Οι Λομβαρδοί στην Πρώτη Σταυροφορία
Οι Λομβαρδοί στην Πρώτη Σταυροφορία (ιταλικά: I Lombardi alla Prima Crociata), γνωστή απλούστερα και ως Οι Λομβαρδοί, είναι όπερα - λυρικό δράμα σε 4 πράξεις του Ιταλού συνθέτη Τζουζέπε Βέρντι. Είναι γραμμένη πάνω σε ιταλικό λιμπρέτο του Τεμιστόκλε Σολέρα, βασισμένο στο ομώνυμο επικό ποίημα του Τομάζο Γκρόσι. Η παγκόσμια πρεμιέρα της όπερας έγινε στο λυρικό θέατρο Σκάλα του Μιλάνου στις 11 Φεβρουαρίου 1843.
 | |
| Τίτλος | I Lombardi alla Prima Crociata[1] |
|---|---|
| Γλώσσα | Ιταλικά |
| Ημερομηνία δημοσίευσης | 19ος αιώνας |
| Μορφή | όπερα |
| Χαρακτήρες | Prior of Milan[2][3], Pirro[2][3], Giselda[2][3], Acciano[2][3], Oronte[2][3], Arvino[2][3], Pagano/Hermit[2][3], Sofia[2][3] και Viclinda[2][3] |
 Σχετικά πολυμέσα | |
| δεδομένα () | |
Το 1847 η όπερα αναθεωρήθηκε σε σημαντικό βαθμό για να καταστεί η πρώτη γκραν οπερά του Βέρντι, προκειμένου να ανεβεί στη γαλλική γλώσσα στη Salle Le Peletier της Όπερας του Παρισιού υπό τον τίτλο Ιερουσαλήμ (Jérusalem).
Ιστορικά στοιχεία
ΕπεξεργασίαΟι περιπλοκές στο αρχικό δραματικό έπος του απαιτούσαν σημαντικές αλλαγές εκ μέρους του λιμπρετίστα: τα ιστορικά πρόσωπα του πρωτοτύπου δεν εμφανίζονται στην όπερα και η ιστορία είναι αυτή μιας φανταστικής οικογένειας και της συμμετοχής της στις Σταυροφορίες. Ο μουσικολόγος Τζούλιαν Μπάντεν σημειώνει για την προέλευση της όπερας αυτής: «Το 1843 οποιοδήποτε θέμα στο οποίο οι Ιταλοί εμφανίζονταν ενωμένοι ενάντια σε κάποιο κοινό εχθρό ήταν επικίνδυνο, ιδιαίτερα στο υπό αυστριακή κατοχή Μιλάνο. Ωστόσο, παραδόξως, δεν ήταν η αστυνομία, αλλά η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία που αντέδρασε στους Λομβαρδούς[4], καθώς ο αρχιεπίσκοπος του Μιλάνου είχε ακούσει φήμες ότι το έργο εμπεριείχε ειδικά στοιχεία του εκκλησιαστικού τελετουργικού. Αλλά με δεδομένη την άρνηση του Βέρντι να επιφέρει οποιεσδήποτε αλλαγές στη μουσική, είναι καλό το ότι το αποτέλεσμα των ερευνών του επικεφαλής της αστυνομίας σχετικά με τις διαμαρτυρίες του αρχιεπισκόπου απαίτησαν μόνο πολύ μικρές τροποποιήσεις.
Ιστορία παραστάσεων
Επεξεργασία19ος αιώνας
Ενώ η παγκόσμια πρεμιέρα υπήρξε δημοφιλής επιτυχία, οι αντιδράσεις των κριτικών ήταν λιγότερο ενθουσιώδεις και αναπόφευκτες συγκρίσεις έγιναν με τον Ναμπούκο. Ωστόσο, ένας συγγραφέας της εποχής σημείωσε: «Αν ο Ναμπούκο δημιούργησε τη φήμη αυτού του νέου συνθέτη, Οι Λομβαρδοί χρησίμευσαν στο να την επιβεβαιώσουν»[5]. Ο Μπάντεν διαφωνεί με αυτή την άποψη, σημειώνοντας ότι «ο Ναμπούκο συνιστά ένα ενιαίο κομμάτι, μία ενότητα, έστω και ακατέργαστη, ενώ Οι Λομβαρδοί συνιστούν μία συσσώρευση ετερογενών ιδεών, κάποιων από αυτές αξιοσημείωτων και κάποιων άλλων απίστευτα κοινότοπων»[4].
