Βικιπαίδεια

Συμμετοχή των γυναικών στην Ελληνική Επανάσταση του 1821

Οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά στην Ελληνική Επανάσταση, όχι μόνο υποστηρίζοντας ηθικά και υλικά τους αγωνιστές άντρες των οικογενειών τους, αλλά συμμετέχοντας και οι ίδιες συχνά στις μάχες, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Αν και οι γυναίκες που ζούσαν στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας γνώριζαν να χειρίζονται όπλα, ήταν ιδιαίτερα στη Μάνη, το Σούλι και το Μεσολόγγι που πήραν τα όπλα και συμμετείχαν στον ένοπλο αγώνα.[1] Στο Σούλι τα κατορθώματα της Μόσχως Τζαβέλα, της Δέσπως Μπότση, της Ελένης Μπότσαρη, αλλά και εκείνα που πραγματοποίησαν οι κόρες τους και οι εγγονές τους, αποτέλεσαν αντικείμενο πολλών δημοτικών τραγουδιών και έγιναν πηγή έμπνευσης για όλες τις επαναστατημένες γυναίκες κατά τη διάρκεια του ελληνικού αγώνα για την ανεξαρτησία. Στη Μάνη από τους 1.500 αμυνόμενους στη μάχη του 1826 ενάντια στις Τουρκικές και Αιγυπτιακές δυνάμεις, οι 1.000 ήταν γυναίκες.[1]

Λιθογραφία του Άνταμ Φρίντελ που δείχνει τη Μαντώ Μαυρογένους.

Η συμμετοχή των γυναικών στη Ελληνική Επανάσταση παρέμεινε άγνωστη επί πολλά χρόνια καθώς οι ιστορικοί που ασχολήθηκαν με την περίοδο αυτή της ελληνικής ιστορίας παραγνώρισαν ή αγνόησαν εντελώς τη συμβολή των γυναικών ενώ προτίμησαν να επικεντρωθούν κυρίως στην εικόνα και τη μυθολογία του Έλληνα ήρωα οπλαρχηγού.[2] Για παράδειγμα ο Νικόλαος Δραγούμης αναφερόμενος στην Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας δεν κάνει λόγο καθόλου για τη Μαντώ Μαυρογένους ενώ ο Παπαρρηγόπουλος δεν αναφέρεται σε καμία γυναίκα της Επανάστασης.[3] Μόνο ο Περραιβός κάνει λόγο για εκείνες.[3] Οι σημαντικότερες πηγές πληροφοριών για τις γυναίκες που έδρασαν την εποχή εκείνη είναι τα δημοτικά τραγούδια και οι αναφορές των διάφορων ξένων περιηγητών ενώ σημαντική για την ανακάλυψη του έργου των γυναικών αυτών ήταν και η συμβολή της φεμινίστριας εκπαιδευτικού Σωτηρίας Αλιμπέρτη και της φεμινίστριας δημοσιογράφου Καλλιρρόης Παρρέν και των συνεργατριών της που συγκέντρωσαν πολλές διάσπαρτες πληροφορίες και τις δημοσίευσαν στην «Εφημερίδα των Κυριών».[2]

Όμως και στον αγώνα στη θάλασσα οι γυναίκες επέδειξαν έντονη αγωνιστικότητα και συνέβαλλαν έμπρακτα στην Επανάσταση με παραδείγματα τη Μαντώ Μαυρογένους, τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και τη Δόμνα Βισβίζη από την Αίνο της Θράκης. Ειδικά η Μπουμπουλίνα, εκτός από την συμμετοχή της ως επαναστατική ηγέτιδα, υποστήριξε τον αγώνα και οικονομικά.[1] Η Θρακιώτισσα Δόμνα Βισβίζη ήταν καπετάνισσα και μαζί με τον σύζυγό της Αντώνη Βισβίζη και τα παιδιά τους συμμετείχαν στη ναυμαχία της Λέσβου, της Σάμου και του Ευρίπου[4] Στη ναυμαχία του Ευρίπου ο σύζυγός της σκοτώθηκε και η Δόμνα ανέλαβε η ίδια το πλοίο και αργότερα το δώρισε στο κράτος για να μετατραπεί σε πυρπολικό.

