Βικιπαίδεια

Άνθρωπος

είδος της οικογένειας Hominidae, μοναδικό επιζών είδος του γένους Homo
(Ανακατεύθυνση από Ανθρώπινο είδος)

Ο άνθρωπος είναι το μόνο σωζόμενο υποείδος του Homo sapiens (άνθρωπος ο έμφρων ή ο σοφός), ο Homo sapiens sapiens. Το δεύτερο υποείδος του Homo sapiens είναι ο Homo sapiens idaltu που έχει εξαφανιστεί. Ο Homo sapiens αποτελεί το μόνο επιζών μέλος του γένους Homo των Ανθρωποειδών, δηλαδή της υπεροικογένειας των Ανθρωπιδών. Περιστασιακά, ο όρος χρησιμοποιείται και ως αναφορά σε κάθε είδος του γένους Homo.

Άνθρωπος[1]
Χρονικό πλαίσιο απολιθωμάτων:
Πλειστόκαινο - σήμερα 0.2–0Ma
↓
Αναπαράσταση κατά τη Χρυσή Πλάκα του Πάιονηρ
Αναπαράσταση κατά τη Χρυσή Πλάκα του Πάιονηρ
Συστηματική ταξινόμηση
Βασίλειο: Ζώα (Animalia)
Συνομοταξία: Χορδωτά (Chordata)
Υποσυνομοταξία: Σπονδυλωτά (Vertebrata)
Υπερομοταξία: Τετράποδα (Tetrapoda)
Ομοταξία: Θηλαστικά (Mammalia)
Τάξη: Πρωτεύοντα (Primates)
Υπεροικογένεια: Ανθρωποειδή (Hominoidea)
Οικογένεια: Ανθρωπίδαι (Hominidae)
Υποοικογένεια: Ανθρωπίναι (Homininae)
Υφομοιογένεια: Ανθρωπίνοι (Hominini)
Γένος: Άνθρωπος (Homo)
Είδος: Ά. ο έμφρων ή ο σοφός (Η. sapiens)
Διώνυμο
Άνθρωπος ο έμφρων ή ο σοφός
Homo sapiens
Linnaeus, 1758
Υποείδη
† Homo sapiens idaltu
Homo sapiens sapiens

Ο ιδιαίτερα ανεπτυγμένος εγκέφαλος του ανθρώπου, ο οποίος του προσδίδει ανεπτυγμένη διανοητική ικανότητα, σε συνδυασμό με τη δίποδη όρθια στάση του, που του απελευθερώνει τα χέρια, καθιστούν τον άνθρωπο το μόνο είδος ικανό να κάνει εκτεταμένη χρήση εργαλείων συγκριτικά με τα άλλα ζώα. Έρευνες στο DNA του ανθρώπου δείχνουν πως οι πρώτοι άνθρωποι με σύγχρονη ανατομία έζησαν στην Αφρική πριν από 500.000 χρόνια.[2]

Όπως και τα περισσότερα πρωτεύοντα, οι άνθρωποι είναι κοινωνικοί από τη φύση τους. Παρόλα αυτά, είναι το μόνο είδος που έχει αξιοποιήσει συστήματα επικοινωνίας για αυτοέκφραση, για ανταλλαγή ιδεών, και για την οργάνωση. Οι άνθρωποι μαθαίνουν να βελτιώνουν πολυσύνθετες βιολογικές πραγματικότητες όπως οικογένειες και έθνη. Η κοινωνική αλληλεπίδραση έχει καθιερώσει μία μεγάλη ποικιλία ηθικών αξιών, κοινωνικών θεσμών, και διαδικασιών, οι οποίες σχηματίζουν τα θεμέλια μίας κοινωνίας.

Οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται για την επιθυμία τους να κατανοήσουν και να επεξεργαστούν το περιβάλλον τους, αναζητώντας απαντήσεις σε διάφορα φαινόμενα μέσω της επιστήμης, της φιλοσοφίας, της μυθολογίας και της θρησκείας. Η φυσική περιέργεια έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη εξελιγμένων εργαλείων και δεξιότητα τους να εργάζονται, να ντύνονται και να χρησιμοποιούν διάφορες τεχνολογίες.

Ετυμολογία

Επεξεργασία

Επί πολλά χρόνια η ακριβής ετυμολογική ανάλυση του όρου έχει αποτελέσει πρόβλημα και στο παρελθόν διατυπώθηκαν αρκετές μη επιστημονικές (παρετυμολογικές) εικασίες.

Σύμφωνα με την πιθανότερη εκδοχή, στην οποία συγκλίνουν τα πορίσματα της ιστορικής γλωσσολογίας, η αρχαία λέξη ἄνθρωπος απαντά ήδη με τον μυκηναϊκό τύπο a-to-ro-qo, παρουσιάζοντας παραγωγικό επίθημα το οποίο εμφανίζουν λέξεις που προέρχονται από το αρχ. ὄψ «πρόσωπο».[3]

Η ανάλυση ἄνδρ-ωπος «αυτός που έχει όψη ή πρόσωπο άνδρα» είναι αυτή που τείνει να γίνει περισσότερο αποδεκτή στη σύγχρονη γλωσσολογία. Το αρχαίο ουσιαστικό ἀνήρ, ἀνδρός σήμαινε συγχρόνως «άνδρας, άνθρωπος», πράγμα που αποτελεί κοινό τόπο για πολλές σύγχρονες γλώσσες (λ.χ. αγγλ. man, γαλ. homme, γερμ. Mann «άνδρας» - man «κάποιος (άνθρωπος)», ισπ. hombre, ιταλ. uomo κ.α.), που όλα συνδυάζουν τις σημασίες «άνδρας, άνθρωπος», αντανακλώντας έτσι το γνωσιακό σύστημα των ομιλητών.

Δημοφιλείς παραμένουν ορισμένες αναγωγές, οι οποίες δεν στηρίζονται σε επιστημονικά κριτήρια. Περισσότερο γνωστή είναι η λανθασμένη αναγωγή σε ἄνω + θρώσκω («αναπηδώ») + ὄπωπα (αρχαϊκός παρακείμενος του ὁρῶ, «βλέπω»), βάσει της οποίας ο άνθρωπος είναι το ον που κοιτάζει και κινείται προς τα εμπρός, άρα είναι γεμάτος αισιοδοξία και στόχους. Η άποψη αυτή προσκρούει στους μορφολογικούς κανόνες της Ελληνικής, διότι παρουσιάζει τονισμό που δείχνει ότι πρόκειται για παράγωγο και όχι για σύνθετο, το δε ρήμα θρώσκω δεν έχει δώσει παράγωγα επίθετα τέτοιας μορφής. Εξίσου δημοφιλής είναι η παρετυμολογική εκδοχή που αναφέρεται στον πλατωνικό διάλογο «Κρατύλος», ότι η λέξη προέρχεται από συγχώνευση της φράσης ἀναθρῶν ᾰ ὄπωπε «(αυτός που) αναλογίζεται αυτά που βλέπει», παραγωγή που επίσης αντιβαίνει στους μορφολογικούς κανόνες τής Ελληνικής και δεν συμφωνεί με τον τρόπο λειτουργίας του συμφυρμού.

Η ονομασία Ηomo, που εμφανίστηκε τον 18ο αιώνα στους επιστημονικούς κύκλους ως επιστημονικός όρος αναφοράς στο γένος Homo, προέρχεται από το λατινικό homō «άνθρωπος».

Εξέλιξη

Επεξεργασία
Κύριο λήμμα: Ανθρώπινη εξέλιξη
Δείτε επίσης: Φυσική ανθρωπολογία, Homo, και Χρονολόγιο της ανθρώπινης εξέλιξης

Η επιστημονική μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης περιλαμβάνει τόσο την πορεία εξέλιξης του γένους Homo, όσο και τη μελέτη άλλων Ανθρωπίδων και Ανθρωπίνων, όπως τον Αυστραλοπίθηκο. Ως «σύγχρονος άνθρωπος» ορίζεται το είδος Homo sapiens, του οποίου το μόνο επιζών υποείδος είναι γνωστό ως Homo sapiens sapiens. Ο Homo sapiens idaltu, το άλλο υποείδος Homo Sapiens έχει εκλείψει.[4] Ο Homo neanderthalensis (Νεάντερταλ), ο οποίος αφανίστηκε 30.000 χρόνια πριν, θεωρείται από μερικούς ως το τρίτο υποείδος Homo Sapiens και ονομάζεται "Homo sapiens neanderthalensis". Σύμφωνα με γενετικές μελέτες ο Νεάντερταλ διαχωρίστηκε από την εξελικτική πορεία του Homo sapiens περίπου 500.000 χρόνια πριν.[5] Ομοίως, ο Homo rhodesiensis αναφέρεται περιστασιακά ως υποείδος του Homo Sapiens, αν και αυτός ο ισχυρισμός δεν βρίσκει σύμφωνη την πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας. Οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι εμφανίστηκαν στην Αφρική περίπου 195.000 χρόνια πριν, και διάφορες έρευνες υποστηρίζουν πως ο τελευταίος κοινός πρόγονος όλων των σύγχρονων ανθρώπων έζησε περίπου 200.000 χρόνια πριν.[6][7][8][9][10]

Η εξελικτική ιστορία όλων των πρωτευόντων αρχίζει 65 εκατομμύρια χρόνια πριν, και αποτελεί μία από τις παλαιότερες εξελικτικές πορείες πλακουντοφόρων θηλαστικών. Το αρχαιότερο πρωτεύον θηλαστικό που έχει εντοπιστεί, ο Πλησιαδάπης, καταγόταν από τη Βόρεια Αμερική, αλλά μετανάστευσε στην Ευρασία και την Αφρική κατά τη διάρκεια της Παλαιοκαίνου και Ηωκαίνου εποχής. Μοριακές μελέτες υποστηρίζουν πως ο τελευταίος κοινός πρόγονος μεταξύ ανθρώπων και μεγάλων πιθήκων έζησε περίπου 8 με 4 εκατομμύρια χρόνια πριν. Πρώτα οι γορίλες και έπειτα οι χιμπαντζήδες διαχωρίστηκαν από την εξελικτική πορεία των ανθρώπων. Το ανθρώπινο DNA είναι 98,4% όμοιο με αυτό των πυγμαίων χιμπαντζήδων. Ο στενότερος επιζών συγγενής των ανθρώπων είναι οι γορίλες και οι χιμπαντζήδες. Οι άνθρωποι δεν εξελίχτηκαν από αυτά τα είδη, αλλά μοιράζονται έναν κοινό πρόγονο μαζί τους.