Ο Μπάντεν σημειώνει επιπλέον ότι για πολλά χρόνια Οι Λομβαρδοί απελάμβαναν την ίδια περίπου δημοφιλία με τον Ναμπούκο[6], αλλά δεν τα πήγαν καλά στη Βενετία το επόμενο έτος και λίγες παραστάσεις τους έγιναν έξω από την Ιταλία. Πάντως μέσα στην Ιταλία η όπερα ανέβηκε στη Λούκκα το θέρος του 1843, στη Φλωρεντία και ξανά στη Λούκκα το φθινόπωρο του ίδιου έτους, ενώ κατά την περίοδο του καρναβαλιού του 1843-1844 παραστάσεις της δόθηκαν στην Τεργέστη και στο Τορίνο. Το 1845 παρουσιάσθηκε στη Μπολόνια και στη θεατρική περίοδο 1845-1846 στο Παλέρμο. Δεκαετίες αργότερα, και ενώ έχει ήδη διαδοθεί η όπερα Ιερουσαλήμ, Οι Λομβαρδοί ξαναπαρουσιάζονται στη φλωρεντία στα τέλη της δεκαετίας του 1880[7].
Οι Λομβαρδοί υπήρξαν η πρώτη όπερα του Βέρντι που ακούστηκε στις ΗΠΑ, στο Palmo's Opera House[8] της Νέας Υόρκης στις 3 Μαρτίου 1847. Η βρετανική πρεμιέρα είχε ήδη γίνει το προηγούμενο έτος, στις 12 Μαΐου 1846 στο Βασιλικό Θέατρο του Λονδίνου[9], με τον Βέρντι να έχει προσκληθεί εκεί.
Ωστόσο, με την Ιταλία να προσεγγίζει την ενοποίησή της τη δεκαετία του 1850 και μετά, το κάλεσμα των Λομβαρδών στα πατριωτικά ένστικτα του λαού φάνημε να κρατά την όπερα στην επικαιρότητα, παρότι το 1865, όταν ο Αρρίγκο Μπόιτο είδε μία παράστασή της, σχολίασε ότι η όπερα είχε αρχίσει να δείχνει την ηλικία της»[6].
20ός και 21ος αιώνας
Οι Λομβαρδοί ανέβηκαν ως η πρώτη παραγωγή της περιόδου 1930-1931 στη Σκάλα του Μιλάνου[10].
Λίγες ωστόσο υπήρξαν οι παραστάσεις της στη νεότερη εποχή, παρότι ανέβηκε το 1976 τόσο στο Κόβεν Γκάρνεν με τον Χοσέ Καρρέρας[11], όσο και στο Μπιλμπάο (ABAO company), επίσης με τον Καρέρας[12].
Οι πρώτες παραστάσεις στη Metropolitan Opera της Νέας Υόρκης έγιναν την περίοδο 1993/94, με τους Λουτσιάνο Παβαρότι και Samuel Ramey.
Οι Λομβαρδοί παρουσιάσθηκαν στο Teatro Donizetti του Μπέργκαμο στα τέλη του 2001 με τη Δήμητρα Θεοδοσίου στο καστ. Το Teatro Regio της Πάρμα τους ανέβασε τον Ιανουάριο του 2009 ως μέρος ενός κύκλου παρουσιάσεως όλων των μελοδραμάτων του Βέρντι. Η παράσταση της Πάρμα υπάρχει σε DVD.
Τα πρόσωπα του έργου
Επεξεργασία| Ρόλος | Φωνή | Διανομή στην πρεμιέρα, 11 Φεβρουαρίου 1843[13] (Μαέστρος: - Eugenio Cavallini) |
|---|---|---|
| Αρβίνο, γιος του Λόρδου Φόλκο | τενόρος | Giovanni Severi |
| Παγκάνο / ερημίτης, γιος του Λόρδου Φόλκο | βαθύφωνος | Prosper Dérivis |
| Βικλίντα, σύζυγος του Αρβίνο | υψίφωνος | Teresa Ruggeri |
| Γκιζέλντα, θυγατέρα του Αρβίνο | υψίφωνος | Erminia Frezzolini |
| Ορόντης, γιος του Αξιανού, κυβερνήτη της Αντιόχειας | τενόρος | Carlo Guasco |
| Αξιανός, εμίρης (κυβερνήτης) της Αντιοχείας | τενόρος | Luigi Vairo |
| Σοφία, σύζυγος του Αξιανού | υψίφωνος | Amalia Gandaglia |
| Πίρο, υπασπιστής του Αρβίνο | βαθύφωνος | Gaetano Rossi |
| Κύριος του Μιλάνου | τενόρος | Napoleone Marconi |
| Χορωδία από χωρικούς του Μιλάνου, ανακτορικούς φρουρούς, σταυροφόρους, προσκυνητές, καλόγριες, γυναίκες του χαρεμιού και πολεμιστές | ||
Η υπόθεση του έργου
Επεξεργασία- Χρόνος: 1096 - 1097 μ.Χ.