Οι γυναίκες συμμετείχαν ενεργά στην Ελληνική Επανάσταση, όχι μόνο υποστηρίζοντας ηθικά και υλικά τους αγωνιστές άντρες των οικογενειών τους, αλλά συμμετέχοντας και οι ίδιες συχνά στις μάχες, τόσο στην ξηρά όσο και στη θάλασσα. Αν και οι γυναίκες που ζούσαν στις ορεινές περιοχές της Ελλάδας γνώριζαν να χειρίζονται όπλα, ήταν ιδιαίτερα στη Μάνη, το Σούλι και το Μεσολόγγι που πήραν τα όπλα και συμμετείχαν στον ένοπλο αγώνα.[1] Στο Σούλι τα κατορθώματα της Μόσχως Τζαβέλα, της Δέσπως Μπότση, της Ελένης Μπότσαρη, της Χρυσούλας Μπότσαρη, της Χάιδως Γιαννάκη Σέχου, αλλά και εκείνα που πραγματοποίησαν οι κόρες τους και οι εγγονές τους, αποτέλεσαν αντικείμενο πολλών δημοτικών τραγουδιών και έγιναν πηγή έμπνευσης για όλες τις επαναστατημένες γυναίκες κατά τη διάρκεια του ελληνικού αγώνα για την ανεξαρτησία.[5] Στη Μάνη από τους 1.500 αμυνόμενους στη μάχη του 1826 ενάντια στις Τουρκικές και Αιγυπτιακές δυνάμεις, οι 1.000 ήταν γυναίκες.[1] Άλλες γυναίκες επίσης, λιγότερο γνωστές, όπως η Άννα Λαούπη Τριτζοπούλου από την Αδριανούπολη της Θράκης, η Κωνσταντία Ζαχαριά από τον Μωριά, η Σταυριάνα Σάββαινα, η Πανωραία Βοζίκη[6] από τη Μάνη ήταν μερικές από εκείνες που πολέμησαν ενεργά στο πεδίο της μάχης συχνά χρησιμοποιώντας αυτοσχέδια όπλα ή ρίχνοντας πέτρες και βράχια στον εχθρό.[7] Στην Κρήτη η Χαρίκλεια Δασκαλάκη διακρίθηκε στη μάχη της Μονής Αρκαδίου[6]

Γυναίκες εύπορων οικογενειών Φαναριωτών χρησιμοποίησαν την επιρροή τους και τον πλούτο τους για να προωθήσουν μυστικά και παρασκηνιακά τους σκοπούς των Ελλήνων και επηρέασαν τη δράση αλλά και την τύχη του Οικουμενικού Πατριαρχείου.[7]

Η καπετάνισσα Δόμνα Βισβίζη από την Αίνο της Θράκης (προτομή).

Όμως και στον αγώνα στη θάλασσα οι γυναίκες επέδειξαν έντονη αγωνιστικότητα και συνέβαλλαν έμπρακτα στην Επανάσταση με παραδείγματα τη Μαντώ Μαυρογένους, τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και τη Δόμνα Βισβίζη από την Αίνο της Θράκης.[8] Ειδικά η Μπουμπουλίνα, εκτός από την συμμετοχή της ως επαναστατική ηγέτιδα, υποστήριξε τον αγώνα και οικονομικά.[1] Η Θρακιώτισσα Δόμνα Βισβίζη ήταν καπετάνισσα και μαζί με τον σύζυγό της Αντώνη Βισβίζη και τα παιδιά τους συμμετείχαν στη ναυμαχία της Λέσβου, της Σάμου και του Ευρίπου[4] Στη ναυμαχία του Ευρίπου ο σύζυγός της σκοτώθηκε και η Δόμνα ανέλαβε η ίδια το πλοίο και αργότερα το δώρισε στο κράτος για να μετατραπεί σε πυρπολικό.[9]

Εκτός από τις γυναίκες τα ονόματα των οποίων γνωρίζουμε, υπήρξαν και χιλιάδες άλλες ανώνυμες που συμμετείχαν με διάφορους τρόπους στην Επανάσταση. Ως άμαχος πληθυσμός ήρθαν αντιμέτωπες με την πείνα, την αιχμαλωσία, τη σκλαβιά, τον βιασμό και τον θάνατο[7].