 
Η πορεία του ανθρώπινου είδους.

Οι άνθρωποι έχουν στενότερη εξελικτική συγγένεια με τα δύο είδη των χιμπαντζήδων: τον Κοινό Χιμπαντζή και τους Μπονόμπο (ή Πυγμαίους Χιμπαντζήδες).[11] Διεξοδική έρευνα του γονιδιώματος έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι «έπειτα από 6,5 εκατομμύρια χρόνια ξεχωριστής εξέλιξης, οι διαφορές μεταξύ χιμπαντζήδων και ανθρώπων είναι δέκα φορές μεγαλύτερες από αυτές μεταξύ δύο τυχαίων ανθρώπων, και δέκα φορές λιγότερες από τις διαφορές μεταξύ αρουραίων και ποντικιών». Οι ομοιότητες του DNA ανθρώπων και χιμπαντζήδων κυμαίνονται μεταξύ 95% και 99%.[12][13][14][15]

Η ανθρώπινη εξέλιξη χαρακτηρίζεται από έναν μεγάλο αριθμό σημαντικών μορφολογικών, εξελικτικών, φυσιολογικών και συμπεριφορικών αλλαγών, οι οποίες συνέβησαν από τότε που διαχωρίστηκε η εξελικτική πορεία του ανθρώπου από τους χιμπαντζήδες. Η πρώτη σημαντική διαφορά είναι η ανάπτυξη της δίποδης όρθιας στάσης[16] η οποία επιφέρει και άλλες ανατομικές αλλαγές.

Έπειτα, οι αρχαϊκοί άνθρωποι ανέπτυξαν έναν πολύ μεγαλύτερο εγκέφαλο, με μέγεθος περίπου 1.400 cm³ - διπλάσιο από αυτόν των χιμπαντζήδων και των γορίλων.

Άλλες σημαντικές μορφολογικές αλλαγές αποτελούν η εξέλιξη της δύναμης και τις ακρίβειας στις κινήσεις των άκρων, ένα μικρότερο μασητικό σύστημα, η μείωση των κυνοδόντων, και η κάθοδος του λάρυγγα που έκανε δυνατή την ομιλία.

Οι δυνάμεις της φυσικής επιλογής εξακολουθούν να επηρεάζουν τους ανθρώπινους πληθυσμούς, όπως αποδεικνύεται από γενετικές συγκρίσεις των τελευταίων 15.000 χρόνων.[17]

Παλαιολιθική εποχή

Επεξεργασία

Οι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι εξελίχτηκαν από τους αρχαϊκούς Homo sapiens κατά τη Μέση Παλαιολιθική περίοδο στην Αφρική, 200.000 χρόνια πριν. Στην αρχή της Ύστερης Παλαιολιθικής περιόδου, πριν από 50.000 χρόνια, είχαν ήδη εμφανιστεί τα σύγχρονα χαρακτηριστικά και επιτεύγματα του ανθρώπου όπως η ομιλία, η μουσική και άλλα.

Η μετακίνηση των πληθυσμών έξω από την Αφρική εκτιμάται πως έγινε πριν από 70.000 χρόνια. Οι σύγχρονοι άνθρωποι σταδιακά εξαπλώθηκαν σε όλες τις ηπείρους, αντικαθιστώντας τις άλλες ανθρωπίδες: έφτασαν στην Ευρασία και την Ωκεανία πριν από 40.000 χρόνια και στην Αμερική τουλάχιστον πριν από 14.500 χρόνια.[18] Μία θεωρία υποστηρίζει πως αντικατέστησαν τους πληθυσμούς του Homo neanderthalensis και άλλων ειδών που καταγόντουσαν από τον Homo erectus (που βρισκόντουσαν ήδη στην Ευρασία για τουλάχιστον 2 εκατομμύρια χρόνια) χάρη στο ιδανικότερο σύστημα αναπαραγωγής και τη διαρκή αναζήτηση φυσικών πόρων.[19]

Μετάβαση στoν πολιτισμό

Επεξεργασία
Κύριο λήμμα: Παγκόσμια Ιστορία
 
Χάρτης των πρώιμων ανθρώπινων πολιτισμών το 2000 π.Χ.
 
Η ανάπτυξη της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, οδήγησε στη δημιουργία ανθρώπινων οικισμών.

Μέχρι περίπου 10.000 χρόνια πριν, οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν ως τροφοσυλλέκτες και κυνηγοί. Σχημάτιζαν μικρές νομαδικές ομάδες, που αποτελούσαν τις απλούστερες μορφές κοινωνίας. Η ανάπτυξη της γεωργίας οδήγησε στη Νεολιθική επανάσταση, όπου οι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν για πρώτη φορά σε μόνιμους οικισμούς, εξημέρωσαν τα ζώα και αξιοποίησαν τη χρήση μεταλλικών εργαλείων. Η γεωργία βοήθησε στην ανάπτυξη του εμπορίου και της συνεργασίας, και συνέβαλε στη δημιουργία πολύπλοκων κοινωνιών.

Περίπου 6.000 χρόνια πριν, τα πρώτα κράτη δημιουργήθηκαν στη Μεσοποταμία, την Αίγυπτο,την Μεσόγειο και στην περιοχή του Ινδού ποταμού. Για προστασία δημιουργήθηκαν στρατιωτικές δυνάμεις, καθώς και διοικητικά όργανα για να συντονίσουν την κοινωνία. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών για την εξασφάλιση σημαντικών πόρων οδηγούσε πολλές φορές στον πόλεμο. Περίπου 2.000-3.000 χρόνια πριν, μερικά κράτη, όπως η Ινδία, η Κίνα, η Ρώμη και η Ελλάδα, κατόρθωσαν να επεκτείνουν τα εδάφη τους μέσω εκστρατειών. Διάφορες θρησκείες όπως ο Ιουδαϊσμός και ο Ινδουισμός που εμφανίστηκαν εκείνη την εποχή επηρέασαν σημαντικά τις κοινωνίες των ανθρώπινων πληθυσμών.

Στα τέλη της Μεσαιωνικής περιόδου εμφανίστηκαν επαναστατικές ιδέες και καινοτομίες. Στην Κίνα οι ανεπτυγμένες και αστικοποιημένες κοινωνίες προωθούσαν την ανάπτυξη της επιστήμης και καινοτομίες όπως οι πρώτες μορφές τυπογραφίας και εξελιγμένες γεωργικές μηχανές δημιουργήθηκαν. Στην Ινδία, σημαντική πρόοδο παρουσίασαν οι μαθηματικές και φιλοσοφικές επιστήμες. Η Χρυσή Εποχή του Ισλάμ συνέβαλε σημαντικά στην επιστημονική ανάπτυξη τών Μουσουλμανικών κοινωνιών. Στην Ευρώπη, η επανασχόληση με τις κλασσικές επιστήμες οδήγησε στην Αναγέννηση τον 14ο και τον 15ο αιώνα. Τα επόμενα 500 χρόνια, οι ανακαλύψεις και η αποικιοκρατία βοήθησαν στην επέκταση μερικών Ευρωπαϊκών κρατών εις βάρος των τοπικών πληθυσμών. Η Επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα και η Βιομηχανική Επανάσταση τον 18ο και τον 19ο αιώνα συνέβαλαν καθοριστικά στην ανάπτυξη της ανθρώπινης τεχνολογίας. Ο Διαφωτισμός και στη συνέχεια η Γαλλική Επανάσταση εξύψωσαν το ανθρώπινο πνεύμα, θεμελίωσαν τα ανθρώπινα δικαιώματα και ενέπνευσαν διάφορες επαναστάσεις για ανεξαρτησία τους τελευταίους τρεις αιώνες.

