Κεκλιμένος Πύργος της Πίζας

Ο κεκλιμένος Πύργος της Πίζας (ιταλικά:Torre pendente di Pisa) ή απλά ο Πύργος της Πίζας (Torre di Pisa) είναι το λεγόμενο στα ιταλικά «campanile» (καμπαναριό), ή ανεξάρτητο κωδωνοστάσιο, του Καθεδρικού Ναού της Ιταλικής πόλης της Πίζας και είναι γνωστός παγκοσμίως για την ακούσια κλίση του. Βρίσκεται πίσω από τον Καθεδρικό Ναό και είναι το τρίτο παλαιότερο οικοδόμημα στην Πλατεία του Ντουόμο, της Πίζας (Piazza dei Miracoli) μετά τον Καθεδρικό Ναό και το κυκλικού σχήματος Βαπτιστήριο της Πίζας, ενώ δίπλα βρίσκεται και το Κοιμητήριο.

Κεκλιμένος Πύργος της Πίζας
Torre pendente di Pisa
Άποψη του Κεκλιμένου Πύργου της Πίζας
Βασικές πληροφορίες
Τοποθεσία	Πίζα, Ιταλία
Γεωγραφικές συντεταγμένες	43°43′23″N 10°23′47.10″E
Υπαγωγή	Ρωμαιοκαθολικισμός
Χώρα	Ιταλία
Ιστοσελίδα	www.opapisa.it
Αρχιτεκτονική περιγραφή
Αρχιτέκτονας/Αρχιτέκτονες	Μπονάννο Πιζάνο
Αρχιτεκτονικός ρυθμός	Ρομανικός
Έναρξη ανέγερσης	1173
Αποπεράτωση	1372
Λεπτομέρειες
Ύψος (μέγιστο)	55,86 μ.
Υλικά	μάρμαρο πέτρα

Καθεδρικός Ναός της Πίζας και στο πίσω μέρος ο Κεκλιμένος Πύργος

Κατακόρυφη όψη του πύργου

Η κλίση του Πύργου άρχισε κατά τη διάρκεια της κατασκευής του και οφειλόταν στην ανεπαρκή θεμελίωση πάνω στο έδαφος, καθώς ήταν πολύ μαλακό με αποτέλεσμα να αδυνατεί να υποστηρίζει το βάρος της υποδομής. 'Ηδη κατά τις δεκαετίες πριν την ολοκλήρωση της κατασκευής, η κλίση αυξήθηκε και συνέχισε να αυξάνεται σταδιακά μέχρι τη σταθεροποίηση του Πύργου (σύνδεση και την εν μέρει διόρθωση του) από προσπάθειες που καταβλήθηκαν στα τέλη του 20ου και αρχές του 21ου αιώνα.

Το ύψος του πύργου είναι 56 μ. από τη χαμηλότερη πλευρά του εδάφους και 57 μ. από την υψηλότερη. Το πλάτος των τοιχωμάτων της βάσης του είναι 2,44 μ. (8ft 0.06 in) ενώ το βάρος του υπολογίζεται στους 14.450 τόνους (16.000 short tons). Ο πύργος διαθέτει 296 ή 294 σκαλοπάτια καθώς ο έβδομος όροφος έχει δύο λιγότερα στην βόρεια πλευρά της σκάλας. Πριν από τις εργασίες αναστήλωσης που διενεργήθηκαν μεταξύ των ετών 1990 και 2001, ο πύργος είχε κλίση σε γωνία 5,5 μοιρών εν αντιθέσει με τη σημερινή κλίση του πύργου που υπολογίζεται περίπου στις 3,97 μοίρες. Αυτό σημαίνει ότι η κορυφή του πύργου μετατοπίστηκε οριζόντια από το κέντρο του 3,9 μ. (12 πόδια 10 in).

