Λιλή Ζωγράφου

Η Λιλή Ζωγράφου (17 Ιουνίου 1922 - 2 Οκτωβρίου 1998) ήταν Ελληνίδα δημοσιογράφος, λογοτέχνιδα, δοκιμιογράφος, θεατρική συγγραφέας και πολιτική ακτιβίστρια, ένθερμη υποστηρίκτρια του γυναικείου κινήματος. Στα βιβλία της, εξέτασε ειδικότερα τη θέση της γυναίκας στην Ελληνική κοινωνία του δεύτερου μισού του 20^ου αιώνα. Κεντρικά θέματα του έργου της συνιστούν η προσωπική ελευθερία, η ελευθερία του λόγου, η σεξουαλική καταπίεση και η σεξουαλική απελευθέρωση.

Λιλή Ζωγράφου
Η Ζωγράφου σε νεαρή ηλικία
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Λιλή Ζωγράφου (Ελληνικά)
Γέννηση	17 Ιουνίου 1922 Ηράκλειο
Θάνατος	2  Οκτωβρίου 1998 Ηράκλειο
Εθνικότητα	Ελληνική
Χώρα πολιτογράφησης	Ελλάδα
Σπουδές	Λύκειο Κοραής και Σχολή Ουρσουλινών Νάξου
Ιδιότητα	συγγραφέας και δημοσιογράφος
Τέκνα	Ρένα Χατζηδάκη

Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, η Ζωγράφου συμμετείχε στο κίνημα της Εθνικής Αντίστασης και εναντιώθηκε στον Ναζισμό· φυλακίστηκε ούσα έγκυος και γέννησε στη φυλακή. Κατέκρινε ανοιχτά το Καθεστώς των Συνταγματαρχών του 1967-1973· το βιβλίο της Επάγγελμα: πόρνη ήταν μια καυστική μαρτυρία της ζωής επί Χούντας.

Σχολιάζοντας την λογοτεχνική αυτοβιογραφία της, το έργο Η Συβαρίτισσα, ο κριτικός λογοτεχνίας Δημοσθένης Κούρτοβικ χαρακτήρισε την Ζωγράφου ως τη «σκοτεινή θεά Εκάτη της λογοτεχνίας μας».

Σταδιοδρομία

Πρώιμος βίος και εκπαίδευση

Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1922, και πέρασε εκεί τα παιδικά της χρόνια. Ο πατέρας της, Ανδρέας Ζωγράφος, καταγόταν από τη Νεάπολη Λασιθίου και ήταν εκδότης της καθημερινής βενιζελικής εφημερίδας Ανόρθωση, γεγονός που αποτέλεσε έναυσμα για την ενασχόλησή της με τη δημοσιογραφία και τη συγγραφή. Φοίτησε στο Λύκειο «Κοραής» και το Καθολικό Γυμνάσιο των Ουρσουλίνων στη Νάξο. Έπειτα, σπούδασε φιλολογία στην Ελλάδα και το εξωτερικό.

Κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, η Ζωγράφου —ετών 21 και έγκυος— φυλακίστηκε από τη Γκεστάπο στην Αγιά Χανίων· η μοναχοκόρη της, η μετέπειτα ποιήτρια Ρένα Χατζηδάκη, γεννήθηκε εκείνη την περίοδο. Μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας το 1944, εργάστηκε ως δημοσιογράφος σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά. Επισκέφτηκε πολλές χώρες του Ανατολικού Μπλοκ και ταξίδεψε στην Ευρώπη, μένοντας στο Παρίσι από το 1953 ως το 1954.