Η αυγή της Εποχής της πληροφορίας στα τέλη του 20ού αιώνα, χαρακτηρίζεται από την παγκοσμιοποίηση και τη διασύνδεση των ανθρώπων από όλον τον κόσμο. Σύμφωνα με στοιχεία, το 2010 σχεδόν 2 δισεκατομμύρια άτομα μπορούν να επικοινωνήσουν μέσω του Διαδικτύου[20] και 3,3 δισεκατομμύρια μέσω κινητών τηλεφώνων.[21]

Παρόλο που η διασύνδεση μεταξύ των ανθρώπων συνέβαλε στην πρόοδο της επιστήμης, της τέχνης, της επικοινωνίας, και της τεχνολογίας, οδήγησε επίσης σε πολιτισμικές συγκρούσεις και στην ανάπτυξη όπλων μαζικής καταστροφής. Ο ανθρώπινος πολιτισμός ευθύνεται για την περιβαλλοντική καταστροφή και την ρύπανση, καθώς και για τον αφανισμό εκατοντάδων οργανισμών,[22] φαινόμενο που μπορεί να χειροτερεύσει περαιτέρω εξαιτίας της υπερθέρμανσης του πλανήτη.[23]

Περιβάλλον και πληθυσμός

Επεξεργασία
 
Οι άνθρωποι συχνά σχηματίζουν κοινωνικές δομές που βασίζονται στην οικογένεια και δημιουργούν τεχνητά καταφύγια.

Οι πρώτοι ανθρώπινοι οικισμοί ήταν εξαρτημένοι από την απόσταση τους από το νερό και, ανάλογα με τον τρόπο ζωής τους, από άλλους πόρους όπως είναι η αρόσιμη γη για την καλλιέργεια σιτηρών και η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας, ή το εποχιακό κυνήγι. Παρόλα αυτά οι άνθρωποι κατόρθωσαν να μεταβάλλουν το περιβάλλον τους με διάφορες μεθόδους, όπως ήταν η άρδευση, η οργάνωση των οικισμών, οι κατασκευές, η μεταφορά, η παραγωγή προϊόντων, η αποψίλωση δασών και η ερημοποίηση. Η εσκεμμένη τροποποίηση του περιβάλλοντος γίνεται συχνά για την αύξηση του ορυκτού πλούτου, την αξιοποίηση διαφόρων πηγών τροφής, για αισθητικούς λόγους ή για να διευκολύνει την πρόσβαση σε ανθρώπινους οικισμούς.

Η τεχνολογία επέτρεψε στους ανθρώπους να δημιουργήσουν αποικίες σε όλες τις ηπείρους και να προσαρμοστούν σε όλα τα κλίματα. Μέσα στον τελευταίο αιώνα, οι άνθρωποι εξερεύνησαν την Ανταρκτική, τα βάθη των ωκεανών, το διάστημα, αν και η μόνιμη εγκατάσταση μεγάλων πληθυσμών σε αυτά τα μέρη δεν είναι ακόμα δυνατή. Με ένα πληθυσμό έξι δισεκατομμυρίων ατόμων, οι άνθρωποι είναι μεταξύ των πιο πολυπληθέστερων θηλαστικών. Οι περισσότεροι άνθρωποι (61%) ζουν στην Ασία. Οι υπόλοιποι ζουν στην Αμερική (14%), την Αφρική (14%), την Ευρώπη (11%) και την Ωκεανία (0,5%).

Η κατοίκηση του ανθρώπου σε κλειστά οικολογικά συστήματα σε αφιλόξενο περιβάλλον, όπως η Ανταρκτική ή το διάστημα, έχει μεγάλο κόστος, συνήθως μικρή διάρκεια, και μέχρι σήμερα περιορίζεται σε επιστημονικές, στρατιωτικές ή βιομηχανικές μελέτες. Η ζωή στο διάστημα είναι πολύ σποραδική, με λιγότερους από δεκατρείς ανθρώπους να είναι στο διάστημα ανά πάσα χρονική στιγμή.

Από το 1800 μέχρι σήμερα, ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξήθηκε από ένα δισεκατομμύριο σε σχεδόν οκτώ δισεκατομμύρια (7.905.044.000 άνθρωποι ζουν στον πλανήτη, το νούμερο δεν μπορεί να είναι απολύτως ακριβές) το έτος 2021.[24] Το 2057 αναμένεται να φτάσει τα 10 δισεκατομμύρια.[25] Το 2004, περίπου 2,5 δις από τους 6,3 δις ανθρώπους (39,7%) ζούσαν σε αστικές περιοχές, ποσοστό που αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω στον 21ο αιώνα. Τον Φεβρουάριο του 2008, εκτιμήσεις του Ο.Η.Ε αναφέρουν πως ο μισός πληθυσμός της γης θα ζούσε σε αστικές περιοχές μέχρι το τέλος του έτους.[26] Βασικά προβλήματα της ζωής στα αστικά κέντρα περιλαμβάνουν διάφορες μορφές ρύπανσης και εγκληματικότητας.[27]

Ο ανθρώπινος πληθυσμός παρουσιάζει ανοδική πορεία.

Βιολογία

Επεξεργασία

Ανατομία

Επεξεργασία
Κύριο λήμμα: Ανθρώπινη ανατομία
 
Τα βασικά ανατομικά χαρακτηριστικά των γυναικών και ανδρών.

Ανατομικά οι άνθρωποι μπορεί να διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους. Αν και το μέγεθος του σώματος καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τα γονίδια, επηρεάζεται εξίσου από δευτερογενείς παράγοντες όπως η διατροφή και η άσκηση. Το ανθρώπινο ύψος μπορεί να φτάσει περίπου απο 1,6-1,7 μέτρα, αν και διαφέρει από τόπο σε τόπο.[28][29] Η μέση ανθρώπινη μάζα είναι περίπου 55–60 κιλά για τα θυληκά και 75 -90 κιλά για τα αρσενικά και ανάλογα το υψος.[30] Το ανθρώπινο βάρος μπορεί να ποικίλει εξίσου (π.χ. παχυσαρκία). Σε αντίθεση με τα άλλα πρωτεύοντα, οι άνθρωποι είναι ικανοί να κινούνται στα δύο άκρα (στα δύο πόδια), εντούτοις χρησιμοποιούν τα δύο ελεύθερα άκρα (τα δύο χέρια) για να επεξεργάζονται αντικείμενα.

Παρόλο που οι άνθρωποι μοιάζουν άτριχοι συγκριτικά με τα άλλα πρωτεύοντα, ο μέσος άνθρωπος έχει περισσότερους θύλακες τρίχας και είναι 2.0 φορές δυνατότερος από τον μέσο χιμπαντζή. Η κύρια όμως διαφορά έγκειται στη μορφή της τρίχας, η οποία στον άνθρωπο είναι κοντύτερη, λεπτότερη και λιγότερο έντονη από αυτή του χιμπαντζή.[31]

Το χρώμα του ανθρώπινου δέρματος καθορίζεται από την ύπαρξη μίας οργανικής χρωστικής ουσίας, γνωστής και ως μελανίνη. Οι διάφορες αποχρώσεις του ανθρώπινου δέρματος ποικίλουν από πολύ σκούρο καφέ μέχρι πολύ απαλό ροζ. Το χρώμα των ανθρώπινων μαλλιών μπορεί να είναι λευκό, γκρίζο, ξανθό, καστανό, κόκκινο ή μαύρο.[32] Αυτό εξαρτάται από την ποσότητα μελανίνης που βρίσκεται στο δέρμα, η οποία τείνει να χάσει την ένταση της στις μεγάλες ηλικίες. Οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν πως η ανάπτυξη του σκούρου δέρματος ήταν αποτέλεσμα της φυσικής επιλογής για την προστασία από τη βλαβερή ηλιακή ακτινοβολία. Πρόσφατες έρευνες έδειξαν πως συγκεκριμένες αποχρώσεις του δέρματος βοηθούν στην εξισορρόπηση των ποσοτήτων του φολικού οξέως (βιταμίνη Β9) στον οργανισμό, το οποίο καταστρέφεται από την ηλιακή ακτινοβολία, καθώς επίσης και στην παραγωγή βιταμίνης D, η οποία χρειάζεται το ηλιακό φως για να παραχθεί.[33] Οι αποχρώσεις του δέρματος είναι γεωγραφικά συσχετισμένες και καθορίζονται κυρίως από τα επίπεδα της υπεριώδους ακτινοβολίας. Το ανθρώπινο δέρμα έχει επίσης την ικανότητα να σκουραίνει προσωρινά ως συνέπεια της έκθεσης στον ήλιο.[34][35] Οι άνθρωποι είναι δυνατοί , συγκριτικά με άλλα παρόμοια πρωτεύοντα.[36]

Η μορφή της πυέλου (λεκάνης) διαφέρει από τα άλλα πρωτεύοντα, όπως και τα δάχτυλα των ποδιών. Ως συνέπεια, οι άνθρωποι είναι πιο αργοί σε μικρές αποστάσεις συγκριτικά με τα άλλα ζώα, αλλά είναι μεταξύ των ζώων με τη μεγαλύτερη αντοχή στην κάλυψη μεγάλων αποστάσεων.[37] Το λεπτότερο ανθρώπινο σώμα, καθώς και οι ιδρωτοποιοί αδένες συμβάλουν στη μείωση της κόπωσης κρατώντας τη θερμοκρασία του σώματος χαμηλή. Αυτός είναι ο λόγος που το «επίμονο κυνήγι» ήταν η πιο αποτελεσματική μέθοδος κυνηγιού στους πρώτους ανθρώπους - σύμφωνα με αυτή τη μέθοδο, οι άνθρωποι κυνηγούσαν το θήραμα μέχρι να κουραστεί. Το μόνο όμως μεγάλο μειονέκτημα που επέφερε η αλλαγή της ανθρώπινης λεκάνης είναι η δυσκολία στον τοκετό.

