Μεθόδιος Ανθρακίτης

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης (Καμινιά (σημ. Ανθρακίτης) Ιωαννίνων, 1660 - Ιωάννινα, 1736) ήταν Έλληνας κληρικός, θεολόγος, παιδαγωγός και μαθηματικός. Κατέχει διαπρεπή θέση στον πρώιμο Νεοελληνικό Διαφωτισμό κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στην Ελλάδα, και είναι ο πρώτος που αντικατέστησε την αρχαΐζουσα -ως γλώσσα διδασκαλίας- με τη δημώδη, και από τους πρώτους που δίδαξε νεότερα μαθηματικά. «Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης», κατά τον Κωνσταντίνο Κούμα, «έφερε περί το 1708 από την Ιταλία τας γεωμετρικάς επιστήμας, ικανάς να ανάψωσι το φως του Λόγου και να διερεθίσωσιν επί πλέον την έμφυτον του ανθρώπου φιλομάθειαν...» Και ο Μανουήλ Γεδεών αναφέρει τον Μεθόδιο Ανθρακίτη ως προδρομική φυσιογνωμία και συμπληρώνει «...ούτος δε εραδιουργείτο προς το Πατριαρχείον... Είναι η απαρχή του νεοελληνικού διαφωτισμού». Η διδασκαλία των προγενεστέρων του, όπως του Κορυδαλλέα και των Φαναριωτών Αλεξάνδρου, Νικολάου και Κωνσταντίνου Μαυροκορδάτου γινόταν στην αρχαΐζουσα, η οποία δεν ήταν κατανοητή από το λαό.

Μεθόδιος Ανθρακίτης
Μεθόδιος Ανθρακίτης και η υπογραφή του.
Γέννηση	1660 Καμινιά (σημερινός Ανθρακίτης) Ανατολικών Ζαγορίων Ιωαννίνων
Θάνατος	1736 Ιωάννινα
Σπουδές	Πανεπιστήμιο της Πάδοβας
Ιδιότητα	φιλόσοφος, μαθηματικός, φυσικός, αστρονόμος και συγγραφέας
Σημαντικά έργα	Οδός Μαθηματικής, Εισαγωγή της Λογικής
Υπογραφή
Σχετικά πολυμέσα

Τα πρώτα χρόνια

Γεννήθηκε στο χωριό Καμινιά (σημερινό Ανθρακίτη) των Ανατολικών Ζαγορίων του νομού Ιωαννίνων. Σπούδασε στη Γκιούμειο Σχολή των Ιωαννίνων, όπου και παρακολούθησε τα μαθήματα του σχολάρχη Γεώργιου Σουγδουρή. Διδάχθηκε γραμματική, φυσική και μεταφυσική και -έπειτα από προτροπή του δασκάλου του- συνέχισε τις σπουδές του στην Ιταλία. Το 1697, έχοντας ήδη γίνει ιερομόναχος, μετέβη στη Βενετία για να παρακολουθήσει μαθήματα φιλοσοφίας και μαθηματικών.

Η περίοδος στη Βενετία

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης υπηρετούσε ως εφημέριος στον Ορθόδοξο Ναό του Αγίου Γεωργίου της Βενετίας και συνεργάζονταν και ως διορθωτής κειμένων στον εκδοτικό οίκο των Γλυκήδων. Στην ηλικία των σαράντα οκτώ ετών εγκαταλείπει τη Βενετία, και έρχεται στην Καστοριά ως αναγνωρισμένος ήδη λόγιος και θεολόγος, προσκεκλημένος από τον Γεώργιο Καστοριώτη ή Καστριώτη το 1708, για να διδάξει στην Εκκλησιαστική του Σχολή (των Ιερών Γραμμάτων, όπως ονομάζονταν τότε που ιδρύθηκε το 1705) στη συνοικία του Αγίου Νικολάου Μουζεμβίκη. Μόλις είχε τυπωθεί -στον γνωστό τότε εκδοτικό οίκο των Γλυκήδων από τα Γιάννενα- το τρίτο του βιβλίο μετά το Επίσκεψις Πνευματική: το Βοσκός Λογικών προβάτων.

Το διδακτικό του έργο

Το εξώφυλλο του βιβλίου του Μεθοδίου Ανθρακίτη: Βοσκός Λογικών προβάτων, που εκδόθηκε στη Βενετία το 1708.