Αρχιτεκτονική

Η πραγματική ταυτότητα του αρχιτέκτονα του Κεκλιμένου Πύργου της Πίζας, είναι αμφιλεγόμενη. Για πολλά χρόνια, ο σχεδιασμός αποδίδονταν στους αδελφούς Γκουλιέλμο και Μπονάνο Πιζάνο (Guglielmo and Bonanno Pisano). Ο Μπονάνο Πιζάνο ήταν γνωστός καλλιτέχνης του 12ου αιώνα, κάτοικος της Πίζας και φημιζόταν για τη χύτευση ορείχαλκου, κυρίως στον καθεδρικό ναό της Πίζας (Pisa Duomo).  Το 1185, ο Μπονάνο αφήνει την Πίζα για να ταξιδέψει στο Μονρεάλε και τη Σικελία και να επιστρέψει μονάχα για να αφήσει την τελευταία του πνοή στα πάτρια εδάφη του. Το 1820 ανακαλύφθηκε στη βάση του Πύργου, ένα κομμάτι γύψου με το όνομα του αναγραμμένο. Ωστόσο, αυτό μπορεί να σχετίζεται με την μπρούτζινη πόρτα, στη πρόσοψη του Καθεδρικού ναού, που καταστράφηκε το 1595. Από την άλλη, έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2001 υποδεικνύει τον Ντιοτισάλβι (Diotisalvi) ως τον γνήσιο αρχιτέκτονα του Πύργου της Πίζας, λόγω της εποχής ανέγερσης του κτίσματος σε συνδυασμό με τη σύνδεση του ονόματος του με άλλα σημαντικά έργα στην πόλη της Πίζας, ιδίως του καμπαναριού του ναού του Αγίου Νικολάου καθώς και του Βαπτιστήριου.

Κατασκευή

Η κατασκευή του πύργου πραγματοποιήθηκε σε τρία στάδια και διήρκεσε πάνω από 199 χρόνια. Κατά τη διάρκεια μιας περιόδου στρατιωτικής επιτυχίας και ευημερίας, στις 14 Αυγούστου του 1173 ξεκίνησαν οι εργασίες κατασκευής στο ισόγειο του λευκού μαρμάρινου κωδωνοστάσιου. Επρόκειτο για μια διακοσμητική σειρά αψίδων (τυφλή στοά) που συνοδεύονταν από κίονες με τα κλασικά Κορινθιακά κιονόκρανα.

Ο πύργος άρχισε να γέρνει αφού η κατασκευή είχε προχωρήσει στο δεύτερο όροφο, το 1178. Αυτό συνέβη εξαιτίας της απλής βάσης τριών μέτρων που είχε σχεδιαστεί και χτιστεί σε αδύναμο και ασταθές υπεδάφος, ένα σχέδιο που ήταν ατελές από την αρχή. Ακολούθως, η κατασκευή διεκόπη για σχεδόν έναν αιώνα, λόγω της διαρκούς εμπλοκής της Δημοκρατίας της Πίζας σε μάχες με τη Γένοβα, τη Λούκκα, και τη Φλωρεντία. Το γεγονός αυτό διέθεσε στο έδαφος το χρόνο που χρειαζόταν προκειμένου να σταθεροποιηθεί. Διαφορετικά, ο πύργος θα είχε σχεδόν σίγουρα καταρρεύσει. Το 1198, στον τρίτο όροφο της ημιτελούς, ακόμη, κατασκευής εγκαταστάθηκαν προσωρινά ρολόγια.

Το 1272, την κατασκευή ανέλαβε να συνεχίσει ο Τζοβάνι Ντι Σιμόνε (Giovanni di Simone), αρχιτέκτονας του Μνημειακού Κοιμητηρίου της Πίζας (Camposanto). Σε μια προσπάθεια επανόρθωσης της κλίσης, οι μηχανικοί έχτισαν άνω ορόφους με τη μία πλευρά να είναι ψηλότερη από την άλλη. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, ο πύργος να είναι κυρτός. Η εξέλιξη της κατασκευής σταμάτησε πάλι το 1284, όταν ο λαός της Πίζας ηττήθηκε από τους Γενοβέζους στη Μάχη της Μελόρια.