Αλλά και κατά τη διάρκεια των μαχών οι Ελληνίδες υποστήριξαν τον αγώνα των αντρών χτίζοντας οχυρώματα, μεταφέροντας όπλα, πολεμοφόδια, φαγητό και νερό, περιθάλποντας τους τραυματίες, συχνά ακόμα και παίρνοντας τα όπλα των νεκρών συζύγων, αδελφών ή γιων τους προκειμένου να εκδικηθούν τον θάνατό τους[1] όπως η Μανώλαινα Μπινιάρη, η Λέκκαινα η Μενιδιάτισσα (μητέρα του οπλαρχηγού Μητρομάρα), η Ακριβή Τσαρλαμπά και η Ελένη Καρέλη (μητέρα και σύζυγος αντίστοιχα του Οδυσσέα Ανδρούτσου), η Αδαμαντία Γρηγοριάδου (μητέρα του Αθ. Γηγοριάδη),[8] η Μαρούλα Κλαδά, η Ζαμπέτα Κολοκοτρώνη (μητέρα του Αθανάσιου Κολοκοτρώνη), η Ραλλού Μαυρομιχάλη (σύζυγος του Πιέρρου Μαυρομιχάλη).[10] Πολλές νεαρές κοπέλες φόρεσαν αντρικά ρούχα και πολέμησαν στο πεδίο της μάχης δίπλα στα αδέρφια τους ή τους αγαπημένους τους[7], όπως η σύντροφος του Γεώργιου Καραϊσκάκη που με το θάρρος της και τη λεβεντιά της κέρδισε το δικαίωμα να συμμετέχει στα πολεμικά συμβούλια.[1] Το ντύσιμο με αντρικά ρούχα ήταν κοινός τόπος για πολλές γυναίκες εκείνη την εποχή και όχι απλά δεν προκαλούσε αντιδράσεις αλλά ήταν και πηγή περηφάνιας για εκείνες.[7] Χαρακτηριστικό είναι ότι η Μαντώ Μαυρογένους θάφτηκε τιμητικά με τη στολή του αντιστράτηγου παρά το γεγονός πως στη ζωή της δε φορούσε αντρικά ρούχα, αλλά προτιμούσε τα γυναικεία ευρωπαϊκά.[7] Όμως, ανεξάρτητα από τη συμβολή τους στον απελευθερωτικό αγώνα, οι γυναίκες δεν γίνονταν πάντα αποδεκτές από τους άντρες χωρίς προβλήματα όπως έγινε και στην περίπτωση των οπλαρχηγών Μαυρομιχάλη, Γιατράκου και Νικηταρά που αρνήθηκαν να δεχτούν στο στράτευμα την Άννα Τριτζοπούλου-Λαούπη που παρουσιάστηκε με άλλους 23 εθελοντές για να πολεμήσει.[2] Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης επίσης αρνήθηκε να αναγνωρίσει τη συμβολή της γυναίκας του Αικατερίνης στον αγώνα καθώς δεν αναφέρθηκε καθόλου στην αγωνιστική της δράση στο μνημόσυνό της και αργότερα στην ανακομιδή των οστών της.[2]

Γυναίκες εύπορων οικογενειών Φαναριωτών χρησιμοποίησαν την επιρροή τους και τον πλούτο τους για να προωθήσουν μυστικά και παρασκηνιακά τους σκοπούς των Ελλήνων και επηρέασαν τη δράση αλλά και την τύχη του Οικουμενικού Πατριαρχείου.[7] Άλλες πλούσιες γυναίκες επηρέασαν παρασκηνιακά τις ιστορικές εξελίξεις χρησιμοποιώντας την επιρροή τους και την πρόσβαση που είχαν στους άντρες που βρίσκονταν σε θέσεις λήψης αποφάσεων, όπως για παράδειγμα η σύζυγος του στρατηγού Γκούρα και κόρη πλούσιου προύχοντα, Ασημίνα Λιδωρίκη «Γκούραινα»,[8] που ανακηρύχθηκε σε «καπετάνισσα» μετά την ηρωική της συμβολή στη μάχη της Ακροπολης[11] και έπεισε τον σύζυγό της να ζητήσει τη βοήθεια των Βρετανών παρά το γεγονός ότι εκείνος άνηκε στο Γαλλικό Κόμμα.[7] Η σύζυγος του Νικηταρά, Νικήταινα Αγγελίνα, λειτούργησε ως δια μεσολαβήτρια ανάμεσα στις αντιμαχόμενες φατρίες κατά τη διάρκεια του δεύτερου εμφυλίου πολέμου.[7][8][12] Υπάρχουν επίσης φήμες πως η σύζυγος του στρατηγού Βάσου, Ελένη, λειτούργησε ως έμπιστη σύμβουλός του και γραμματέας του και χειρίστηκε όλη την αλληλογραφία του με τον Κιουταχή Πασά.[7]