- Τόπος: Μιλάνο, Αντιόχεια και τα περίχωρά της, περίχωρα της Ιερουσαλήμ
Πράξη Α΄: Η βεντέτα
ΕπεξεργασίαΣκηνή 1: Η πλατεία έξω από τον ναό του Αγίου Αμβροσίου στο Μιλάνο
Οι δύο γιοι του Λόρδου Φόλκο, ο Παγκάνο και ο Αρβίνο, συμφιλιώνονται μετά τη διαμάχη τους για την απόκτηση της Βικλίντα. Ο Παγκάνο, που κάποτε είχε απειλήσει τη ζωή του αδελφού του, έχει επιστρέψει από την εξορία. Μπροστά στην εκκλησία του Αγίου Αμβροσίου μαζεύεται ένα πλήθος ανθρώπων για να πανηγυρίσει. Η Βικλίντα, τώρα σύζυγος του Αρβίνο, και η κόρη τους Γκιζέλντα είναι εκεί. Ανακοινώνεται μία σταυροφορία για τους Αγίους Τόπους και ο Αρβίνο πρόκειται να ηγηθεί μιας μονάδας της. Ο Παγκάνο εκμυστηρεύεται τη συνεχιζόμενη καταπίεση των αισθημάτων του στον Πίρο, υπασπιστή του Αρβίνο: επιθυμεί ακόμα τη Βικλίντα (Sciagurata! hai tu creduto / «Κακόμοιρη γυναίκα! Πίστεψες πως θα μπορούσα να σε ξεχάσω;...»). Καθώς καλόγριες τραγουδούν ύμνους στο υπόβαθρο, ο Πίρο και μία συμμορία συμφωνούν να βοηθήσουν τον Παγκάνο να πάρει τη Βικλίντα πίσω.
Σκηνή 2: Το ανάκτορο των Φόλκο
Η Βικλίντα και η Γκιζέλντα ανησυχούν για τον Παγκάνο και την υποτιθέμενη αλλαγή του. Ο Αρβίνο τους ζητεί να προσέχουν τον γέρο πατέρα του, τον λόρδο Φόλκο, που περνά τη νύχτα στα διαμερίσματα του Αρβίνο. Η Γκιζέλντα προσεύχεται (άρια: Salve Maria / «Χαίρε Μαρία!»). Ο Πίρο και ο Παγκάνο επιδράμουν στο ανάκτορο με τη συμμορία τους. Ο Παγκάνο βγάζει το σπαθί του από το θηκάρι και μπαίνει στα δωμάτια του Αρβίνο. Βγαίνει με το σπαθί ματωμένο και με τη Βικλίντα. Αλλά ο Αρβίνο εμφανίζεται ξαφνικά και ο Παγκάνο συγκλονίζεται μαθαίνοντας πως στο σκοτάδι σκότωσε τον πατέρα του αντί για τον αδελφό του (Orror! / «Φρίκη! Αποτρόπαιο τέρας της κόλασης...»). Ενώ ένας συμμορίτης καλεί να σκοτώσουν τον Παγκάνο, η Γκιζέλντα διαμαρτύρεται κατά της συνέχισης της αιματοχυσίας. Μετά από αυτά, ο Παγκάνο στέλνεται και πάλι στην εξορία.
Πράξη Β΄: Ο άνθρωπος της σπηλιάς
ΕπεξεργασίαΣκηνή 1: Το ανάκτορο του Αξιανού στην Αντιόχεια
Ο Αξιανός και αντιπρόσωποι από τα γύρω εδάφη σχεδιάζουν τη συνέχιση της αντιστάσεώς τους κατά των επιδρομών των Σταυροφόρων. `Εχουν αιχμαλωτίσει τη Γκιζέλντα, που κρατείται τώρα στο χαρέμι του Αξιανού. Η Σοφία, η κυρίως σύζυγος του Αξιανού και κρυπτοχριστιανή, εμφανίζεται συνοδευόμενη από τον γιο της Ορόντη. Ο Ορόντης έχει ερωτευθεί την αιχμάλωτη Γκιζέλντα (άρια: La mia letizia infondere / «Να μπορούσα να ενσταλάξω τη χαρά μου μέσα στην αγαπητή καρδιά της»). Καθώς ο Ορόντης τραγουδά τον έρωτά του, η Σοφία βλέπει την Γκιζέλντα ως ένα μέσο για να μεταστρέψει τον γιο της στον Χριστιανισμό (Come poteva un angelo / «Πώς θα μπορούσε ο ουρανός να δημιουργήσει έναν άγγελο τόσο αγνό»).