Ο έβδομος όροφος ολοκληρώθηκε το 1319. Το καμπαναριό προστέθηκε εν τέλει το 1372. Χτίστηκε από τον Τομάσο Ντι Αντρέα Πιζάνο (Tommaso di Andrea Pisano), ο οποίος πέτυχε την εναρμόνιση των στοιχείων Γοτθικής αρχιτεκτονικής του καμπαναριού με το Ρωμανικό ρυθμό του πύργου. Υπάρχουν επτά καμπάνες, μία για κάθε νότα της μεγάλης μουσικής κλίμακας. Η μεγαλύτερη εγκαταστάθηκε το 1655.

Μετά από μια περίοδο ενίσχυσης της υποδομής (1990-2001), ο πύργος υπόκειται σε σταδιακή αποκατάσταση της εξωτερικής όψης του, προκειμένου να επισκευαστεί η ορατή ζημιά, κυρίως η διάβρωση και η αμαύρωση του. Τα σημάδια αυτά είναι ιδιαίτερα έντονα, λόγω της ηλικίας του πύργου και της έκθεσης του σε άσχημες καιρικές συνθήκες.

Χρονολόγιο

• Στις 5 Ιανουαρίου, 1172, η Ντόνα Μπέρτα Ντι Μπερνάρντο (Donna Berta di Bernardo), χήρα και κάτοικος του σπιτιού του σημερινού Καθεδρικού Ναού της Πίζας (dell'Opera di Santa Maria), κληροδότησε εξήντα νομίσματα (soldi)  στον ναό Campanilis petrarum Sancte Marie. Στη συνέχεια, το ποσό αυτό χρησιμοποιήθηκε  για την αγορά μερικών λίθων  που εξακολουθούν μέχρι σήμερα να αποτελούν τη βάση του καμπαναριού.
• Στις 9 Αυγούστου 1173, τέθηκαν τα θεμέλια του πύργου.
• Σχεδόν τέσσερις αιώνες αργότερα, ο Τζόρτζιο Βαζάρι (Giorgio Vasari) έγραψε: "ο Γκουλιέλμο, σύμφωνα με ό, τι λέγεται, [αυτό] το έτος 1174 μαζί με τον Μπονάνο ως γλύπτη, έθεσαν τα θεμέλια του καμπαναριού του καθεδρικού ναού της Πίζας."
• Στις 27 Δεκεμβρίου, 1233, ο εργάτης Μπενενάτο (Benenato), γιος του Γκεράρντο Μποτίτσι (Gerardo Bottici), επέβλεψε τη συνέχιση της κατασκευής του καμπαναριού.
• Στις 23 Φεβρουαρίου, 1260, ο Γκουίντο Σπετσιάλε (Guido Spezial), γιος του Τζοβάνι, εργάτης στον καθεδρικό ναό της Βασιλικής της Σάντα Μαρία Ματζόρε (Santa Maria Maggiore), εξελέγη να επιβλέπει τo χτίσιμο του πύργου.
• Στις 12 Απριλίου, 1264, ο αρχιτέκτονας Τζοβάνι Ντι Σιμόνε (Giovanni di Simone) και 23 εργάτες εξόρμησαν στα βουνά κοντά στην πόλη της Πίζας για να κόψουν μάρμαρο. Οι πέτρες που κόπηκαν, δόθηκαν στον Ραινάλντο Σπετσιάλε (Rainaldo Speziale), εργάτη στο ναό του Αγίου Φραγκίσκου.
• Ο Τζόρτζιο Βαζάρι (Giorgio Vasari), επισημαίνει ότι ο Τομάσο Ντι Αντρέα Πιζάνο (Tommaso di Andrea Pisano) ήταν ο σχεδιαστής του καμπαναριού μεταξύ των ετών 1360 και 1370.