Αποβλέπει στην πνευματική κατάρτιση των ιερέων και πραγματοποιεί τολμηρές ανατοποθετήσεις στη χριστιανική ηθική συμπεριφορά. Δεν διστάζει να κρίνει με αυστηρότητα τη συμπεριφορά του κλήρου και με σκληρή γλώσσα επικρίνει την κατάχρηση του αφορισμού, που τόσο προφητική θέση θα αποδεικνυόταν. Στον τίτλο τού πρώτου του βιβλίου: Θεωρίαι Χριστιανικαί και ψυχοφελείς (sic) νουθεσίαι δεν αναφέρεται το όνομα τού συγγραφέα, αλλά τα αρχικά του μόνο, διανέμεται δωρεάν "τοις ευσεβέσι Χριστιανοίς εις ψυχικήν ωφέλειαν". Για έναν άνθρωπο του πνευματικού αναστήματος του Ανθρακίτη, μια εκκλησιαστική Σχολή περιορίζει κατά πολύ τον ορίζοντα της διδασκαλίας του. Έτσι δέχεται το 1710 πρόσκληση του Δημητρίου Κυρίτζη (πατρός) να αναλάβει τη διεύθυνση και το κύριο διδακτικό έργο της μαθηματικής επιστήμης και ιδιαίτερα της φιλοσοφίας. Η Σχολή Κυρίτζη Καστοριάς αποκτά φήμη και συρρέουν σπουδαστές από πολλά σημεία της ευρύτερης γεωγραφικής περιφέρειας και ιδίως από το Άγιον Όρος, ακόμη και από τα Γιάννενα και το μακρινό Βουκουρέστι, από όπου ο Μάρκος Πορφυρόπουλος στέλνει μαθητές του στην Καστοριά. Διδάσκεται η φιλοσοφία κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και τα σύγχρονα μαθηματικά για πρώτη φορά εντός ελλαδικού χώρου. Μαθητές του στη σχολή Κυρίτζη υπήρξαν ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος που δεν προτιμά την περίφημη Γκιούμειο Σχολή στα Ιωάννινα, ο Καστοριανός Σεβαστός Λεοντιάδης, ο Παχώμιος που αργότερα γίνεται γνωστός στην Θεσσαλονίκη. Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης είναι ο πρώτος που αποκλίνει από την επίσημη θέση της τότε Εκκλησίας, που ήταν «η φιλοσοφία στην υπηρεσία της Θεολογίας», και ο πρώτος επίσης που αντικατέστησε την αρχαΐζουσα ως γλώσσα διδασκαλίας με τη δημώδη. Διδάσκει λογική και νεότερη Ευρωπαϊκή Φιλοσοφία, Καρτέσιο (Descartes) και Μαλμπράνς.

Άλλοι γνωστοί μαθητές του υπήρξαν ο Σεβαστός Λεοντιάδης, ο Παχώμιος που έγινε πασίγνωστος στην Θεσσαλονίκη, ο Ευγένιος Βούλγαρης, όταν ο Μεθόδιος Ανθρακίτης -μετά την δίωξή του- δίδασκε στην Επιφάνιο Σχολή των Ιωαννίνων, κ.ά.

Η δίωξη και η αποκατάστασή του

Η προσπάθειά του, όμως, για εκσυγχρονισμό της ελληνικής παιδείας συνάντησε αντιδράσεις από μερίδα συντηρητικών κύκλων. Ο Μακάριος ο Πάτμιος έγραφε «(...) ο κύρ Μεθόδιος τρίγωνα και τετράγωνα διδάσκει τους μαθητάς του και την άλλην πολυάσχολον ματαιοπονίαν της Μαθηματικής». Κατηγορήθηκε ακόμη και ως αιρετικός και συγκεκριμένα οπαδός του αιρετικού Ισπανού θεολόγου Μιγκέλ ντε Μολίνος (Miguel de Molinos). Εξαιτίας αυτών των συκοφαντικών κατηγοριών, η Σύνοδος του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως τον κάλεσε σε απολογία ενώπιόν της, με αποτέλεσμα ο Ανθρακίτης αρχικά να εγκαταλείψει την Καστοριά το 1719, και να μεταβεί στη Σιάτιστα όπου επρόκειτο να διδάξει για τα επόμενα δύο περίπου χρόνια.

Τελικά πάρθηκε απόφαση να καούν τα φιλοσοφικά του δοκίμια, καθώς και οποιοδήποτε αντίγραφο που τυχόν θα βρισκόταν, και επιπλέον τού απαγόρευσαν να διδάσκει προσωρινά το 1723. Η ανάκληση της απαγόρευσης της διδασκαλικής του δραστηριότητας το 1725 πραγματοποιήθηκε, υπό τον όρο να διδάσκει τη φιλοσοφία «κατά το σύστημα του Κορυδαλλέως... μηδεμίαν άλλην παράδοσιν ασυνήθους και ξένης φιλοσοσοφίας τολμήσαι όλως ποτέ». Όπως σχολιάζει χαρακτηριστικά ο Κωνσταντίνος Δημαράς, «[...] ο Μεθόδιος δεν έγινε αντάρτης, αλλά ομολόγησε και αποκήρυξε[...]» Μετά το 1725 φέρεται να αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Επιφανείου Σχολής, όπου το πρόγραμμα της διδασκαλίας του περιλαμβάνει, εκτός της περιπατητικής φιλοσοφίας, λογική, μεταφυσική και ηθική. Στη θέση αυτή θα παραμείνει πιθανότατα έως και τον θάνατό του περίπου στα 1736.

Συλλογή Γ.Ζαβίρα, από την εισαγωγή στη λογική του Μεθοδίου Ανθρακίτη.

