταχτοποίησε την ύλη, ζωντάνεψε τα πρόσωπα, δημιούργησε δραματικές καταστάσεις – όλα με αξιοπρόσεχτη αφηγηματική μαστοριά. Είναι πραγματικά κρίμα που η αττικιστική γλώσσα και το συνακόλουθο επίπλαστο ύφος εμείωναν την αξία ενός έργου που ωστόσο η επιτυχία του και η επίδρασή του ήταν για πολλούς αιώνες μεγάλη.»

Άλλα μυθιστορήματα που έχουν διασωθεί είναι τα:

• Νίνος, ανωνύμου συγγραφέα, 1ος αι. π.Χ. (έχουν διασωθεί αποσπάσματα)
• Μητίοχος και Παρθενόπη, ανωνύμου συγγραφέα, 1ος αι. μ.Χ. (αποσπάσματα)
• Ιόλαος, ανωνύμου συγγραφέα, 1ος αι. μ.Χ. (αποσπάσματα)
• Τὰ ὑπὲρ Θούλην άπιστα, Αντώνιος Διογένης, 1ος ή 2ος αιώνας μ.Χ.
• Βαβυλωνιακά, Ιάμβλιχος, τέλη 2ου αι. μ.Χ. (σε περίληψη)
• Τα κατὰ Δάφνιν καὶ Χλόην, Λόγγος, 2ος ή 3ος αι.

Παράλληλα με την ελληνική, και η λατινική γραμματεία, έδωσε σημαντικά δείγματα του είδους, με κορυφαία το Σατυρικόν του Πετρώνιου, που σε 16 βιβλία περιέγραψε τη ζωή και τους ανθρώπους της εποχής του Νέρωνα, έχουν σωθεί αποσπάσματα. Η Ιστορία του Απολλώνιου της Τύρου αγνώστου συγγραφέα και οι Μεταμορφώσεις του Απουλήιου (μεταγενέστερος τίτλος Ο χρυσός γάιδαρος), ένα πολύ δημοφιλές έργο την εποχή του, τα μόνα λατινικά μυθιστορήματα που έχουν διασωθεί ολόκληρα.

Το μεσαιωνικό και αναγεννησιακό μυθιστόρημα

Στην Ιαπωνία του 11ου αιώνα μ.Χ. συναντάμε το έργο που έχει χαρακτηριστεί ως «το πρώτο σύγχρονο μυθιστόρημα», και δεν είναι άλλο από το Η ιστορία του Γκέντζι της Μουρασάκι Σικίμπου. Τα πολλά κοινά σημεία του με το σύγχρονο μυθιστόρημα –όπως η ύπαρξη ενός κεντρικού ήρωα, η ύπαρξη πολλών δευτερευόντων προσώπων που διαπλέκονται με τον πρωταγωνιστή, χρονική καταγραφή των γεγονότων της ζωής του ήρωα–, έκαναν τους ειδικούς να το χαρακτηρίσουν ως το πρώτο σύγχρονο μυθιστόρημα, όπως επίσης ως «το πρώτο ψυχολογικό μυθιστόρημα», αφού ασχολείται και με τον εσωτερικό κόσμο του ήρωα.

Κατά τον Μεσαίωνα έκανε την εμφάνισή του και το έμμετρο μυθιστόρημα, όπως Το ρομάντζο της Τροίας του Σεντ Μορ (1160).

Πλουσιότερη όμως σε παραγωγή μυθιστορημάτων παρουσιάζει η Αναγέννηση. Τώρα κυριαρχεί το βουκολικό μυθιστόρημα, όπως η Αρκαδία (1504) του Ιταλού Σαναζάρο. Το πιο αριστουργηματικό όμως είναι ο Δον Κιχώτης του Ισπανού Θερβάντες (1547-1616), που θεωρείται πρωτοποριακό και καινοτόμο. Ακολούθησαν το Γαργαντούας και Πανταγρουέλ του Ραμπελέ (1483-1553), Ρόζαλιντ του Τόμας Λοντζ (1558-1625) κ.ά. Ο 18ος αιώνας έχει να παρουσιάσει αξιόλογα ονόματα, όπως τον Λε Σαζ, τον Ντάνιελ Ντεφόε, τον Βολταίρο, τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ, τον Ντενί Ντιντερό, τον Αββά Πρεβώ (Μανόν Λεσκώ), τον Μπερναντέν ντε Σεν Πιέρ.

Το νεοελληνικό μυθιστόρημα

Δείτε στο λήμμα Ελληνική πεζογραφία 1830-1880

H Γενιά του ’30

Οι μυθιστοριογράφοι του μεσοπόλεμου εγκαταλείπουν την ηθογραφία και δίνουν στο μυθιστόρημα πλάτος, βάθος και καθολικότητα, πλαταίνοντας έτσι τα όριά του. Αντιπροσωπευτικοί είναι οι Στρατής Μυριβήλης, Νίκος Καζαντζάκης, Φώτης Κόντογλου, Ηλίας Βενέζης, Άγγελος Τερζάκης,Θανάσης Πετσάλης - Διομήδης, Γεώργιος Θεοτοκάς, Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, Κοσμάς Πολίτης, Παντελής Πρεβελάκης, Μ. Καραγάτσης, Γιώργος Δέλιος, Λουκής Ακρίτας, Λιλίκα Νάκου, Τατιάνα Σταύρου.

Οι νεώτεροι

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο το μυθιστόρημα γνώρισε θαυμαστή καρποφορία στην Ελλάδα. Έγινε το έπος της σύγχρονης ζωής και αποτελεί τη χαρακτηριστικότερη λογοτεχνική εκδήλωση της εποχής μας. Χαρακτηριστικά του είναι η απαλλαγή από τις γλωσσικές προκαταλήψεις και καλλιέργεια της μορφής, εμπλουτισμός με αφθονότερα εσωτερικά στοιχεία και απόδοση της πολυτάραχης σύνθεσης του σύγχρονου ανθρώπου. Οι ρίζες του είναι ριζωμένες βαθιά στα έδαφός μας, ακολουθεί όμως συγχρόνως και τα ρεύματα που κάθε φορά επηρεάζουν το ευρωπαϊκό μυθιστόρημα, προς το οποίο ποιοτικά είναι ισότιμο και ισάξιο. Μυθιστοριογράφος της περιόδου αυτής με διεθνή απήχηση είναι ο Νίκος Καζαντζάκης, καθώς με τις μεταφράσεις των έργων του Καπετάν Μιχάλης και Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά έσπασε το φράγμα της ελληνικής απομόνωσης από τη διεθνή λογοτεχνία.