Οικοδόμοι

• Πιθανολογείται πως ένας από τους οικοδόμους είναι ο Γκεράρντο Ντι Γκεράρντο (Gerardo di Gerardo). Το όνομά του μαρτυρείται στην προαναφερθείσα κληρονομιά της Μπέρτα Ντι Μπερνάρντο ως "Master Gerardo", και ως εργάτης του οποίου το όνομα ήταν Gerardo.
• Ένας πιθανότερος οικοδόμος είναι ο Ντιοτισάλβι (Diotisalvi), λόγω της περιόδου κατασκευής και της σύνδεσης της υποδομής του πυργου με άλλα κτίρια στην Πίζα. Ωστόσο, συνήθως υπέγραφε τα έργα του, μια υπογραφή που δεν υπάρχει στο κωδωνοστάσιο.
• Ο Τζοβάνι Ντι Σιμόνε (Giovanni di Simone) συμμετείχε ενεργά στην ολοκλήρωση της κατασκευής του πύργου, υπό τη διεύθυνση του Τζοβάνι Πιζάνο (Giovanni Pisano), που εκείνη την εποχή ήταν αρχιμάστορας στο Ναό της Σάντα Μαρία Ματζόρε (Opera di Santa Maria Maggiore). Θα μπορούσε να είναι ο ίδιος Giovanni Pisano, που ολοκλήρωσε το περίφημο καμπαναριό.

Σημαντικά γεγονότα μετά τη κατασκευή

Λέγεται ότι ο Γαλιλαίο Γαλιλέι (Galileo Galilei) έριξε δύο οβίδες με διαφορετικές μάζες από τον πύργο,  για να αποδείξει ότι η ταχύτητα κατά τη πτώση αντικειμένων, είναι ανεξάρτητη από τη μάζα τους. Ωστόσο, η κύρια πηγή άντλησης της εν λόγω πληροφορίας είναι η βιογραφία Racconto istorico della vita di Galileo, που γράφτηκε από τον γραμματέα του Γαλιλαίο, Βιντσέντσο Βιβιάνι (Vincenzo Viviani) και δημοσιεύθηκε το 1717, πολύ καιρό μετά το θάνατο του Βιβιάνι.

Κατά τη διάρκεια του Β ' Παγκοσμίου Πολέμου, οι Σύμμαχοι ανακάλυψαν ότι οι Γερμανοί χρησιμοποιούσαν τον πύργο ως παρατηρητήριο. Ένας λοχίας από τον Στρατό των ΗΠΑ που απεστάλη προκειμένου να επιβεβαιώσει την παρουσία των γερμανικών στρατευμάτων στον πύργο, εντυπωσιάστηκε από την ομορφιά του καθεδρικού ναού και το καμπαναριό του και συνεπώς απέφυγε να προβεί σε διαταγή πυροβολικής επίθεσης, απαλλάσσοντας το αρχιτεκτονικό αυτό κόσμημα από την καταστροφή,

Πολυάριθμες προσπάθειες έχουν καταβληθεί για την επαναφορά του πύργου σε έναν κατακόρυφο προσανατολισμό ή τουλάχιστον προκειμένου να αποτραπεί από την πτώση. Δυστυχώς, οι περισσότερες από αυτές τις προσπάθειες ναυάγησαν, ορισμένες μάλιστα επιδείνωσαν τη κλίση του. Στις 27 Φεβρουαρίου 1964, η κυβέρνηση της Ιταλίας ζήτησε βοήθεια με σκοπό να προληφθεί ο πύργος από την κατάρρευση. Θεωρήθηκε, ωστόσο, σημαντικό να διατηρηθεί η τρέχουσα κλίση του, δεδομένου ότι το συγκεκριμένο, ιδιαίτερο στοιχείο έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στην προώθηση της τουριστικής βιομηχανίας της Πίζας.