Δεκαετίες του 1950 και 1960

Το λογοτεχνικό ντεμπούτο της έγινε το 1949 με τη συλλογή διηγημάτων Αγάπη, και ακολούθησε το δοκίμιο Νίκος Καζαντζάκης: ένας τραγικός, που εκδόθηκε το 1959· σε αυτό, η Ζωγράφου εξέτασε τον Καζαντζάκη υπό μία νέα οπτική γωνία, εστιάζοντας στην προσπάθειά του να γίνει υπεράνθρωπος, αλλά και στην προβληματική ερωτική ζωή του. Κατά την καθηγήτρια του Τμήματος Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Άμστερνταμ, Μαριέττα Ιωαννίδου, η Ζωγράφου τόλμησε «να απομυθοποιήσει τον Καζαντζάκη», βασιζόμενη, ωστόσο, στις απόψεις της πρώτης γυναίκας του συγγραφέα, Γαλάτειας.

Κατά την φιλόλογο Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, εν συγκρίσει με τις αντίστοιχες βιογραφίες που συνέγραψαν κατά αύξουσα χρονολογική σειρά η Γαλάτεια Καζαντζάκη, η Έλλη Αλεξίου και η Ελένη Καζαντζάκη, η εκδοχή της Ζωγράφου —η οποία ήταν η μόνη που δεν γνώρισε τον συγγραφέα προσωπικά— ήταν «η πιο συνεκτική αφήγηση της ζωής του Καζαντζάκη». Αλλά και ο μελετητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας Πίτερ Μπιν εκτίμησε ότι με το αμφιλεγόμενο δοκίμιό της —που θα μπορούσε να συνιστά λίβελο, αν όχι λογοτεχνική κριτική—, η Ζωγράφου πέτυχε να στρέψει μια ολόκληρη γενεά μακριά από τον Καζαντζάκη, «πιθανότατα επειδή οι υπερβολές του είναι απίστευτα αληθείς».

Το 1962 η Ζωγράφου έδωσε μια διάλεξη για τον Φραντς Κάφκα στην Αθήνα. Προηγουμένως, είχε διαμείνει κάποιον καιρό στην Πράγα, γενέτειρα του Τσέχου συγγραφέα. Όπως ανέφερε η ίδια, η διάλεξη έγινε δεκτή με ενθουσιασμό, και, μάλιστα, ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος την παρότρυνε να συγγράψει ένα σχετικό δοκίμιο· πράγματι, η συγγραφέας ολοκλήρωσε το δοκίμιο για τον Κάφκα τον Απρίλιο του 1967. Ωστόσο, το χειρόγραφο ζημιώθηκε έπειτα από έφοδο της Ασφάλειας στο σπίτι της κατά τη διάρκεια της Χούντας και η συγγραφέας το εγκατέλειψε για πολλά έτη· η συγγραφή του δοκιμίου επανεκκινήθηκε περί το 1990, και τελικά το έργο εκδόθηκε το 1993, υπό τον τίτλο Σύγχρονός μας ο Κάφκα.

Το 1966, εξέδωσε το μυθιστόρημα Μίκαελ ή Ποιος σαν τον Θεό, που αργότερα μετονομάστηκε σε Οι Εβραίοι κάποτε (Μίκαελ), και ήταν πιθανώς η πρώτη στα ελληνικά γράμματα εκτενής περιγραφή του διωγμού των Ελλήνων Εβραίων και του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα σε όλα του τα στάδια.

Κατά τη στρατιωτική δικτατορία 1967–1973

Όταν επιβλήθηκε η Χούντα του 1967, η Ζωγράφου εργαζόταν στο Πρωτόκολλο Στρατολογίας, στο πολιτικό προσωπικό του Υπουργείου Αμύνης, απ' όπου παραιτήθηκε. Ακόμα, την περίοδο εκείνη αρθρογραφούσε για το περιοδικό «Γυναίκα», προωθώντας προοδευτικές ιδέες αναφορικά με τα δικαιώματα των γυναικών ενώ, συχνά, ασκούσε ανοικτά κριτική στο Καθεστώς των Συνταγματαρχών. Περί το 1970, αγόρασε ένα σπίτι στο χωριό Μίλατο Λασιθίου, όπου συνέγραψε αρκετά από τα μυθιστορήματά της.