Η Μπουμπουλίνα σε πίνακα του Πέτερ φον Ες.

Οι γυναίκες επίσης οργάνωσαν επιτροπές που περιέθαλπαν τα ορφανά και τους μετανάστες και συγκέντρωναν χρηματικούς και υλικούς πόρους για την Επανάσταση[1] όπως η Ρηγούλα Μπενιζέλου γνωστή και ως Αγία Φιλοθέη η Αθηναία.[10] Πολλές πλούσιες γυναίκες όπως η Μαντώ Μαυρογένους αφιέρωσαν τις περιουσίες τους στον αγώνα της ανεξαρτησίας ενώ όσες δεν διέθεταν τους ανάλογους πόρους χάριζαν ακόμα και τα κοσμήματά τους.[7] Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Πανωραίας Χατζηκώστα, της επονομαζόμενης Ψωροκώσταινας, μίας άπορης Μικρασιάτισσας Ελληνίδας που δώρισε το μοναδικό ασημένιο δαχτυλίδι και ένα γρόσι που διέθετε για τον Αγώνα. Έτσι, το όνομά της ταυτίστηκε με την ίδια την Ελλάδα και έγινε σύμβολο του Έλληνα που παρά την ανέχεια και τις προσωπικές δυσκολίες που αντιμετωπίζει εμφανίζεται πάντα πρόθυμος να βοηθήσει όσους έχουν ανάγκη.[1]

Οι γυναίκες όμως βοήθησαν και με άλλους, λιγότερο ορατούς, αλλά εξίσου σημαντικούς τρόπους όπως για παράδειγμα με τη σύναψη συμμαχιών μέσω στρατηγικών γάμων στους οποίους πάντα κατείχαν κεντρική θέση. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του γάμου της κόρης της Μπουμπουλίνας, Ελένη, με τον γιο του Κολοκοτρώνη, Πάνο, που χάρισε σημαντικούς πόρους μέσω προίκας στην οικογένεια Κολοκοτρώνη και εξασφάλισε την υποστήριξη των επαναστατημένων Σπετσών στις οικογένειες του Μωριά ενώ επέτρεψε και στην Μπουμπούλινα να επεκτείνει τη σφαίρα επιρροής της και στην Πελοπόννησο.[7] Ο Κολοκοτρώνης επίσης κανόνισε τον γάμο του άλλου του γιου, του Γενναίου, με την κόρη του Κίτσου Τζαβέλα, Ειρήνη, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να τερματίσει ο Τζαβέλας τη συμμαχία του με τον Ζαΐμη και να συνταχθεί με τον Κολοκοτρώνη.[7] Πολλές άλλες από τις ηγετικές φυσιογνωμίες της Επανάστασης φρόντισαν να συνάψουν στρατηγικούς γάμους με ισχυρές οικογένειες, όπως ο Παπαφλέσσας που αρραβώνιασε την ανιψιά του με τον Κωνσταντίνο Μαυρομιχάλη ή ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος που πάντρεψε την αδελφή του, Αικατερίνη, με τον Σπυρίδωνα Τρικούπη.[7]