Μια πολυεθνική ομάδα εργασίας αποτελούμενη από μηχανικούς, μαθηματικούς και ιστορικούς συγκεντρώθηκε στα νησιά Αζόρες με σκοπό να συζητηθούν οι πιθανοί τρόποι σταθεροποίησης του πύργου. Πιο συγκεκριμένα, διαπιστώθηκε ότι η κλίση αυξανόταν σε συνδυασμό με τα πιο μαλακά θεμέλια της χαμηλότερης πλευράς του. Παράλληλα, πολλές μέθοδοι προτάθηκαν για τη σταθεροποίηση του, συμπεριλαμβανομένης της προσθήκης 800 τόνων αντίβαρων μολύβδου στην ανυψωμένη πλευρά της βάσης του.

Ο Πύργος της Πίζας καθώς και γειτονικά οικοδομήματα όπως ο Καθεδρικός Ναός, το Βαπτιστήριο και το Κοιμητήριο συμπεριλαμβάνονται στα Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Πιάτσα Ντελ Ντουόμο, υπό την αιγίδα της UNESCO (Piazza del Duomo UNESCO World Heritage Site),  όπως ανακηρύχθηκε το 1987.

Στις 7 Ιανουαρίου 1990, έπειτα από περισσότερες από δυο δεκαετίες διαρκών μελετών που αφορούσαν τη σταθεροποίηση και εξαιτίας της αιφνίδιας κατάρρευσης του καμπαναριού του Καθεδρικού Ναού της Παβία (Torre civica di Pavia) το 1989, απαγορεύτηκε η είσοδος στους επισκέπτες. Οι καμπάνες αφαιρέθηκαν προκειμένου να μειωθεί μερικό βάρος ενώ 18 χαλύβδινοι τένοντες αγκίστρωσαν τον πύργο στο έδαφος δημιουργώντας έτσι μια ασφαλή ανάσχεση στον κίνδυνο κατάρρευσης. Οι πολυκατοικίες και τα σπίτια στον δρόμο για τον πύργο εκκενώθηκαν για λόγους ασφαλείας. Η λύση που επιλέχθηκε για να αποφευχθεί η κατάρρευση του πύργου ήταν να μετατοπιστεί ο κατακόρυφος άξονας ελαφρώς σε μια πιο ασφαλή γωνία, αφαιρώντας 38 κυβικά μέτρα (1·342 κυβικές ίντσες) χώματος κάτω από τη βάση της υπερυψωμένης κατάληξης του. Συνεπώς, ο πύργος ισιώθηκε κατά 45 εκατοστά (17,7 inches), επιστρέφοντας έτσι στην θέση που είχε το 1838. Έπειτα από μια δεκαετία διορθωτικής ανοικοδόμησης και προσπαθειών σταθεροποίησης, ο πύργος κρίθηκε εκ νέου επισκέψιμος στις 15 Δεκεμβρίου 2001 και ανακηρύχθηκε ως σταθερός για τουλάχιστον 300 χρόνια ακόμη.

Τον Μάιο του 2008, μηχανικοί ανακοίνωσαν πως ο πύργος είχε σταθεροποιηθεί και για πρώτη φόρα στην μακρόχρονη ιστορία του, είχε σταματήσει να κινείται. Επίσης, δήλωσαν πως θα παραμείνει έτσι για τουλάχιστον 200 χρόνια.  

Ανάλογες κατασκευές ανά τον κόσμο

Δύο γερμανικές εκκλησίες έχουν αμφισβητήσει το κύρος του πύργου ως το μεγαλύτερο παγκοσμίως ασύμμετρο κτήριο. Εν αντιθέσει, προέβαλαν τον Κεκλιμένο Πύργο του Suurhusen του 15ου αιώνα και το καμπαναριό στην πόλη Bad Frankenhausen του 14ου αιώνα. Το βιβλίο Γκίνες (Guinness World Records) μέτρησε τους πύργους της Πίζας και του Suurhusen αντίστοιχα, βρίσκοντας την κλίση του πρώτου κατά 3,97 βαθμούς μεγαλύτερη. Τον Ιούνιο του 2010, το Παγκόσμιο ρεκόρ Guinness πιστοποίησε το κτίριο Capital Gate (Cancello Capitale) στο Άμπου Ντάμπι, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα ως τον «Μεγαλύτερο Παγκοσμίως Τεχνητό Κεκλιμένο Πύργο». Ο πύργος Capital Gate διαθέτει μια κλίση 18 μοιρών, σχεδόν πέντε φορές μεγαλύτερη από αυτή του Πύργου της Πίζας. Παρόλα αυτά η κλίση του Capital Gate είχε σχεδιαστεί σκόπιμα. Προμελετημένη ήταν, επίσης, και η κλίση του Κεκλιμένου Πύργου της Wanaka στη Νέα Ζηλανδία, ο οποίος κλίνει κατά 53 βαθμούς από το έδαφος.