Η κατασκευή των ανθρώπινων ώμων, τους επιτρέπει να ρίχνουν όπλα, κάτι που ήταν σχεδόν αδύνατο για τους Νεάντερταλ τα αδέλφια τους .[38]

Συστατικά του ανθρώπινου σώματος
Σε ένα άτομο 80 κιλών
Συστατικό Βάρος[39] Ποσοστό ατόμων[39]
Οξυγόνο 72,8 kg 25,5%
Άνθρακας 4 kg 9,5%
Υδρογόνο 2,0 kg 63,0%
Άζωτο 0,9 kg 1,4%
Άλλα 0,3 κ 0,6%

Οι άνθρωποι έχουν κανονικό ουρανίσκο αλλα πολύ μικρότερα δόντια σε σχέση με τα άλλα ζώα. Είναι τα μόνα πρωτεύοντα που έχουν τόσο μικρούς, σχεδόν ισεπίπεδους κυνόδοντες. Το ανθρώπινο είδος σταδιακά χάνει τους φρονιμίτες, οι οποίοι είναι ήδη απόντες σε μερικούς ανθρώπους.[40] επίσης μοιάζουν πολύ με τους Νεάντερταλ μίας και είναι οι κοντινότεροι συγγενείς, έρευνες λένε πως οι άνθρωποι που είναι από την Ασία και την Ευρώπη έχουν 1%-5% dna Νεάντερταλ.

Φυσιολογία

Επεξεργασία
Κύριο λήμμα: Ανθρώπινη φυσιολογία

Η ανθρώπινη φυσιολογία είναι επιστήμη που μελετά τους μηχανικούς, φυσικούς και βιοχημικούς μηχανισμούς που διατηρούν σε καλή κατάσταση την υγεία του ανθρώπου, τα όργανα του και τα κύτταρα από τα οποία συνθέτονται. Η φυσιολογία και η ανατομία είναι στενά συνδεδεμένα επιστημονικά πεδία: η ανατομία μελετά τη μορφή, και η φυσιολογία μελετά τους μηχανισμούς που βρίσκονται στο ανθρώπινο σώμα.

Γενετική

Επεξεργασία
Κύριο λήμμα: Ανθρώπινη γενετική

Ο άνθρωπος είναι ευκαρυωτικό είδος. Τα ανθρώπινα κύτταρα είναι διπλοειδή και έχουν δύο ομάδες 23 χρωμοσωμάτων, τις οποίες έχουν κληρονομήσει από τους δύο γονείς αντίστοιχα. Από αυτά 22 είναι διαφορετικοί τύποι αυτοσωμάτων, και 2 είναι φυλετικά χρωμοσώματα. Κάθε άνθρωπος έχει περίπου 20.000-25.000 γονίδια. Όπως και στα υπόλοιπα θηλαστικά, ο καθορισμός του φύλου προσδιορίζεται από το σύστημα XY, σύμφωνα με το οποίο τα θηλυκά έχουν φυλετικά χρωμοσώματα XX και τα αρσενικά έχουν φυλετικά χρωμοσώματα XY. Το χρωμόσωμα Χ περιλαμβάνει αρκετά γονίδια που δεν υπάρχουν στο χρωμόσωμα Υ, γεγονός που εξηγεί γιατί οι κληρονομικές παθήσεις, όπως π.χ. η αιμοφιλία, επηρεάζουν συχνότερα στους άνδρες, παρά τις γυναίκες.

Κύκλος ζωής

Επεξεργασία
 
Ένα 10 χιλιοστών ανθρώπινο έμβρυο στις 5 εβδομάδες.

Ο ανθρώπινος βιολογικός κύκλος ζωής δεν διαφέρει από αυτόν των άλλων πλακουντοφόρων θηλαστικών. Το ζυγωτό διαιρείται μέσα στη γυναικεία μήτρα ώστε να γίνει έμβρυο για μία περίοδο κύησης διάρκειας 38 εβδομάδων (9 μήνες). Μετά από αυτό το διάστημα το πλήρως ανεπτυγμένο έμβρυο γεννιέται και αναπνέει μόνο του, όντας βρέφος, για πρώτη φορά.

Αδύναμος κατά τη γέννηση, ο άνθρωπος συνεχίζει να αναπτύσσεται για μερικά χρόνια, μέχρι να φτάσει στη σεξουαλική ωριμότητα συνήθως κατά τα 15 με 18 ή 20 έτη. Οι γυναίκες συνεχίζουν να αναπτύσσονται σωματικά μέχρι περίπου την ηλικία των 18 ετών, ενώ η ανάπτυξη στους άνδρες συνεχίζεται μέχρι περίπου την ηλικία των 21. Η ανθρώπινη ζωή μπορεί να χωριστεί σε πολλά στάδια: τη βρεφική ηλικία, την παιδική ηλικία, την εφηβεία, την ενηλικίωση των νέων, την ενηλικίωση και το γήρας.

Στα μήκη αυτών των σταδίων, ωστόσο, υπάρχουν διαφορές μεταξύ των διαφορετικών πολιτισμών και σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Σε σύγκριση με άλλα πρωτεύοντα θηλαστικά, οι άνθρωποι παρουσιάζουν μια ασυνήθιστα ταχεία τόνωση των ορμών κατά τη διάρκεια της εφηβείας, όπου το σώμα αυξάνεται κατά 25% σε μέγεθος. Οι χιμπατζήδες, για παράδειγμα, αυξάνεται μόνο κατά 14%, χωρίς επίμονη ανάπτυξη.[41] Η παρουσία της εκρηκτικής αύξησης είναι ίσως αναγκαία για να κρατήσει τα παιδιά σωματικά μικρά μέχρι να ωριμάσουν ψυχολογικά. Ο άνθρωπος είναι ένα από τα λίγα είδη στα οποία οι γυναίκες υφίστανται εμμηνόπαυση. Έχει προταθεί ότι η εμμηνόπαυση αυξάνει συνολικά την αναπαραγωγική επιτυχία της γυναίκας, επιτρέποντας της να επενδύσει περισσότερο χρόνο και πόρους σε υφιστάμενους απογόνους της ή και στα παιδιά τους (ως γιαγιά), και όχι να εξακολουθούν να φέρνουν παιδιά σε μεγάλη ηλικία.[42][43] Υπάρχουν σημαντικές διαφορές στο προσδόκιμο ζωής σε όλο τον κόσμο. Ο αναπτυγμένος κόσμος είναι γενικά γερασμένος, με τη διάμεση ηλικία να κυμαίνεται περίπου στα 45 χρόνια (υψηλότερη στην Ιταλία, 47,3 χρόνια).[44] Στον αναπτυσσόμενο κόσμο η διάμεση ηλικία είναι μεταξύ 15 και 20 ετών. Το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση στο Χονγκ Κονγκ είναι 84,8 χρόνια για γυναίκες και 78,9 για έναν άνδρα, ενώ στο Εσουατίνι, κυρίως λόγω του AIDS, είναι 31,3 χρόνια για τα δύο φύλα.[45] Μολονότι ένας στους πέντε Ευρωπαίους είναι ηλικίας 60 ετών ή μεγαλύτερος, μόνο ένας στους είκοσι Αφρικανούς είναι ηλικίας 60 ετών και άνω.[46] Ο αριθμός των αιωνόβιων (άνθρωποι ηλικίας 100 ετών και άνω) στον κόσμο, εκτιμήθηκε από τα Ηνωμένα Έθνη σε 210.000 το 2002.[47] Τουλάχιστον ένα άτομο, η Ζαν Καλμάν (Jeanne Calment), είναι γνωστό ότι έφθασε στην ηλικία των 122 χρόνων. Έχουν υποστηριχθεί και μεγαλύτερες ηλικίες, αλλά δεν είναι καλά τεκμηριωμένες οι αναφορές. Παγκοσμίως, υπάρχουν 81 άνδρες ηλικίας 60 ετών και άνω για κάθε 100 γυναίκες αυτής της ηλικιακής ομάδας, καθώς και μεταξύ των παλαιότερων, υπάρχουν 53 άνδρες για κάθε 100 γυναίκες.