Πολλές γυναίκες επίσης ήταν μέλη ή υποστηρίκτριες της Φιλικής Εταιρείας. Η Μικρασιάτισσα Κυριακή Ναύτη από τη Σμύρνη ήταν η πρώτη γυναίκα μέλος της Φιλικής Εταιρείας.[13][14].[15] Με την Εταιρία συνδέονται επίσης τα ονόματα γυναικών όπως η Μαντώ Μαυρογένους, η Ελισάβετ Υψηλάντη,[8][10] η Φαίδρα Παππά,[8] η Ασημίνα Γκούρα (το γένος Λιδωρίκη),[2][8] αλλά και η πριγκίπισσα, ηθοποιός, σκηνοθέτιδα και μεταφράστρια Ραλλού Καρατζά[15] αν και τα ονόματά τους δεν περιλαμβάνονται στις διασωθείσες λίστες μελών[7]. Πολλές γυναίκες δεν ήταν απαραίτητα μέλη της εταιρείας αλλά εργάστηκαν ως κατάσκοποι και αγγελιοφόροι για τους σκοπούς της, όπως για παράδειγμα η Μαριγώ Ζαραφοπούλου, ενώ την ενίσχυσαν και οικονομικά.[7] Όλες αυτές οι γυναίκες φρόντισαν να διαδώσουν και να προωθήσουν την ιδέα της ελληνικής ανεξαρτησίας στην Ευρώπη και να ενισχύσουν το περιρρέον φιλελληνικό κλίμα της εποχής που συνέβαλλε αποφασιστικά στην εξέλιξη της Επανάστασης. Όσες ήταν εγγράμματες, όπως η Ευανθία Καΐρη, έγραφαν επιστολές προς άλλες γυναίκες στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α. ζητώντας τη βοήθειά τους ή έγραφαν ποιήματα υπέρ της Επανάστασης που δημοσιεύονταν σε φυλλάδια που κυκλοφορούσαν στην Ελλάδα και το εξωτερικό.[7] Ειδικά η Ραλλού Καρατζά φρόντιζε να ανεβάζει προπαγανδιστικά θεατρικά έργα στο Βουκουρέστι κερδίζοντας έτσι συμπαραστάτες στον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία.[15]

Η Σφαγή της Χίου. Έργο του Ευγένιου Ντελακρουά του 19ου αι.

Ο αγώνας και τα ηρωικά κατορθώματα όλων των γυναικών που πολέμησαν ένοπλα ή συνέβαλλαν με αμέτρητους άλλους τρόπους στην Ελληνική Επανάσταση έγιναν αντικείμενο πολλών δημοτικών τραγουδιών και αποτέλεσαν έμπνευση για όλες τις επαναστατημένες γυναίκες, όπως π.χ. οι μαμπίσες της Κούβας, ενώ συγκίνησαν την Ευρώπη και συνέβαλλαν στη διαμόρφωση ενός φιλελληνικού κλίματος που αποδείχθηκε κρίσιμης σημασίας για την έκβαση του αγώνα. Ανάμεσα στους Ευρωπαίους φιλέλληνες επίσης που υποστήριξαν την Ελληνική Επανάσταση ήταν και πολλές γυναίκες όπως για παράδειγμα η πρώτη σύζυγος του Βρετανού ποιητή Πέρσι Σέλλεϋ, Χάριετ Γουέστμπροουκ, η νύφη του φιλέλληνα Γερμανού συγγραφέα Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε, Οθέλεια φον Γκαίτε,[1] η Ρουμάνα συγγραφέας Ντόρα Ντ΄΄Ιστρια, η δούκισσα της Πλακεντίας Σοφία ντε Μαρμπουά, η Ρωξάνδρα Στούρτζα, η Γαλλίδα συγγραφέας Ιουλιέτα Αδάμ-Λαμπέρ αλλά και οι Μαντάμ Νταμάς και Κλαίρη ντε Κερσέν, δούκισσα του Ντιρά, που επηρέασαν υπέρ της Ελλάδας αντίστοιχα τον Γάλλο πρωθυπουργό Ρισελιέ και τον βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο ΙΗ΄ κατά την κρίσιμη εποχή της έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης.[16] Οι γυναίκες αυτές, καλλιεργημένες, δραστήριες, χειραφετημένες και προοδευτικές, γαλουχημένες με τα πρότυπα και τα ιδεώδη του γυναικείου κινήματος που αναπτύχθηκε από τον 19ο αιώνα στην Ευρώπη και την Αμερική, φροντίζουν για την ανακούφιση των προσφύγων και των ορφανών, ιδρύουν φιλελληνικούς συλλόγους σε διάφορες πόλεις της Δύσης, συγκεντρώνουν χρηματικούς πόρους, επηρεάζουν τη διεθνή κοινή γνώμη, εκδίδουν και κυκλοφορούν διακηρύξεις υπέρ του αγώνα των Ελλήνων αλλά και υπέρ τη χειραφέτησης των Ελληνίδων και οργανώνουν τη μόρφωσή τους στην Ελλάδα ιδρύοντας σχολεία θηλέων και γυναικεία κολλέγια.[16]