Σύμφωνα με τελευταία μέτρηση στις 18 Σεπτεμβρίου 2022 από το ινστιτούτο ρεκόρ για της Γερμανίας (RID) ο μεγαλύτερος "κεκλιμένος" πύργος παγκοσμίως είναι στο Gau-Weinheim (περιοχή Alzey-Worms) στη Ρηνανία-Παλατινάτο με κλίση 5,4277 μοιρών.

Τεχνικά χαρακτηριστικά

• Υψόμετρο της Πλατείας Ντελ Ντουόμο (Piazza del Duomo): περίπου 2 μέτρα (6 feet, DMS)
• Ύψος από το δάπεδο: 55,863 μέτρα (183 ft 3 in), 8 όροφοι
• Ύψος από τα θεμέλια: 58,36 μέτρα (191 ft 5.64 in)
• Εξωτερική διάμετρος βάσης: 15,484 μέτρα (50 ft 9.6 in)
• Εσωτερική διάμετρος βάσης: 7,368 μέτρα (24 ft 2.1 in)
• Γωνία κλίσης: 3,97 μοίρες ή 3,9 μέτρα από τον κάθετο άξονα
• Βάρος: 14.700 τόνοι (16.200 short tons)
• Πάχος των τοιχωμάτων στη βάση: 2,44 μέτρα (8 ft 0 in)
• Συνολικός αριθμός καμπανών: 7, συντονισμένες με μουσική κλίμακα, δεξιόστροφα
  • 1η καμπάνα: L'Assunta, 1654, Τζοβάνι Πιέτρο Ορλάντι (Giovanni Pietro Orlandi), βάρους 3.620 κ. (7.981 Ιb)
  • 2η καμπάνα: Il Crocifisso, 1572, Βιντσέντσο Ποσσέντι (Vincenzo Possenti), βάρους 2.462 κ. (5.428 Ιb)
  • 3η καμπάνα: San Ranieri, 1719-1721, Τζοβάνι Αντρέα Μορένι (Giovanni Andrea Moreni), βάρους 1.448 κ. (3.192 Ιb)
  • 4η καμπάνα: La Terza (1 μικρό), ρίχνει το 1473, βάρους 300 κ. (661 Ιb)
  • 5η καμπάνα: La Pasquereccia ή La Giustizia, 1262, Λοττερίνγκο (Lotteringo), βάρους 1.014 κ. (2.235 Ιb)
  • 6η καμπάνα: Il Vespruccio (δεύτερη μικρότερη), εγκαταστάθηκε κατά τον 14ο αιώνα και ξανά το 1501 από τον Νικολά Ντι Τζακόπο (Nicola di Jacopo) βάρους 1.000 κ. (2.205 Ιb)
  • 7η καμπάνα: Dal Pozzo, εγκαταστάθηκε το 1606 και ξανά το 2004, βάρους 652 κ. (1.437 Ιb)
• Αριθμός σκαλιών προς την κορυφή: 296