Στις 25 Ιανουαρίου και 14 Φλεβάρη 1971, η Ζωγράφου έδωσε μια ομιλία που αργότερα εκδόθηκε σε μορφή δοκιμίου υπό τον τίττλο Ο ηλιοπότης Ελύτης· επρόκειτο για μελέτη της ποίησης του Οδυσσέα Ελύτη, που, τότε, δεν είχε ακόμα λάβει το Βραβείο Νόμπελ για τη Λογοτεχνία. Η Ζωγράφου επικοινώνησε με τον ποιητή προτού να εκδώσει το έργο της αλλά, αφού διάβασε το χειρόγραφο, ο Ελύτης της γνωστοποίησε ότι δεν το ενέκρινε και την απέτρεψε από το να το δημοσιεύσει. Τελικά, η συγγραφέας προχώρησε κανονικά στην έκδοση του δοκιμίου.

Το 1974, η εξέδωσε ένα χρονικό των γεγονότων της Εξέγερσης του Πολυτεχνείου, με τίτλο 17 Νοέμβρη 1973 – Η νύχτα της μεγάλης σφαγής. Η ίδια ήταν αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων· εκείνη την περίοδο, διέμενε έναντι του κτηρίου του ΕΑΤ–ΕΣΑ και οι κατ’ οίκον έρευνες της αστυνομίας ήταν συχνές· όπως ανέφερε στο χρονικό, κατάφερε να ολοκληρώσει το έργο της, κρύβοντας κάθε σελίδα του χειρόγραφου που τελείωνε μέσα σε τόμους εγκυκλοπαιδειών από τη βιβλιοθήκη της.

Η συγγραφή της συλλογής διηγημάτων Επάγγελμα: πόρνη διήρκησε πέντε έτη, και ολοκληρώθηκε το 1978. Όπως επισημαίνει η ίδια στον πρόλογο του βιβλίου, το έργο αποτελεί εξιστόρηση πραγματικών γεγονότων. Στο Επάγγελμα: πόρνη, η Ζωγράφου σατιρίζει έντονα την γραφειοκρατία της Χούντας και αναδεικνύει τον συνεχή κίνδυνο που διατρέχουν οι στιγματισμένοι σε ένα δικτατορικό καθεστώς. Περιγράφει μεγάλη ποικιλία θεμάτων, όπως η επιστροφή Ελλήνων εργατών από τη Γερμανία και οι χωρίς υπερβολές αντιδράσεις μοναχικών ανθρώπων που επιζητούν την ανθρώπινη αλληλεπίδραση. Περαιτέρω, παραθέτοντας σκληρές προσωπικές εμπειρίες που βίωσε κατά τη διάρκεια της επταετούς δικτατορίας —ξυλοδαρμό, απόπειρα αυτοκτονίας και βιασμό—, η συγγραφέας εξέθεσε την πατριαρχική βιαιότητα της εποχής της και επιτέθηκε στο καθεστώς.

Δεκαετίες του 1980 και 1990

Μετά την πτώση της Χούντας το 1974, η συγγραφέας επέστρεψε στη δημοσιογραφία, αρθρογραφώντας για την εφημερίδα Ελευθεροτυπία και άλλες εφημερίδες και περιοδικά.

Στην επόμενη φάση της συγγραφικής της καριέρας, εξέδωσε πολλά εμπορικώς επιτυχημένα βιβλία, όπως η συλλογή διηγημάτων Μου σερβίρετε ένα βασιλόπουλο παρακαλώ το 1983, η λογοτεχνική αυτοβιογραφία της Η Συβαρίτισσα το 1987 και το μυθιστόρημα Η αγάπη άργησε μια μέρα το 1994. Το τελευταίο, μεταφέρθηκε στην τηλεόραση από την ΕΡΤ το 1997, σε μια σειρά με πρωταγωνίστριες τις ηθοποιούς Τάνια Τρύπη και Καριοφυλλιά Καραμπέτη.