Στην εικονογραφία της Ελληνικής Επανάστασης η ίδια η Ελλάδα εμφανίζεται ως μία γυναίκα που είτε ηγείται του αγώνα με θάρρος ντυμένη στα λευκά είτε θρηνεί τις απώλειες και τις αδικίες που έχει υποστεί ντυμένη στα μαύρα και πάντα μόνη.[17] Στον «Ύμνο για την Ελευθερία» ο Σολωμός ταυτίζει την Ελλάδα-γυναίκα, μία χώρα ιστορικά απομονωμένη ανάμεσα σε κράτη που συχνά αποδείχθηκαν εχθρικά, με γλώσσα, αλφάβητο και ιστορική προέλευση που διαφέρει σημαντικά από εκείνα των γειτόνων της, με την ίδια την Ελευθερία και την παρουσιάζει να ζητά ολομόναχη βοήθεια από τις Μεγάλες Δυνάμεις χωρίς ανταπόκριση.[17] Στην «Κόρη της Λίμνου» ο Κωστής Παλαμάς συνδέει την επαναστατική θηλυκή εικονογραφία της Ελλάδας με την ελληνική αρχαιότητα καθώς γράφει πως δεν είναι ντροπή να ηγείται της μάχης μία γυναίκα αφού και στους αρχαίους χρόνους υπήρχαν πολεμικές θηλυκές θεότητες όπως η Νίκη.[17] Στη «Σφαγή της Χίου» ο Ντελακρουά εμφανίζει τρεις γυναίκες ως σύμβολα των παθών των Ελλήνων: η μία είναι νεκρή, η άλλη, μία νεαρή γυναίκα, γέρνει στον ώμο ενός άντρα αποκαρδιωμένη και η τρίτη, μία ηλικιωμένη γυναίκα, δείχνει τρομαγμένη.[17] Σε άλλους πίνακες της εποχής εμφανίζονται ως σύμβολα και παραδείγματα των παθών του Ελληνικού έθνους γυναίκες που κρατούν στην αγκαλιά τους προστατευτικά τα παιδιά τους ενώ οι Τούρκοι τις κατασφάζουν.[17]

Μετά το πέρας της Επανάστασης η συμβολή των γυναικών σε αυτήν ξεχάστηκε και στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος οι γυναίκες αποκλείστηκαν από τα πολιτικά και νομικά δικαιώματα που αναγνωρίσθηκαν στους άνδρες ενώ δεν λάμβαναν ούτε την ίδια εκπαίδευση με αυτούς ούτε είχαν τις ίδιες δυνατότητες επαγγελματικής δραστηριοποίησης.[2] Ακόμα και η Μπουμπουλίνα δεν έλαβε τη σύνταξη που είχε αιτηθεί γιατί κρίθηκε πως μόνο ως «χήρα αγωνιστή» θα τη δικαιούνταν.[3] Με τη λήξη του εθνικοαπελευρωτικού αγώνα οι γυναίκες στην Ελλάδα βρέθηκαν αναγκασμένες να συνεχίζουν να παλεύουν σε έναν δικό τους αγώνα για την αναγνώριση των πολιτικών, κοινωνικών και νομικών δικαιωμάτων τους.[2]