Όσον αφορά την 5η καμπάνα: Το όνομα Pasquareccia προέρχεται από το Πάσχα, επειδή συνήθιζε να χτυπάει την ημέρα του Πάσχα. Ωστόσο, η συγκεκριμένη καμπάνα είναι πιο παλιά από το ίδιο το κωδωνοστάσιο καθώς προέρχεται από τον πύργο Βεργκάτα (Vergata) στο Παλάτι Πραιτώριο (Palazzo Pretorio) στην Πίζα, όπου ονομαζόταν La Giustizia (Η Δικαιοσύνη). Η καμπάνα χτυπούσε για να αναγγείλει εκτελέσεις εγκληματιών και προδοτών. Η συγκεκριμένη καμπάνα ανακοίνωσε και την εκτέλεση του Κόμη Ουγκολίνο (Count Ugolino) το 1289. Περί τα τέλη του 18ου αιώνα, μια νέα καμπάνα εγκαταστάθηκε στο καμπαναριό για να αντικαταστήσει τη σπασμένη Pasquareccia.

Πηγές

• Gerard Denizeau "Η Παγκόσμια κληρονομιά" Έκδοση Larousse - Ελευθεροτυπία 2006. σελ.45

Βιβλιογραφία

• Ηλίας Παπαθανάσης: «Ο Πύργος της Πίζα και τα σχέδια για τη διάσωσή του», Περισκόπιο της Επιστήμης, τεύχος 206 (Μάιος 1997), σελ. 71

Παραπομπές

1.    Leaning Tower of Pisa.Retrieved 5 October 2013

2.    «EUROPE | Saving the Leaning Tower». BBC News. December 15, 2001. http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/793432.stm. Ανακτήθηκε στις May 9, 2009.  BBC News.December 15, 2001. Retrieved May 9, 2009

3.   «Tower of Pisa». Archidose.org. 17 Ιουνίου 2001. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Ιουνίου 2009. Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2009.  Archidose.org. June 17, 2001.Retrieved May 9, 2009

4.    «Leaning Tower of Pisa (tower, Pisa, Italy) – Britannica Online Encyclopedia». Britannica.com. Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2009.  Britannica.com. Retrieved May 9,2009

5.     Scienze.TV. May 28, 2008. Retrieved May 9, 2009

6.     tan(3.99 degrees) * (55.86 m + 56.70 m)/2 = 3.9 m

7.    Controversy about the identity of the architect

8.     Pierotti, Piero. (2001). Deotisalvi – L'architetto pisano del secolo d'oro. Pisa: Pacini Editore

9.     McLain, Bill (1999). Do Fish Drink Water?. New York: William Morrow and Company, Inc. σελίδες 291–292. ISBN 0-688-16512-5.  Do Fish Drink Water?. New York: William Morrow and Company, Inc. pp. 291–292.McLain, Bill (1999). Do Fish Drink Water?. New York: William Morrow and Company, Inc. σελίδες 291–292. ISBN 0-688-16512-5. 

10.  G. Barsali (1999), Pisa. History and masterpieces, Bonechi, σελ. 18, ISBN 8872041880, https://books.google.com/books?id=nZTRaipHNP8C&q=%22with+delicate+skill+managed+to+blend+in+the+Gothic+elements%22&dq=%22with+delicate+skill+managed+to+blend+in+the+Gothic+elements%22&hl=en&sa=X&ved=0CB0Q6AEwAGoVChMI-93ssqnDxwIVSzSICh2A3gqh  History and masterpieces 

11.  A profile of an engineer employed to straighten the tower Ingenia, March 2005

12.  Restoration work is mentioned at the official website of the square

13.  Capitular Record Offices of Pisa, parchment n. 248

14.  Public Record Offices of Pisa, Opera della Primaziale, December 27, 1234

15.  Public Record Offices of Pisa, Opera della Primaziale, February 23, 1260

16.  Public Record Offices of Pisa, Roncioni, April 12, 1265.

17.  Giorgio Vasari, Jean Paul Richter (1855), Lives of the Most Eminent Painters, Sculptors, and Architects, H. G. Bohn, σελ. 153, https://books.google.com/books?id=GaYCAAAAYAAJ&pg=PA153&dq=Giorgio+Vasari+Tommaso+di+Andrea+Pisano&hl=en&sa=X&ved=0CDYQ6AEwA2oVChMIvvWS3bbDxwIVzjKICh2ocwMO#v=onepage&q&f=false  