Τα έργα του

Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης συνέβαλλε αποφασιστικά στον νέο προσανατολισμό της ελληνικής παιδείας του 18ου αιώνα. Διδάσκεται η φιλοσοφία κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα και τα σύγχρονα μαθηματικά για πρώτη φορά εντός ελλαδικού χώρου. Αποβλέπει στην πνευματική κατάρτιση των ιερέων, και πραγματοποιεί τολμηρές ανατοποθετήσεις στη χριστιανική ηθική συμπεριφορά. Δεν διστάζει να κρίνει με αυστηρότητα τη συμπεριφορά του κλήρου, και με σκληρή γλώσσα επικρίνει την κατάχρηση του αφορισμού. Ορθώνεται στους αντίποδες του Κορυδαλλέα και των Φαναριωτών, που δίδασκαν στην αρχαϊζουσα, η οποία δεν απευθυνόνταν στον λαό, παρά μονάχα στους «σπουδαίους».

Το κύριο έργο του:

• Οδός Μαθηματική που περιλαμβάνει γεωμετρία, εικονομετρία, αστρονομία, τριγωνομετρία, άλγεβρα και φυσικές επιστήμες είναι το πρώτο ελληνικό και μάλιστα ολοκληρωμένο μαθηματικό εγχειρίδιο της νεότερης ιστορίας μας, γραμμένο από τον Μεθόδιο Ανθρακίτη για χρήση στα ελληνικά σχολεία κατά την εποχή της τουρκοκρατίας. Το επεξεργάστηκε ο μαθητής του Μπαλάνος Βασιλόπουλος και το δημοσίευσε το 1749 σε 2η έκδοση.
• Λογική Ελάττων (μετά τον θάνατό του ο μαθητής του Μπαλάνος Βασιλόπουλος επιμελείται τις σημειώσεις του και τελικά το εκδίδει το 1953.
• Εισαγωγή της Λογικής, που δεν έχει εκδοθεί.
• Θεωρίαι Χριστιανικαί και ψυχοφελείς νουθεσίαι 1699.
• Επίσκεψις Πνευματική, Βενετία 1707.
• Βοσκός λογικών προβάτων, 1708.
• Λόγος εις τον προφήτην Ηλίαν «Κήρυγμα Προφήτη Ηλία», (χειρόγραφο).

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

• Παλαιότερες διηγήσεις (Δημητρίου Προκοπίου, Καισάριος Δαπόντες, Κ.Σάθας, Γ. Ζαβίρας).
• Σωφρόνιος Ευστρατιάδης «Ιερόθεος Πελοποννήσιος ο Ιβηρίτης και Μεθόδιος Ανθρακίτης ο εξ Ιωαννίνων»(1933) σσ. 257-315.
• Χρήστου Π., Μεθόδιος Ανθρακίτης -Βίος, Δράσις, ανέκδοτα έργα -Ιωάννινα 1953
• Άλκης Αγγέλλου «Η δίκη του Μεθοδίου Ανθρακίτη, όπως την αφηγείται ο ίδιος», Αθήνα 1956 σ. 168.
• Δημήτρης Φωτιαδης- Η Επανάσταση το 21 σσ 159-160.
• Βασιλική Μπόμπου-Σταμάτη- Μαρτυρίες για την νεοελληνική Παιδεία και Ιστορικά Μελετήματα (16ος- 19ος αιώνας) Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και τα "Τετράδια".
• Δημήτρης Χατζής. «Το κείμενο της ομολογίας του Μεθόδιου Ανθρακίτη» (pdf). Ελληνικά, τομ. 17 (1962), σελ.296-306. http://media.ems.gr/ekdoseis/ellinika/Ellinika_17/ekd_peel_17_Chatzis.pdf. 

Πηγές

• Παναγιώτης Αραβαντινός, Χρονογραφία της Ηπείρου, Β΄Αθήνα 1857 σ.278.
• Μανουήλ Γεδεών, «Λυκαυγές πνευματικής κινήσεως παρ' ημίν, 1700-1730».
• Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, «Μεθόδιος Ανθρακίτης», Θεολογία 4 σσ. 10-17 (1926).
• G.P. Henderson, Η αναβίωση του ελληνικού στοχασμού 1620-1830, σσ 47-63
• Εγκυκλοπαίδεια Υδρία, λήμμα «Ανθρακίτης» και «Καστοριά».
• Κωνσταντίνος Δημαράς, «Μεθόδιος Ανθρακίτης», στο: Κ.Θ.Δημαράς, Σύμμικτα Α΄ Από την παιδεία στην λογοτεχνία, (επιμ.Αλέξης Πολίτης), Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, Αθήνα, 2000, σελ.68-70

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πανδώρα, τόμ. 11, αρ. 244 (1860), τεύχ. 244
• Bompou-Stamati. «Ο Μεθόδιος Ανθρακίτης και τα «Τετράδια»» (pdf). Ιστορικά. http://media.ems.gr/ekdoseis/ellinika/Ellinika_45_1/ekd_peel_45_1_bompou_stamati.pdf.