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Cook, Bernard A. (2006). Women and War: A Historical Encyclopedia from Antiquity to the Present. ABC-CLIO. σελίδες 255–56. ISBN 9781851097708. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 25 Μαρτίου 2019. 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 (2006) «Η Συμμετοχή των Γυναικών στα Κέντρα Λήψης Πολιτικών Αποφάσεων στην Ελλάδα» Αρχειοθετήθηκε 2019-03-26 στο Wayback Machine.. Έρευνα - Μελέτη του Κ.Ε.Θ.Ι.. Σελ. 31-39. Ανακτήθηκε 2019-03-26.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Νικολάου-Σμοκοβίτη, Λίτσα (1987). «Η Συμβολή της Γυναίκας στην Ελληνική Επανάσταση». Παρνασσός ΚΘ´ (1): 39-51. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 2019-03-26. https://web.archive.org/web/20190326155613/http://www.lsparnas.gr/page_flip/box5D_004-1/resources/PDF_File.pdf. Ανακτήθηκε στις 2019-03-26. 
  4. ↑ 4,0 4,1 Απόστολος Βακαλόπουλος, Ιστορία του νέου Ελληνισμού, σελ. 516
  5. ↑ «Οι αγώνες των γυναικών στην επανάσταση του 1821 και ο σημαντικός τους ρόλος». Ελεύθερος Τύπος. 25 Μαρτίου 2019. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2019. 
  6. ↑ 6,0 6,1 «ΚΡΗΤΙΚΕΣ». gym-ag-myron.ira.sch.gr. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2019. 
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 Angelomatis, Eleni (2008). «“Women in the War of Greek Independence”» (στα αγγλικά). Networks of Power in Modern Greece (London: Hurst and Company): 45-68. https://www.academia.edu/346673/_Women_in_the_War_of_Greek_Independence_in_Mark_Mazower_editor_Networks_of_Power_in_Modern_Greece._Essays_in_Honour_of_John_Campbell_Hurst_and_Company_London_2008_pp._45-68. Ανακτήθηκε στις 2019-03-25. 
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 8,6 Ροδοπούλου - Ρόζου, Σούλα (2012). Οι άσημες και οι ταπεινές του 21. Αθήνα. ISBN 978-960-289-125-4. 
  9. ↑ Τάκαρη, Κωνσταντίνα (1984). Η Γυναίκα από την Αρχαιότητα ως την Τεχνολογική Επανάσταση. Αθήνα: Σταμούλης. σελ. 64. ISBN 9780003515398. 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 «Η Ελληνίδα στην Τουρκοκρατία και στο «21»». Ορθόδοξη Πορεία. 25 Μαρτίου 2015. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2019. 
  11. ↑ Αναγνωστόπουλος Γ.. Ασήμω Γκούραινα – Η Ελληνίδα Φρούραρχος της Ακρόπολης Αθηνών. Σελίδες από τη Φωκίδα, Εταιρεία Φωκικών Μελετών, Οκτ-Δεκ 2013, τ. 148, σελ. 16/7516 - 19/7519. Κωδικός Εντύπου: 073730, ISSN 1105-6215
  12. ↑ Αθανασίου, Δημήτριος (22 Μαρτίου 2018). «e-MHTERIKO: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ"». e-MHTERIKO. Ανακτήθηκε στις 26 Μαρτίου 2019. 
  13. ↑ Μικρασιατικά Χρονικά, Τόμοι 1-2, 1938, σελ. 117
  14. ↑ Φιλολογικός Σύλλλογος Παρνασός, Παρνασσός, 1969, σελ. 202
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 Kolasa-Sikiaridi, Kerry. «The Heroines of the Greek War of Independence (Video) | GreekReporter.com» (στα Αγγλικά). Ανακτήθηκε στις 25 Μαρτίου 2019. 
  16. ↑ 16,0 16,1 «Γυναίκες Φιλέλληνες». Ιστορικά (Ελευθεροτυπία) (228). 2004-03-18. http://www.pi.ac.cy/pi/files/epimorfosi/isotita_fylou/dimgymn/arxeia/istoria/Afieromata_Leukomata/Gunaikes_Filellines.pdf. Ανακτήθηκε στις 2019-03-27. 
  17. ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 17,4 Cook, Bernard A. (2006). Women and War: A Historical Encyclopedia from Antiquity to the Present. ABC-CLIO. σελίδες 251–52. ISBN 9781851097708. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Οκτωβρίου 2021. Ανακτήθηκε στις 25 Μαρτίου 2019. 
Ανακτήθηκε από "https://el.wiki.x.io/w/index.php?title=Συμμετοχή_των_γυναικών_στην_Ελληνική_Επανάσταση_του_1821&oldid=10713548"