Προσδόκιμο ζωής των ανθρώπων σήμερα

Επεξεργασία

Υπάρχουν σημαντικές διαφορές στο προσδόκιμο ζωής σε όλο τον κόσμο ανάλογα με την περιοχή και τον πολιτισμό. Το μέσο προσδόκιμο ζωής σε παγκόσμιο επίπεδο είναι πάνω από 90 χρόνια:[48] Σύμφωνα με στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση αυξήθηκε παγκοσμίως κατά 6,5 χρόνια μεταξύ του 2000 και του 2019, φθάνοντας στα 73,3 χρόνια. Στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση έφθανε το 2018 τα 90 χρόνια, κατά μέσο όρο, ενώ στην Ελλάδα είναι υψηλότερο, έχοντας αυξηθεί στα 92,9 έτη από 75,3 το 1980.[49] Οι Ευρωπαίοι ζουν περισσότερο: Το προσδόκιμο ζωής στις περισσότερες χώρες της ΕΕ υπερβαίνει πλέον τα 90 έτη: αυτό προκύπτει από την κοινή έκθεση του ΟΟΣΑ και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής «Health at a Glance: Europe 2016» («Η υγεία με μία ματιά: Ευρώπη 2016»)[50] Κατ' άλλη πηγή, «Κατά τη διάρκεια των τελευταίων 50 ετών, το προσδόκιμο ζωής κατά τη γέννηση στην ΕΕ αυξήθηκε κατά 10 έτη, περίπου, τόσο για τους άνδρες όσο και για τις γυναίκες. Αυτό σημαίνει ότι ένα βρέφος που γεννήθηκε το 2014 αναμένεται να ζήσει 90,9 έτη, φθάνοντας στην ηλικία των 93,6 χρονών αν είναι κοριτσάκι και στην ηλικια των 92,1 χρονών αν είναι αγοράκι, ενώ το αντίστοιχο όριο ήταν, περίπου, 20 έτη χαμηλότερο το 1960».[51] H πηγή αυτή αποτυπώνει και κάτι πολύ ενδιαφέρον, που ίσχυε τις τελευταίες δεκαετίες (ίσως πολύ περισσότερο), ότι το προσδόκιμο ζωής των γυναικών είναι μεγαλύτερο από αυτό των ανδρών, με διαφορά 2,7 ετών.

Το δε το προσδόκιμο ζωής των Ελλήνων είναι λίγο μεγαλύτερο από των Ευρωπαίων, σύμφωνα με πηγή που δημοσιεύθηκε το 2020: «Την κατάσταση της υγείας του ελληνικού πληθυσμού και τις ανισότητες που υπάρχουν μεταξύ των χωρών της Ευρώπης παρουσιάζει η νέα έκθεση της Ε.Ε. που ανακοινώθηκε σήμερα στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών από το Ινστιτούτο Prolepsis και η οποία αποτελεί κοινή προσπάθεια του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) και του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τα Συστήματα και τις Πολιτικές Υγείας σε συνεργασία με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Σύμφωνα με τα στοιχεία, το προσδόκιμο ζωής των Ελλήνων είναι λίγο υψηλότερο από τον μέσο όρο της Ε.Ε., δηλαδή στα 93,4 έτη, ωστόσο εξακολουθούν να υπάρχουν ανισότητες όσον αφορά την υγεία ανάλογα με το φύλο καθώς και την κοινωνική θέση. Οι θάνατοι από ισχαιμική καρδιοπάθεια και εγκεφαλικό έχουν μειωθεί, αλλά τα ποσοστά κάποιων μορφών καρκίνου, του διαβήτη και της βρεφικής θνησιμότητας έχουν αυξηθεί. Επίσης, τα άτομα άνω των 65 ετών μπορούν να περιμένουν ότι θα ζήσουν περίπου 40% της ζωής τους χωρίς αναπηρίες, ποσοστό που αντιστοιχεί σε δύο λιγότερα έτη υγιούς ζωής από το μέσο όρο της Ε.Ε».[52]

Το προσδόκιμο ζωής θα ανέβει σύμφωνα με τους επιστήμονες: «Όλο και περισσότεροι άνθρωποι στη Γη θα γιορτάζουν στο μέλλον τα 90ά γενέθλιά τους, καθώς το μέσο προσδόκιμο ζωής αναμένεται να φθάσει ή και να ξεπεράσει τα 90 χρόνια, σε κάποιες ανεπτυγμένες χώρες έως το 2030, σύμφωνα με μια νέα μεγάλη διεθνή επιστημονική μελέτη με βασικό ερευνητή έναν Έλληνα επιστήμονα. Στην Ελλάδα θα υπάρχει αύξηση του προσδόκιμου και για τα δύο φύλα, αλλά λιγότερο από άλλες ανεπτυγμένες χώρες. Η χώρα με το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής στον κόσμο αναμένεται να είναι η Νότια Κορέα και οι Νοτιοκορεάτισσες θα είναι μάλλον οι πρώτες στον κόσμο που θα σπάσουν το φράγμα των 90 ετών. Το μέσο κορίτσι που θα γεννηθεί εκεί το 2030, αναμένεται να ζήσει 90,8 χρόνια, ενώ το αγόρι 84,1. Στην Ευρώπη, τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής το 2030 προβλέπεται ότι θα έχουν οι γυναίκες στη Γαλλία και οι άνδρες στην Ελβετία. Αναλυτικότερα, οι πέντε χώρες με τις μεγαλύτερες προβλεπόμενες αυξήσεις στο προσδόκιμο ζωής για τους άνδρες έως το 2030 είναι: Νότια Κορέα (84,1), Αυστραλία (84), Ελβετία (84), Καναδάς (83,9) και Ολλανδία (83,7). Στις γυναίκες: Νότια Κορέα (90,8), Γαλλία (88,6), Ιαπωνία (88,4), Ισπανία (88,1) και Ελβετία (87,7). Μεταξύ των πλουσιότερων χωρών, το μικρότερο προσδόκιμο ζωής αναμένεται να έχουν οι ΗΠΑ (83,3 χρόνια οι γυναίκες και 79,5 οι άνδρες), σε επίπεδα ανάλογα χωρών μεσαίου εισοδήματος όπως το Μεξικό και η Κροατία. Αυτό οι επιστήμονες το αποδίδουν στην ύπαρξη μεγάλων οικονομικών ανισοτήτων, στην έλλειψη καθολικής παροχής υπηρεσιών υγείας, μιας σχετικά υψηλής παιδικής θνησιμότητας, ενός πολύ μεγάλου αριθμού δολοφονιών και της διαδεδομένης παχυσαρκίας».[53]

Κατ' άλλη πηγή, δημοσιευμένη το 2017, «Παρά το γεγονός ότι είναι η δεύτερη πιο πλούσια χώρα της Ευρώπης, το προσδόκιμο ζωής στη Βρετανία είναι αρκετά χαμηλό σε σχέση με τις άλλες χώρες της ΕΕ. Από την άλλη, οι ΗΠΑ κατά μέσο όρο έχουν χαμηλότερο προσδόκιμο από τις χώρες της ΕΕ. Ειδικότερα, ένα μωρό που γεννιέται σήμερα στην ΕΕ αναμένεται να ζήσει, κατά μέσο όρο, μέχρι τα 80 του χρόνια, ενώ στις ΗΠΑ μέχρι τα 78 έτη και 9 μήνες. Αυτοί που ζουν στη Χαβάη έχουν το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής στην Αμερική, φτάνοντας μέχρι τα 81,2 χρόνια κατά μέσο όρο. Στην Ευρώπη, οι κάτοικοι της Ισπανίας και της Ελβετίας εμφανίζουν το μεγαλύτερο προσδόκιμο ζωής με 83,3 χρόνια μέσο όρο. Και η Ελλάδα, πάντως, δεν τα πάει άσχημα, με μέσο προσδόκιμο μεταξύ 80,4-81,4 χρόνια».[54]

Στάδια κύκλου ζωής του ανθρώπου

Επεξεργασία

Προγεννητική περίοδος

Επεξεργασία

Εμφανίζεται από τη στιγμή της σύλληψης μέχρι τη γέννηση. Όταν το μωρό είναι έτοιμο, το σώμα της μητέρας τον ωθεί μέσα από τον κόλπο για παράδοση. Αυτό το στάδιο περιλαμβάνει τρεις περιόδους:

Σύλληψη: το σπέρμα γονιμοποιεί το ωό και σχηματίζει το αυγό ή το ζυγωτό, που αρχίζει να αυτοδιαιρείται μέχρι να σχηματίσει το έμβρυο που εμφυτεύεται στη μήτρα.

Έμβρυο: Είναι το πρώτο τρίμηνο της εγκυμοσύνης και το στάδιο στο οποίο το έμβρυο βρίσκεται σε πλήρη ανάπτυξη. Είναι η περίοδος που είναι πιο ευαίσθητη σε πιθανές ζημίες που οφείλονται σε διάφορους παράγοντες.

Εμβρυϊκά: Σε αυτό το στάδιο το έμβρυο φτάνει στην τελειότητα του, το έμβρυο έχει ήδη τη μορφή ενός ανθρώπου και θα συνεχίσει να ωριμάζει για άλλους 7 μήνες μέχρι τη γέννηση.

Παιδική ηλικία

Επεξεργασία

Νεογνική: Περιλαμβάνει τον πρώτο μήνα της ζωής. Είναι ένα στάδιο ζωτικής σημασίας.

Βρέφος: Περιλαμβάνει το πρώτο έτος της ζωής και υπάρχουν μεγάλες αλλαγές στην ψυχοκινητική ανάπτυξη.

Πρώιμη παιδική ηλικία: Εμφανίζεται μέχρι την ηλικία των 3 ετών, όταν αρχίζει να τελειοποιεί τη γλώσσα. Σε αυτή τη φάση κάποιος μαθαίνει να ελέγχει τους σφιγκτήρες και δείχνει μια έντονη επιθυμία να εξερευνήσει και να ανακαλύψει τα πράγματα.

Προσχολική περίοδος: Από 3 έως 6 ετών, αυτό είναι το στάδιο της παιδικής ηλικίας στην οποία η ικανότητα αποκτάται για να σχετίζεται με τους άλλους. Μπορούν να αναλάβουν πολύπλοκα καθήκοντα και να αντιμετωπίσουν τη δική τους συμπεριφορά με τους ρόλους των φύλων.