Φίλος της Λιλής Ζωγράφου και από τα τελευταία άτομα με τα οποία συνομίλησε η συγγραφέας, ο μουσικοσυνθέτης Μίλτος Πασχαλίδης συνέθεσε το τραγούδι «Συβαρίτισσα» προς τιμήν της.

Το 1998 η Ζωγράφου εξέδωσε το τελευταίο έργο της, ένα ευρείας κλίμακας δοκίμιο με τίτλο Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα· η ιστορία του φαλλού. Σε αυτό, μελέτησε τις καταβολές της πατριαρχίας στην ελληνική κοινωνία, εξετάζοντας τον ελληνικό κόσμο από τα προϊστορικά χρόνια ως την εποχή των Μεγάλων Τραγικών.

Θάνατος και διαθήκη

Το 1998, ενώ παραθέριζε στο Ηράκλειο, υπέστη οξύ εγκεφαλικό επεισόδιο· πέθανε μερικές μέρες αργότερα, στο Γενικό Νοσοκομείο Ηρακλείου «Βενιζέλειο». Σε προηγούμενη αλληλογραφία της, η Ζωγράφου είχε αναφερθεί στο γεγονός ότι επέλεξε μια συμβατική ταφή έναντι της αποτέφρωσης, μετά από παράκληση φιλικού της προσώπου να υπάρχει κάποιο μνήμα της. Η κηδεία της έγινε στον ναό του Αγίου Τίτου στο Ηράκλειο στις 3 Οκτωβρίου 1998· διάφορα πολιτικά πρόσωπα απέστειλαν συλλυπητήρια στην οικογένειά της.

Στη διαθήκη της, η Ζωγράφου όρισε ως δικαιούχους των πνευματικών δικαιωμάτων των έργων της τις Εκδόσεις Αλεξάνδρεια αλλά και τα Παιδικά Χωριά SOS Ελλάδος.

Συγγραφικό ύφος

Το έργο της περιστρέφεται γύρω από τον χωρίς αναστολές έρωτα, τη χειραφέτηση της γυναίκας και την ελευθερία του ατόμου εν γένει. Κατά τον συγγραφέα Γιώργη Μανουσάκη, η Ζωγράφου επέλεγε χαρακτήρες με έντονες αντιθέσεις στην προσωπικότητα και τον τρόπο δράσης τους, καταφέρνοντας να διατηρήσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Ωστόσο, συχνά οι πράξεις τους χαρακτηρίζονταν από ψυχολογική ασυνέπεια.

Κατά τον Μανουσάκη, στο έργο της οι άντρες παρουσιάζονται με λιγότερους ηθικούς ενδοιασμούς σε σχέση με τις γυναίκες, όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με τη σαδιστική συμπεριφορά του γιατρού Τάγαρη στο Η αγάπη άργησε μια μέρα, αφότου μαθαίνει το νεανικό μυστικό της γυναίκας του. Ωστόσο ο Μανουσάκης επισημαίνει ότι δεν απουσιάζουν και οι αδύναμοι χαρακτήρες αντρών, όπως οι γιοι της οικογένειας Φτενούδου στο ίδιο μυθιστόρημα, όπου τον ρόλο της συνέχισης της οικογενειακής επιχείρησης έχει αναλάβει η κόρη, που εμφανίζεται ως περισσότερο δυναμική. Επίσης, στο βιβλίο της Και το χρυσάφι των κορμιών τους, ο ψαράς Γρηγόρης παρουσιάζεται ως αφενός αγνός και αφετέρου ιδανικός εραστής, που, όμως, καταφέρνει να ξεπεράσει τον πόνο του χωρισμού με τη βοήθεια της Γαλανής, μιας αυθόρμητης, δυναμικής και χειραφετημένης γυναίκας η οποία κινείται άνετα σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο.

Προτιμούσε την τριτοπρόσωπη αφήγηση, ενώ σπανιότερα χρησιμοποιούσε και την πρωτοπρόσωπη. Το ύφος των περιγραφών της μπορούσε να είναι λυρικό, ιδίως στις ερωτικές σκηνές, έως και μελοδραματικό, όπως παρατηρείται στο τέλος του μυθιστορήματος Η αγάπη άργησε μια μέρα.