18.   «Sci Tech : Science history: setting the record straight». The Hindu. 30 Ιουνίου 2005. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 20 Ιουνίου 2014. Ανακτήθηκε στις 5 Μαΐου 2009. The Hindu. June 30, 2005. Retrieved May 5, 2009

19.   Vincenzo Viviani museo galileo

20.   Shrady, Nicholas (2003): Tilt: a skewed history of the Tower of Pisa

21.   «Why I spared the Leaning Tower of Pisa». The Guardian. 12 Ιανουαρίου 2000. Ανακτήθηκε στις 19 Ιουλίου 2012.  The Guardian. January 12, 2000. Retrieved July 19, 2012

22.   «Securing the Lean In Tower of Pisa». The New York Times. November 1, 1987. http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DE5DE153EF932A35752C1A961948260.  The New York Times. «Securing the Lean In Tower of Pisa». The New York Times. November 1, 1987. http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9B0DE5DE153EF932A35752C1A961948260. 

23.   «Tipping the Balance». TIME Magazine. June 25, 2001. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-11-07. https://web.archive.org/web/20121107123011/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1000167-1,00.html. Ανακτήθηκε στις 2017-01-19.  TIME Magazine. «Tipping the Balance». TIME Magazine. June 25, 2001. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2012-11-07. https://web.archive.org/web/20121107123011/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,1000167-1,00.html. Ανακτήθηκε στις 2017-01-19. 

24.   «Piazza del Duomo, Pisa – UNESCO World Heritage Centre». UNESCO. Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2016.  UNESCO. Retrieved August 8, 2016

25.   Duff, Mark (May 28, 2008). «Europe | Pisa's leaning tower 'stabilised'». BBC News. http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7423957.stm. Ανακτήθηκε στις May 5, 2009.  "Europe | Pisa's leaning tower 'stabilised'". BBC News. Retrieved May 5,2009

26.   Sunday Telegraph no 2,406- July 22, 2007

27.   «German steeple beats Leaning Tower of Pisa into Guinness book». The Raw Story. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Μαΐου 2009. Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2009.  The Raw Story. Archived from the original on May 4, 2009. Retrieved May 9, 2009

28.   «Not so fast, Pisa! UAE lays claim to world's furthest leaning tower». CNN news. June 7, 2010. http://www.cnn.com/2010/WORLD/meast/06/06/uae.leaning.tower/index.html?hpt=C2. Ανακτήθηκε στις June 6, 2010. UAE lays claim to world's furthest leaning tower". CNN news. June 7, 2010. Retrieved June 6, 2010

29.  'Leaning and tumbling towers' on Puzzling World website, viewed 2011-07-30

30.   tan(3.97 degrees) * (55.86m + 56.70m)/2 = 3.9m

31.  «Leaning Tower of Pisa: 1920's Photo of Dal Pozzo». www.endex.com. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 18 Απριλίου 2010. Ανακτήθηκε στις 9 Αυγούστου 2010. . Retrieved August 9, 2010

32.   Davies, Andrew (2005). The Children's Visual World Atlas. Sydney, Australia: The Fog Press. ISBN 1-74089-317-4.  The Children's Visual World Atlas. Sydney, Australia: The Fog Press. Davies, Andrew (2005). The Children's Visual World Atlas. Sydney, Australia: The Fog Press. ISBN 1-74089-317-4. 

33.   «Torre pendente» (στα Italian). Lucca turismo. Ανακτήθηκε στις 19 Μαρτίου 2008.   Lucca turismo. RetrievedMarch 19, 2008

34. GRland.info: Ο πιο “κεκλιμένος” πύργος του κόσμου βρίσκεται στη Γερμανία!

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Opera della Primaziale Pisana — official site
• Piazza dei Miracoli digital media archive (Creative Commons-licensed photos, laser scans, panoramas), data from a University of Ferrara/CyArk research partnership, includes 3D scan data from Leaning Tower.
• Leaning Tower of Pisa at Structurae