Σκηνή 2: Μια σπηλιά στην έρημο έξω από την Αντιόχεια
Κάποιος ερημίτης περιμένει την άφιξη των Σταυροφόρων. Στη σπηλιά του εμφανίζεται ένας άνδρας και ρωτά τον ερημίτη πώς θα συγχωρηθεί για τις αμαρτίες του. Ο άνδρας αυτός είναι ο Πίρο, ο οποίος έχει γίνει έμπιστος του Αξιανού και τώρα ελέγχει τις πύλες της Αντιοχείας. Ο ερημίτης τον συμβουλεύει ότι θα συγχωρηθεί αν ανοίξει τις πύλες στους Σταυροφόρους που πλησιάζουν. Μετά από λίγο οι Σταυροφόροι, με επικεφαλής τον Αρβίνο, φθάνουν στη σπηλιά. Ο ερημίτης μαθαίνει ότι η κόρη του Αρβίνο έχει αιχμαλωτισθεί από τον Αξιανό. Ο ερημίτης τους διαβεβαιώνει ότι θα κατορθώσουν να καταλάβουν την Αντιόχεια.
Σκηνή 3: Το χαρέμι του Αξιανού
Οι γυναίκες του χαρεμιού τραγουδούν για την τύχη της Γκιζέλντα να προσελκύσει την προσοχή του Ορόντη. Καθώς η Γκιζέλντα προσεύχεται (άρια: Oh madre, dal cielo / «Ω μητέρα, από τους ουρανούς άκου τον θρήνο μου»), ξαφνικά κραυγές ειδοποιούν ότι οι Σταυροφόροι έχουν εισβάλει στην Αντιόχεια. Η Σοφία ορμά μέσα για να αναγγείλει ότι τόσο ο Αξιανός όσο και ο Ορόντης έχουν σκοτωθεί. Ο Αρβίνο μπαίνει με τον ερημίτη. Η Σοφία αναγνωρίζει τον Αρβίνο ως τον φονιά του συζύγου και του γιου της. Η Γκιζέλντα φρικιά και αποτραβιέται όταν ο πατέρας της επιχειρεί να την αγκαλιάσει. Ανακοινώνει ότι αυτή η Σταυροφορία δεν ήταν το θέλημα του Θεού. Ο Αρβίνο βγάζει το σπαθί του και απειλεί να τη σκοτώσει για τη βλασφημία της, αλλά εμποδίζεται από τον ερημίτη και τη Σοφία. Ο Αρβίνο ανακοινώνει ότι η κόρη του έχει τρελαθεί.
Πράξη Γ΄: Ο προσηλυτισμός
ΕπεξεργασίαΣκηνή 1: Η κοιλάδα του Ιωσαφάτ: η Ιερουσαλήμ διακρίνεται μακριά στην απόσταση.
Οι Σταυροφόροι, με τους οποίους έχουν ενωθεί χριστιανοί προσκυνητές, τραγουδούν την ομορφία της Ιερουσαλήμ και των Αγίων Τόπων. Η Γκιζέλντα έχει περιπλανηθεί μακριά από το στρατόπεδο του πατέρα της. Ξαφνικά, εμφανίζεται ο Ορόντης! Δεν είχε σκοτωθεί, αλλά μόνο τραυματισθεί από το σπαθί του Αρβίνο. Η Γκιζέλντα και ο Ορόντης αποφασίζουν να διαφύγουν μαζί (διωδία: Oh belle, a questa misera / «Ω σκηνές των Λομβαρδών, όμορφες σε αυτό το δύστυχο κορίτσι, αντίο!»).
Σκηνή 2: Η σκηνή του Αρβίνο
Ο Αρβίνο λυσσομανά για την προδοσία της κόρης του. Στρατιώτες φθάνουν για να τον πληροφορήσουν ότι ο Παγκάνο έχει επισημανθεί στο στρατόπεδο και καλούν για τη σύλληψή του. Ο Αρβίνο συμφωνεί.