Προσωπικές θέσεις

Θρησκεία

Η Ζωγράφου ήταν άθεη· με τα δικά της λόγια, «οι θεοί και οι θρησκείες χρησίμεψαν στον πρωτόγονο άνθρωπο και την άγνοιά του να ερμηνεύσει τα ανεξήγητα». Αρκετά από τα έργα της ήταν εν μέρει ή πλήρως αφιερωμένα στην πολιτική πλευρά του Χριστιανισμού, με κυριότερο το βιβλίο της Αντιγνώση, τα δεκανίκια του καπιταλισμού, ένα ιστορικό δοκίμιο για τις καταβολές του Χριστιανισμού και την πολιτική λειτουργία του στον Ελλαδικό χώρο.

Η ίδια δήλωνε Επικούρεια και συχνά συζητούσε ζητήματα όπως ο θάνατος —δικός της ή και των άλλων— ανοιχτά, υιοθετώντας την οπτική του Επικούρου.

Πολιτική

Η συγγραφέας Νίκη Τρουλλινού, που τη γνώριζε προσωπικά, εξέφρασε την άποψη ότι, παρότι ήταν συνδεδεμένη με την αριστερή σκέψη, η Ζωγράφου είχε απορριφθεί από την Αριστερά, την οποία, μάλιστα, αποκαλούσε «αυτολεηλατημένη». Κατά δήλωσή της, η Ζωγράφου είχε παραστεί επανειλημμένα ως μάρτυρας υπεράσπισης σε δίκες νεαρών που κατηγορούνταν «ως συνήθεις ύποπτοι».

Φεμινισμός και Σεξουαλικότητα

« Είμαι παθιασμένη αντιφεμινίστρια για τον απλό λόγο ότι είμαι ευτυχής που γεννήθηκα γυναίκα. Και τι θα γινόμουν, πώς θα ‘παιρνα τόσες και τέτοιες ηδονές αν δεν υπήρχαν οι άντρες. » — Λιλή Ζωγράφου,

Το λογοτεχνικό έργο της εστιάζεται κατά κύριο λόγο στην πάλη των γυναικών για αυτοπραγμάτωση, ελευθερία και ανεξαρτησία και παρά ταύτα η ίδια απέφυγε να υιοθετήσει μια τυπική φεμινιστική οπτική.

Εργογραφία

• Αγάπη (1949)
• Νίκος Καζαντζάκης – Ένας τραγικός (1959)
• Βιογραφία – Άπαντα Μ.Πολυδούρη (1961)
• Και το χρυσάφι των κορμιών τους (1961)
• Οι καταραμένες (1962)
• Οι Εβραίοι κάποτε (Μίκαελ) (1966)
• Ο ηλιοπότης Ελύτης (1971)
• Παιδεία ώρα μηδέν, ή της εκμηδένισης (1972)
• Τι απόγινε κείνος που ήρθε να βάλει φωτιά (θεατρικό έργο, 1972)
• Αντιγνώση, τα Δεκανίκια του Καπιταλισμού (1974)
• 17 Νοέμβρη 1973 – Η νύχτα της μεγάλης σφαγής (1974)
• Κ. Καρυωτάκης – Μ. Πολυδούρη, Η αρχή της αμφισβήτησης (1977)
• Επάγγελμα: πόρνη (1978)
• Η γυναίκα που χάθηκε καβάλα στο άλογο (1981)
• Μου σερβίρετε ένα βασιλόπουλο παρακαλώ; (1983)
• Η γυναίκα σου η αλήτισσα (1984)
• Η Συβαρίτισσα (1987)
• Νύχτωσε αγάπη μου, είναι χτες (1990)
• Παλαιοπώλης Αναμνήσεων (1998)
• Που έδυ μου το κάλλος (1992)
• Παραλήρημα σε ντο μείζονα (1992)
• Σύγχρονός μας ο Κάφκα (1993)
• Η αγάπη άργησε μια μέρα (1994)
• Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα· η ιστορία του φαλλού (1998)