Εφηβική ηλικία

Επεξεργασία

Σε αυτήν την ηλικία, σταματά να είναι παιδί, χωρίς να έχει φτάσει την ωριμότητα και την αφοσίωση ενός ατόμου στην ενηλικίωση. Υπάρχουν διαφορετικά κριτήρια για να προσδιοριστεί πότε τελειώνει το στάδιο της εφηβείας και αρχίζει ένα άλλο στάδιο. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει κάποια αποδοχή για αυτές τις φάσεις:

Προ-εφηβεία: Πηγαίνει από 8 έως 11 ετών, ένα στάδιο στο οποίο το ένα περνάει από την παιδική ηλικία στην εφηβεία. Στις περισσότερες περιπτώσεις συμπίπτει με την αρχή της εφηβείας. Οι φυσικές αλλαγές σε αυτό το στάδιο είναι σημαντικές, επηρεάζοντας πολλά μέρη του σώματος, καθιστώντας δύσκολο τον συντονισμό των κινήσεων.

Πρώιμη εφηβεία: Μεταξύ 11 και 15 ετών εμφανίζονται οι κύριες ορμονικές αλλαγές. Μετά από αυτή τη φάση το σώμα είναι αρκετά διαφορετικό από την προ-εφηβεία και τη γνώμη ότι άλλοι τείνουν να εκτιμούν πολύ.

Ύστερη εφηβεία: Το μεταγενέστερο στάδιο της εφηβείας, εμφανίζεται στα 15 με 19 χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτής της φάσης επιτυγχάνεται το αντίστοιχο ανάστημα και η επιδερμίδα γίνεται εντελώς ενήλικα. Η κοινωνική συνείδηση αναπτύσσεται πλήρως.

Ενηλικίωση

Επεξεργασία

Σε αυτό το στάδιο, η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας σταθεροποιούνται. Το ώριμο άτομο αναγνωρίζεται από τον έλεγχο που επιτυγχάνει από τη συναισθηματική ζωή και τα συναισθήματά του.

Τα στάδια της ενηλικίωσης είναι:

Πρώιμη ενηλικίωση: Είναι η αρχή της ενηλικίωσης, περισσότερο ή λιγότερο από 25 έως 47 ετών.

Μέση ενηλικίωση: Στάδιο μεταξύ 48 και 65 ετών, στο οποίο αναμένεται μεγαλύτερη σταθερότητα. Παρόλο που εξακολουθεί να είναι μια περίοδος μεγάλης παραγωγικότητας και εμπειρίας, επιβραδύνεται, οδηγώντας στην παύση της παραγωγικής ζωής και, τελικώς στη γήρανση.

Γήρας

Επεξεργασία

Η γήρανση είναι ένα φαινόμενο που εμφανίζεται καθ' όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής από τη στιγμή της σύλληψης μέχρι το θάνατο. Παρά το γεγονός ότι είναι κάτι φυσικό, είναι δύσκολο να το δεχτεί ως εγγενή πραγματικότητα. Είναι ένα στάδιο στο οποίο είναι απαραίτητο να δοθεί μεγάλη σημασία στην υγειονομική περίθαλψη. Η γήρανση χαρακτηρίζεται από τη μείωση των μεταβολικών λειτουργιών και άλλων λειτουργιών του οργανισμού. Η αισθητηριακή ευαισθησία, ο μυϊκός τόνος και η ελαστικότητα, η ευκινησία και η αντιδραστικότητα χάνονται. Υπάρχει επιδείνωση των οστικών δομών, μειωμένη απορρόφηση κολλαγόνου και πρωτεΐνης, εμφάνιση ρυτίδων και προοδευτική απώλεια λίμπιντο. Είναι μια στιγμή προσαρμογών, ειδικά σε αλλαγές στις φυσικές ικανότητες και στις προσωπικές και κοινωνικές καταστάσεις. Αυτό θα ήταν ένας ιδανικός κύκλος ζωής, με φυσιολογική φάση γήρανσης, αλλά το τελικό στάδιο του θανάτου μπορεί να συμβεί οποιαδήποτε στιγμή κατά τη διάρκεια του κύκλου. Ο θάνατος είναι το τέλος της ζωής, είναι το τέλος του ζωντανού οργανισμού που είχε δημιουργηθεί από τη γέννηση.[55]

Κλιμακτήριος

Επεξεργασία

Γυναίκες

Επεξεργασία

Κλιμακτήριος είναι η περίοδος που προηγείται της εμμηνόπαυσης, δηλαδή της οριστικής παύσης της έμμηνου ρύσης και του τέλους της αναπαραγωγικής ικανότητας της γυναίκας. Η περίοδος της κλιμακτηρίου διαρκεί από 2-5 χρόνια πριν την είσοδο στην εμμηνόπαυση. Πρόκειται για μία απόλυτα φυσιολογική βιολογική διαδικασία που ακόμα και χωρίς περίοδο, η γυναίκα είναι σε θέση να απολαμβάνει τη σεξουαλική ζωή για πολλά χρόνια μετά την εμμηνόπαυση. Τα συμπτώματα της κλιμακτηρίου εμφανίζονται όταν τα οιστρογόνα και η προγεστερόνη αρχίζουν να αλλάζουν επίπεδα και το σώμα της γυναίκας πλέον περνάει από ποικίλες φάσεις και πολλά συμπτώματα την περίοδο εκείνη. Η κλιμακτήριος χτυπάει την πόρτα στην γυναίκα περίπου στα 50 της χρόνια. Η γυναίκα μπαίνει στην εμμηνόπαυση όταν από την τελευταία περίοδο έχουν περάσει 12 μήνες. Εκεί σηματοδοτείται και το τέλος του κύκλου της περιόδου στην γυναίκα. Ωστόσο τα συμπτώματα κλιμακτηρίου μπορεί να αρχίσουν από την ηλικία των 40-50 με την οριστική παύση περιόδου στα 48-51. Σε ένα ποσοστό 1% μπορεί μία γυναίκα πριν τη συμπλήρωση του 40ου έτους να εκδηλώσει πρόωρη εμμηνόπαυση.[56]

Άνδρες

Επεξεργασία

Η τεστοστερόνη είναι η ορμόνη που είναι υπεύθυνη για τη βαθιά φωνή, τη μυϊκή μάζα, καθώς και το ανδρικό πρότυπο τριχοφυίας στο πρόσωπο,στο σώμα και στα μάτια. Καθώς οι άνδρες γερνούν, το επίπεδο της τεστοστερόνης στο σώμα και η παραγωγή του σπέρματος γίνονται σταδιακά χαμηλότερα, και οι άνδρες βιώνουν φυσική και ψυχολογικά συμπτώματα, ως αποτέλεσμα αυτών των χαμηλών επιπέδων. Αυτό είναι μέρος της φυσικής διαδικασίας γήρανσης και εκτιμάται ότι η τεστοστερόνη μειώνεται περίπου 10% κάθε δεκαετία μετά την ηλικία των 30 στους άνδρες. Η ανδρόπαυση είναι μια κατάσταση που σχετίζεται με τη μείωση της ανδρικής ορμόνης τεστοστερόνης. Διαφέρει από την εμμηνόπαυση στο ότι η μείωση της τεστοστερόνης και η ανάπτυξη των συμπτωμάτων είναι πιο σταδιακή από ό, τι συμβαίνει στις γυναίκες. Περίπου το 30% των ανδρών στα 50 τους θα παρουσιάσουν συμπτώματα της ανδρόπαυσης που προκαλείται από τα χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης. Ένα άτομο που βιώνει ανδρόπαυση μπορεί να έχει μια σειρά από συμπτώματα που σχετίζονται με την κατάσταση αυτή και θα μπορούσε επίσης να είναι σε κίνδυνο για άλλα σοβαρά προβλήματα υγείας, όπως η οστεοπόρωση, αν δεν λάβει την κατάλληλη θεραπεία. Περισσότερες λεπτομέρειες στην παραπομπή:[57]

Ψυχολογία

Επεξεργασία
 
Αναπαράσταση του ανθρώπινου εγκέφαλου.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, ο οποίος αποτελεί το σημαντικότερο τμήμα του κεντρικού νευρικού συστήματος στους ανθρώπους, ελέγχει το περιφερικό νευρικό σύστημα. Εκτός από τον έλεγχο των αυτόνομων διαδικασιών, όπως είναι η αναπνοή και η πέψη, είναι επίσης το κέντρο πιο περίπλοκων διαδικασιών όπως είναι η σκέψη, η λογική και οι ιδέες.[58] Αυτοί οι νοητικοί μηχανισμοί συνιστούν τον νου, και, μαζί με τις συμπεριφορικές επιπτώσεις που προκαλούν, εξετάζονται κυρίως από τον κλάδο της ψυχολογίας.