Πηγή:

Πηγές

Εκδόσεις

• Αμπατζοπούλου, Φραγκίσκη (2015). Καμπά, Χρυσούλα· Μήτσου, Μαριλίζα, επιμ. Die Okkupation Griechenlands im Zweiten Weltkrieg: Griechische und deutsche Erinnerungskultur [Η κατοχή της Ελλάδας στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο: Ελληνική και Γερμανική κουλτούρα μνήμης] (στα Γερμανικά). Βαϊμάρη: Böhlau Verlag Köln. ISBN 978-3-412-22467-7. 
• Ζωγράφου, Λιλή (1994). Επάγγελμα: Πόρνη. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 960-221-087-7. 
• Ζωγράφου, Λιλή (1993). Σύγχρονός μας ο Κάφκα. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 960-221-169-5. 
• Ζωγράφου, Λιλή (1980). Πώς φτάσαμε στη νύχτα της μεγάλης σφαγής - 17 Νοεμβρίου 1973. Αθήνα: Γραμμή. 
• Ζωγράφου, Λιλή (1998). Από τη Μήδεια στη Σταχτοπούτα· η ιστορία του φαλλού. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. ISBN 9789602211472. 
• Κουκουνάς, Νίκος· Κουκουνά, Νατάσα (επιμ.). Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια του Νεωτέρου Ελληνισμού 1830-2010 - Αρχεία Ελληνικής Βιογραφίας. 1. Μέτρον. σελίδες 592–593. ISBN 9607201795. 
• Λαμπρινού, Κατερίνα (1990). Τρεις Δρόμοι: Έλλη Αλεξίου, Λιλή Ζωγράφου, Άννα Σικελιανού. Αθήνα: Αυτογνωσία. ISBN 9780008472498. 
• Μανουσάκης, Γιώργης (2004). «Οι λογοτέχνες του Ηρακλείου από τα τέλη του 19ου αιώνα ως σήμερα». Στο: Γιγουρτάκης, Νίκος, επιμ. Το Ηρακλείου και η περιοχή του: διαδρομή στο χρόνο. Ηράκλειο: Κέντρο Κρητικής Λογοτεχνίας. σελίδες 549–551. ISBN 9608684730. 