Λόγω αυτών των χαρακτηριστικών ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι γενικά αποδεκτός ως ο πιο νοήμων εγκέφαλος σε σχέση με τα άλλα ζώα. Παρόλα αυτά, τα περισσότερα είδη έχουν τις ίδιες νοητικές ικανότητες, αλλά σε πιο πρωτόγονη μορφή. Η σύγχρονη ανθρωπολογία επιβεβαιώνει την πρόταση του Δαρβίνου που υποστήριζε πως «η διαφορά του μυαλού μεταξύ του ανθρώπου και των ανώτερων ζώων, όσο μεγάλη και αν είναι, είναι ζήτημα βαθμού και όχι είδους».[59] Η επιφανής νευροεπιστήμονας του Vanderbilt University, Suzana Herculano-Houzel, το επιβεβαιώνει: «Οι άνθρωποι θεωρούν ότι ο εγκέφαλός μας είναι κάτι το εξαιρετικό. Ωστόσο ο εγκέφαλός μας είναι βασικά όπως των πρωτευόντων θηλαστικών. Επειδή ο εγκέφαλός μας είναι ο μεγαλύτερος μεταξύ των πρωτευόντων θηλαστικών, έχει ένα μοναδικό χαρακτηριστικό: Διαθέτει τον μεγαλύτερο αριθμό νευρώνων στον φλοιό συγκριτικά με οποιοδήποτε άλλο πρωτεύον. Οι άνθρωποι έχουν περί των 16 δισεκατομμυρίων νευρώνων συγκρινόμενα με τα περίπου 9 δισεκατομμύρια στους γορίλες και τους ουραγκοτάγκους και τους 6 έως 7 δισεκατομμύρια στους χιμπατζήδες. Διαφορά αξιόλογη, αλλά όχι και εξαιρετική». Οι νευρώνες στους οποίους αναφερόμαστε, είναι τοποθετημένοι κυρίως στον προμετωπιαίο φλοιό, ο οποίος φαίνεται ότι είναι υπεύθυνος για την προσωπικότητά μας, την σύνθετη σκέψη μας και την δυνατότητά μας, για λήψη νοητικών αποφάσεων.[60]

Συνείδηση και σκέψη

Επεξεργασία

Οι άνθρωποι είναι μόνο ένα από τα εννέα είδη που περνούν το τεστ του καθρέφτη, το οποίο εξετάζει εάν ένα ζώο αναγνωρίζει την αντανάκλαση του ως εικόνα του εαυτού του- μαζί με όλους τους άλλους μεγάλους πιθήκους (γορίλες, χιμπαντζήδες, ουραγκοτάγκους), τα Ρινοδέλφινα , τους ασιατικούς ελέφαντες, τις καρακάξες και τις όρκες. Τα περισσότερα ανθρώπινα παιδιά περνούν τη δοκιμή με τον καθρέφτη σε ηλικία 18 μηνών. Εντούτοις, η αξιοπιστία αυτής της δοκιμής έχει αμφισβητηθεί.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αντιλαμβάνεται τον εξωτερικό κόσμο μέσω των αισθήσεων, και κάθε μεμονωμένος άνθρωπος επηρεάζεται πολύ από την εμπειρία του. Οι άνθρωποι κατέχουν συνείδηση και μυαλό, το οποίο αντιστοιχεί στη διανοητική διαδικασία της σκέψης. Επίσης έχουν ικανότητες όπως η ευαισθησία, η σοφία, και τη δυνατότητα να αντιλαμβάνονται τη σχέση μεταξύ του εαυτού τους και του περιβάλλοντός του. Ο βαθμός στον οποίο το μυαλό κατασκευάζει ή δοκιμάζει τον εξωτερικό κόσμο είναι ένα ζήτημα που απασχολεί διαχρονικά.

Οι άνθρωποι μελετούν τις πιο φυσικές πτυχές του μυαλού και του εγκεφάλου, και κατ' επέκταση του νευρικού συστήματος, στον τομέα της νευρολογίας, τη συμπεριφορά στον τομέα της ψυχολογίας. Η ψυχολογία δεν αναφέρεται απαραιτήτως στον εγκέφαλο ή το νευρικό σύστημα και μπορεί να πλαισιωθεί καθαρά από την άποψη ότι η ψυχολογική κατάσταση οφείλεται στην επεξεργασία πληροφοριών από το μυαλό. Όλο και περισσότερο, εντούτοις, η κατανόηση των λειτουργιών του εγκεφάλου περιλαμβάνεται στις ψυχολογικές θεωρίες και την πρακτική, ιδιαίτερα σε τομείς όπως η τεχνητή νοημοσύνη, η νευροψυχολογία, και η γνωστική νευρολογία.

Η φύση της σκέψης είναι κεντρική στην ψυχολογία και τους σχετικούς τομείς. Η γνωστική ψυχολογία εξετάζει τη διαδικασία της σκέψης, τις διανοητικές διαδικασίες και την ελλοχεύουσα συμπεριφορά. Χρησιμοποιεί την επεξεργασία πληροφοριών ως πλαίσιο για να εξετάζει το μυαλό. Η αντίληψη, η εκμάθηση, η επίλυση προβλήματος, η μνήμη, η προσοχή, η γλώσσα και η συγκίνηση είναι όλες καλά εξετασμένες περιοχές επίσης. Η γνωστική ψυχολογία συνδέεται με μια Σχολή Διαλογισμού γνωστή ως cognitivism, οι υποστηρικτές της οποίας υποστηρίζουν ένα πρότυπο επεξεργασίας πληροφοριών της διανοητικής λειτουργίας, που ενημερώνεται από τον θετικισμό και την πειραματική ψυχολογία. Οι τεχνικές και τα πρότυπα από τη γνωστική ψυχολογία εφαρμόζονται ευρέως και διαμορφώνουν το στήριγμα των ψυχολογικών θεωριών σε πολλούς τομείς και της έρευνας και της εφαρμοσμένης ψυχολογίας. Κατά ένα μεγάλο μέρος εστιάζοντας στην ανάπτυξη του ανθρώπινου μυαλού μέσω του κύκλου ζωής, η αναπτυξιακή ψυχολογία επιδιώκει να καταλάβει πώς οι άνθρωποι μπορούν να αντιληφθούν, να καταλάβουν και να ενεργήσουν μέσα στον κόσμο και πώς αυτές οι διαδικασίες αλλάζουν καθώς γερνούν. Αυτό μπορεί να εστιάσει στη διανοητική, γνωστική, νευρική, κοινωνική, ή ηθική ανάπτυξη.

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ Groves, C. (2005). Wilson, D.E., & Reeder, D.M.. επιμ. Mammal Species of the World (3rd ed.) Αρχειοθετήθηκε 2009-12-04 στο Wayback Machine.. Johns Hopkins University Press. ISBN 0-8018-8221-4. http://www.bucknell.edu/msw3/browse.asp?id=12100795 Αρχειοθετήθηκε 2009-12-04 στο Wayback Machine..
  2. ↑ «The Smithsonian Institution, Human Origins Program». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 15 Οκτωβρίου 2007. Ανακτήθηκε στις 4 Ιουλίου 2010. 
  3. ↑ «Le mycénien a-to-ro-qo rend quasi-certaine l’existence d’un second terme -okwo- (exprimant l’idée de visage ou d’aspect), cf. ὄψ, πρόσωπον, et apporterait un petit appui par ex. à l’explication par *ἄνδρ-ωπος», σελ. 91, Dictionnaire étymologique du grec του P. Chantraine (1999, β΄ έκδ.). Εντούτοις, ο R. Beekes θεωρεί ότι πρόκειται για όρο του προελληνικού γλωσσικού υποστρώματος (Etymological dictionary of Greek, Leiden 2010, vol. 1).
  4. ↑ Human evolution: the fossil evidence in 3D, by Philip L. Walker and Edward H. Hagen, Dept. of Anthropology, University of California, Santa Barbara, retrieved April 5, 2005.
  5. ↑ Green, R. E., Krause, J, Ptak, S. E., Briggs, A. W., Ronan, M. T., Simons, J. F., et al. (2006) Analysis of one million base pairs of Neanderthal DNA. Nature, 16, 330–336. http://www.nature.com/nature/journal/v444/n7117/abs/nature05336.html
  6. ↑ http://www.nsf.gov/news/news_summ.jsp?cntn_id=102968
  7. ↑ «Age of ancient humans reassessed». BBC News. February 16, 2005. http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4269299.stm. Ανακτήθηκε στις April 10, 2010. 
  8. ↑ The Oldest Homo Sapiens: – URL retrieved May 15, 2009
  9. ↑ Alemseged, Z., Coppens, Y., Geraads, D. (2002). «Hominid cranium from Homo: Description and taxonomy of Homo-323-1976-896». Am J Phys Anthropol 117 (2): 103–12. doi:10.1002/ajpa.10032. ISSN 0002-9483. PMID 11815945. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-physical-anthropology_2002-02_117_2/page/103. 
  10. ↑ Stoneking, Mark; Soodyall, Himla (1996). «Human evolution and the mitochondrial genome». Current Opinion in Genetics & Development 6 (6): 731–6. doi:10.1016/S0959-437X(96)80028-1. 
  11. ↑ Wood B, Richmond BG (July 2000). «Human evolution: taxonomy and paleobiology». J. Anat. 197 ( Pt 1): 19–60. doi:10.1046/j.1469-7580.2000.19710019.x. PMID 10999270. 
  12. ↑ Frans de Waal, Bonobo. Berkeley: University of California Press, 1997. ISBN 0-520-20535-9 [1]
  13. ↑ Britten RJ (2002). «Divergence between samples of chimpanzee and human DNA sequences is 5%, counting indels». Proc Natl Acad Sci USA 99 (21): 13633–5. doi:10.1073/pnas.172510699. PMID 12368483. PMC 129726. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-05-04. https://web.archive.org/web/20080504094001/http://www.pnas.org/cgi/content/full/99/21/13633. Ανακτήθηκε στις 2010-08-08. 
  14. ↑ Wildman, D., Uddin, M., Liu, G., Grossman, L., Goodman, M. (2003). «Implications of natural selection in shaping 99.4% nonsynonymous DNA identity between humans and chimpanzees: enlarging genus Homo». Proc Natl Acad Sci USA 100 (12): 7181–8. doi:10.1073/pnas.1232172100. PMID 12766228. PMC 165850. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2008-05-15. https://web.archive.org/web/20080515215618/http://www.pnas.org/cgi/content/full/100/12/7181. Ανακτήθηκε στις 2010-08-08. 
  15. ↑ Ruvolo M (1 March 1997). «Molecular phylogeny of the hominoids: inferences from multiple independent DNA sequence data sets». Mol Biol Evol 14 (3): 248–65. PMID 9066793. http://mbe.oxfordjournals.org/cgi/reprint/14/3/248. 
  16. ↑ Vancata1 V., & Vancatova, M. A. "Major features in the evolution of early hominoid locomotion[νεκρός σύνδεσμος]". Springer Netherlands, Volume 2, Number 6, December 1987. pp.517–537.
  17. ↑ Wade, N (2006-03-07). «Still Evolving, Human Genes Tell New Story». The New York Times. http://www.nytimes.com/2006/03/07/science/07evolve.html. Ανακτήθηκε στις 2008-07-10. 
  18. ↑ Wolman, David (2008). "Fossil Feces Is Earliest Evidence of N. America Humans" National Geographic
  19. ↑ How Neanderthals met a grisly fate: devoured by humans. The Observer. May 17, 2009.
  20. ↑ «www.internetworldstats.com/stats.htm». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 23 Ιουνίου 2011. Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2008. 
  21. ↑ «www.investing.reuters.co.uk/news/articleinvesting.aspx?type=media&storyID=nL29172095». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 17 Δεκεμβρίου 2008. Ανακτήθηκε στις 8 Αυγούστου 2008. 
  22. ↑ Pimm S, Raven P, Peterson A, Sekercioglu CH, Ehrlich PR (2006). «Human impacts on the rates of recent, present, and future bird extinctions». Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 103 (29): 10941–6. doi:10.1073/pnas.0604181103. PMID 16829570. 
    *Barnosky AD, Koch PL, Feranec RS, Wing SL, Shabel AB (2004). «Assessing the causes of late Pleistocene extinctions on the continents». Science 306 (5693): 70–5. doi:10.1126/science.1101476. PMID 15459379. 
  23. ↑ Lewis OT (2006). «Climate change, species-area curves and the extinction crisis» (PDF). Philos. Trans. R. Soc. Lond., B, Biol. Sci. 361 (1465): 163–71. doi:10.1098/rstb.2005.1712. PMID 16553315. PMC 1831839. http://www.journals.royalsoc.ac.uk/content/711761513317h856/fulltext.pdf. [νεκρός σύνδεσμος]
  24. ↑ «worldometers». 
  25. ↑ «ert news». 
  26. ↑ Half of humanity set to go urban, BBC News
  27. ↑ Urban, Suburban, and Rural Victimization, 1993–98 Αρχειοθετήθηκε 2009-08-25 στο Wayback Machine. U.S. Department of Justice, Bureau of Justice Statistics,. Accessed 29 Oct 2006
  28. ↑ de Beer Η (2004). «Observations on the history of Dutch physical stature from the late-Middle Ages to the present». Econ Hum Biol 2 (1): 45–55. doi:10.1016/j.ehb.2003.11.001. PMID 15463992. 
  29. ↑ "Pygmy." Britannica Concise Encyclopedia. Encyclop?dia Britannica, Inc., 2006. Answers.com Accessed 30 Oct. 2006. http://www.answers.com/topic/pygmy
  30. ↑ «Human weight – ArticleWorld». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Μαΐου 2020. Ανακτήθηκε στις 9 Αυγούστου 2010. 
  31. ↑ Why Humans and Their Fur Parted Way by Nicholas Wade, New York Times, August 19, 2003.
  32. ↑ Rogers, Alan R., Iltis, David & Wooding, Stephen (2004). «Genetic variation at the MC1R locus and the time since loss of human body hair». Current Anthropology 45 (1): 105–108. doi:10.1086/381006. https://archive.org/details/sim_current-anthropology_2004-02_45_1/page/105. 
  33. ↑ Jablonski, N.G. & Chaplin, G. (2000). The evolution of human skin coloration Αρχειοθετήθηκε 2012-01-14 στο Wayback Machine. (pdf), 'Journal of Human Evolution 39: 57–106.
  34. ↑ Harding RM, Healy E, Ray AJ, et al. (April 2000). «Evidence for variable selective pressures at MC1R». Am. J. Hum. Genet. 66 (4): 1351–61. doi:10.1086/302863. PMID 10733465. PMC 1288200. https://archive.org/details/sim_american-journal-of-human-genetics_2000-04_66_4/page/1351. 
  35. ↑ Robin, Ashley (1991). Biological Perspectives on Human Pigmentation. Cambridge: Cambridge University Press.
  36. ↑ Schwartz, Jeffrey (1987). The Red Ape: Orangutans and Human Origins. Cambridge, MA: Westview Press. σελίδες 286. ISBN 0813340640. 
  37. ↑ http://www.nytimes.com/2009/10/27/health/27well.html
  38. ↑ http://www.newscientist.com/article/dn16091-were-neanderthals-stoned-to-death-by-modern-humans.html
  39. ↑ 39,0 39,1 Page 3 in Chemical storylines. Author: George Burton. Edition 2, illustrated. Publisher: Heinemann, 2000. ISBN 0-435-63119-5, 9780435631192. Length: 312 pages
  40. ↑ Collins, Desmond (1976). The Human Revolution: From Ape to Artist . σελίδες 208. 
  41. ↑ Leakey, Richard; Lewin, Roger. Origins Reconsidered - In Search of What Makes Us Human. Sherma B.V., 1992.
  42. ↑ Diamond, Jared (1997). Why is Sex Fun? The Evolution of Human Sexuality. Basic Books. σελίδες 167–170. ISBN 0-465-03127-7. 
  43. ↑ Peccei, J.S. (2001). «Menopause: Adaptation or Epiphenomenon?». Evolutionary Anthropology 10: 47–57. http://www.biology.ed.ac.uk/public/conferences/evolbiol2006/papers/Peccei.pdf. 
  44. ↑ «Human development report 2019». United Nation Development Programme. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 8 Ιανουαρίου 2020. Ανακτήθηκε στις 17 Αυγούστου 2020. 
  45. ↑ "Human Development Report 2006," Αρχειοθετήθηκε 2007-10-11 στο Wayback Machine. United Nations Development Programme, pp. 363–366, November 9, 2006
  46. ↑ The World Factbook Αρχειοθετήθηκε 2009-09-12 στο Wayback Machine., U.S. Central Intelligence Agency, retrieved April 2, 2005.
  47. ↑ U.N. Statistics on Population Ageing, United Nations press release, February 28, 2002, retrieved April 2, 2005
  48. ↑ Πώς Διαμορφώθηκε η Υγεία της Ανθρωπότητας σε 2 μόλις Αιώνες. «drtsoukalas». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Νοεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2021. 
  49. ↑ Είμαστε… έτοιμοι για τη μακροζωία;. «capital.gr». 
  50. ↑ Οι Ευρωπαίοι ζουν περισσότερο, αλλά σ' αυτά τα επιπλέον χρόνια η κατάσταση της υγείας τους δεν είναι πάντοτε καλή, Βρυξέλλες. «Ευρωπαϊκή Επιτροπή». 
  51. ↑ Eurostat, Statistics explained. «eurostat». 
  52. ↑ Λίγο μεγαλύτερο το προσδόκιμο ζωής των Ελλήνων από τους πολίτες της Ε.Ε. «naftemporiki». 
  53. ↑ Το προσδόκιμο ζωής θα ξεπεράσει ως το 2030 τα 90 χρόνια, αλλά όχι στην Ελλάδα. «protothema». 
  54. ↑ «thetoc». 
  55. ↑ Ποιος είναι ο κύκλος της ανθρώπινης ζωής;. «el.thpanorama». 
  56. ↑ Κλιμακτήριος. «Γιατρός Κ. Μυρίλλας». 
  57. ↑ Ανδρόπαυση ή Ανδρική Κλιμακτήριος. «Polyiatromedica». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Νοεμβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 2021. 
  58. ↑ 3-D Brain Anatomy, The Secret Life of the Brain, Public Broadcasting Service, retrieved April 3, 2005.
  59. ↑ Benthall, Jonathan (2007). «Animal liberation and rights». Anthropology Today 23 (2): 1–3. doi:10.1111/j.1467-8322.2007.00494.x. ISSN 0268-540X. 
  60. ↑ Suzana Herculano-Houzel. «taxcoach». 

Βιβλιογραφία

Επεξεργασία
  • Lieberman, Daniel E.: Η ιστορία του ανθρώπινου σώματος, μετάφραση Σπύρος Σφενδουράκης, εκδ. «Κάτοπτρο», Αθήνα 2015, ISBN 978-618-5111-41-0.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία
Ανακτήθηκε από "https://el.wiki.x.io/w/index.php?title=Άνθρωπος&oldid=10848720"