Δημοσιεύσεις στον τύπο

• Bien, Peter (15 Οκτωβρίου 1998). «Obituary: Lili Zografou» [Νεκρολογία Λιλής Ζωγράφου]. independent.co.uk (στα Αγγλικά). The Independent. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Dalbeck, Christiane (8 Μαρτίου 2019). «Lily Zografou – eine kämpferische Frau» [Λιλή Ζωγράφου: μια μαχόμενη γυναίκα]. griechenland.net (στα Γερμανικά). Griechenland Zeitung. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Γκιώνης, Δημήτρης (13 Νοεμβρίου 2016). «Είναι οδύνη να υποτάσσεσαι στους χυδαίους». efsyn.gr. Εφημερίδα των συντακτών. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Δημητροπούλου, Αναστασία (6 Φεβρουαρίου 2018). «Λιλή Ζωγράφου: Λογοτεχνία, γένους θηλυκού». culturenow.gr. Culture Now. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Ιωάννου, Οδυσσέας (10 Ιουλίου 2018). «Συβαρίτισσα - 2001 - Μίλτος Πασχαλίδης». tovima.gr. ΤΟ ΒΗΜΑ. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Ιωαννίδου, Μαριέττα (12 Απριλίου 2013). «Νίκος Καζαντζάκης: Υμνητής της Γυναίκας ή Μισογύνης». argolikivivliothiki.gr. Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας και Πολιτισμού. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Μπογδανίδης, Κώστας (23 Μαΐου 2019). «Ένας πρόσφυγας γίνεται δήμαρχος στο Ηράκλειο!». cretalive.gr. Cretalive News. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Σάββας, Δημήτρης (21 Ιουλίου 2008). «Ο Τύπος στο προπολεμικό και μεταπολεμικό Ηράκλειο. Τι εφημερίδες διάβαζαν οι Ηρακλειώτες;». archive.patris.gr. ΠΑΤΡΙΣ. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Τασιοπούλου, Κωνσταντίνα (2022). «Λιλή Ζωγράφου – 17 Ιουνίου 1922». ert.gr. ΕΡΤ. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2023. 
• Τρουλλινού, Νίκη (2 Οκτωβρίου 2016). «Λιλή Ζωγράφου, σκέτο». oanagnostis.gr. Ο Αναγνώστης. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Τρούσας, Φώντας (28 Ιουλίου 2016). «Οδυσσέας Ελύτης: Early days». lifo.gr. LIFO. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• Φαρίνου-Μαλαματάρη, Γεωργία (25 Νοεμβρίου 2008). «Τέσσερις γυναίκες γράφουν για τη ζωή του». tovima.gr. ΤΟ ΒΗΜΑ. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2023. 
• Ψαραδάκης, Βαγγέλης (2007). «Μνήμη Λιλής Ζωγράφου». poiein.gr. Ποιείν. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• «ΕΡΤ Αρχείο: Η αγάπη άργησε μια μέρα (video)». ertnews.gr. ΕΡΤ. 3 Νοεμβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2023. 
• «O Kαζαντζάκης δύο αγαθά δεν γνώρισε ποτέ: Το σεξ και τον πλούτο -Ενα αιρετικό βιβλίο της Λιλής Ζωγράφου». iefimerida.gr. 25 Ιουλίου 2013. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2023. 
• «25 χρόνια χωρίς τη Λιλή Ζωγράφου». sos-villages.gr. Παιδικά Χωριά SOS. 3 Οκτωβρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2023. 
• «Τη μνήμη της Λιλής Ζωγράφου τίμησαν τα Παιδικά Χωριά SOS». in.gr. 21 Νοεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 21 Δεκεμβρίου 2023. 
• «Η στάση της εφημερίδας του Ηρακλείου «Ανόρθωσις» και η απολογία του εκδότη Ανδρέα Ζωγράφου: άγνωστες φωτογραφίες και ντοκουμέντα». archive.patris.gr. ΠΑΤΡΙΣ. 1 Μαρτίου 2010. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• «19 χρόνια χωρίς τη Λιλή Ζωγράφου». patrisnews.gr. ΠΑΤΡΙΣ. 2 Οκτωβρίου 2017. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• «Νύχτωσε για τη "Συβαρίτισσα"». Ριζοσπάστης. 1998-10-03. https://www.rizospastis.gr/story.do?id=3742654. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2023. 
• ««Επάγγελμα πόρνη»: αυτοβιογραφικές ιστορίες της Λιλής Ζωγράφου, στον πολυχώρο Vault». naftemporiki.gr. Η Ναυτεμπορική. 3 Οκτωβρίου 2015. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2023. 
• «Η μοναχική Λιλή Ζωγράφου του Μεγάλου Κάστρου έφυγε σαν σήμερα και ξεχάστηκε…». candiadoc.gr. Candia Doc. 2 Οκτωβρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2023. 
• «Εκπομπή Έλα όπως είσαι με την Λιλή Ζωγράφου». youtube.gr. ΕΡΤ. 1994. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2023. 

Ιστοσελίδες

• «Peter A. Bien, Ph.D». english.dartmouth.edu. Πανεπιστήμιο Ντάρτμουθ. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2023. 
• «Φαρίνου-Μαλαματάρη Γεωργία». lit.auth.gr. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 21 Δεκεμβρίου 2023. Ανακτήθηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2023. 

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Η Λιλή Ζωγράφου στον Πανδέκτη, του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
• Συνέντευξη στην ΕΡΤ περί το 1994
• Συνέντευξη στην ΕΡΤ το 1992
• Συνέντευξη στην ΕΡΤ το 1997