Σκηνή 3: Μια σπηλιά κοντά στον ποταμό Ιορδάνη
Μετά από μία εισαγωγή από τα βιολιά, εμφανίζονται η Γκιζέλντα και ο Ορόντης. Ο Ορόντης έχει τραυματισθεί και η Γκιζέλντα θρηνεί πικρά για τη σκληρότητα του Θεού. Παρουσιάζεται τότε ο ερημίτης και τους λέει πως ο έρωτάς τους είναι αμαρτωλός, αλλά μπορεί να εξαγνισθεί αν ο Ορόντης κατηχηθεί και βαπτισθεί χριστιανός. Ο ερημίτης τον βαπτίζει και η Γκιζέλντα θρηνεί καθώς ο Ορόντης πεθαίνει από τα τραύματά του, υποσχόμενος να τη δει στον Παράδεισο (τριωδία: Qual voluttà trascorrere / «Τι θαυματουργή χαρά αισθάνομαι»).
Πράξη Δ΄: Ο Πανάγιος Τάφος
ΕπεξεργασίαΣκηνή 1: Μια σπηλιά κοντά στην Ιερουσαλήμ
Ο Ορόντης εμφανίζεται στο όνειρο της Γκιζέλντα και της λέει ότι ο Θεός έχει εισακούσει την προσευχή της. Επίσης, οι Σταυροφόροι θα βρουν δύναμη στα νερά της κολυμβήθρας του Σιλωάμ (άρια: In cielo benedetto / «Μέσα από σένα, Γκιζέλντα, είμαι ευλογημένος στον Παράδεισο»). Η Γκιζέλντα ξυπνά και τραγουδά για το θαυματουργικό όραμά της (άρια: Qual prodigio . . . Non fu sogno! / «Θαύμα!... Δεν ήταν όνειρο»).
Σκηνή 2: Το στρατόπεδο των Λομβαρδών
Οι Σταυροφόροι και οι προσκυνητές απελπίζονται ότι ο Θεός τούς έχει εγκαταλείψει στην έρημο (Ο signore, dal tetto natio / «Ω Κύριε, Συ μας προσεκάλεσες»). Η Γκιζέλντα ορμά ανάμεσά τους ανακοινώνοντας την ανακάλυψη μιας πηγής νερού. Καθώς όλοι χαίρονται, ο Αρβίνο βεβαιώνει τους Σταυροφόρους του για την πεποίθησή του ότι τώρα θα πάρουν την Ιερουσαλήμ.
Σκηνή 3: Το αντίσκηνο του Αρβίνο
Πεθαίνοντας από τραύματα, ο ερημίτης μεταφέρεται από τη Γκιζέλντα και τον Αρβίνο. Ο ερημίτης αποκαλύπτει την ταυτότητά του: είναι ο Παγκάνο. Στις τελευταίες του στιγμές, εξομολογείται στον Αρβίνο τη μετάνοιά του για τον φόνο του πατέρα τους και ικετεύει για συγχώρηση. Ο Αρβίνο αγκαλιάζει τον αδελφό του και ο Παγκάνο ζητά μια τελευταία ενατένιση της Αγίας Πόλεως. Καθώς η Ιερουσαλήμ εμφανίζεται στην απόσταση, ο Παγκάνο πεθαίνει. Οι Σταυροφόροι υμνούν τον Θεό (Te lodiamo, gran Dio di vittoria / «Σε υμνούμε, ω μέγα Θεέ της νίκης»).
Ηχογραφήσεις
Επεξεργασία| Χρονιά | Διανομή (Αρβίνο, Παγκάνο, Βικλίντα, Γκιζέλντα, Ορόντης) |
Μαέστρος, Θέατρο και ορχήστρα |
Δίσκος[14] |
|---|---|---|---|
| 1951 | Aldo Bertocci, Mario Petri, Miriam Pirazzini, Maria Vitale, Gustavo Gallo |
Manno Wolf-Ferrari, Συμφωνική Ορχήστρα και Χορωδία της RAI του Μιλάνου |
Audio CD: Warner Fonit |
| 1971 | Jerome Lo Monaco Ruggero Raimondi Desdemona Malvisi Cristina Deutekom, Πλάθιντο Ντομίνγκο |
Lamberto Gardelli, Βασιλική Φιλαρμονική Ορχήστρα & οι Ambrosian Singers |
Audio CD: Philips Cat: 000942602 |
| 1984 | Carlo Bini, Silvano Carroli, Luisa Vannini, Ghena Dimitrova, Χοσέ Καρέρας |
Gianandrea Gavazzeni, Ορχήστρα και χορωδία της Σκάλας του Μιλάνου, (ηχογρ. στη Σκάλα, Απρίλιος 1984) |
DVD: Warner Music Vision, Cat: 0927 44927 1 Kultur, Cat: D 2036 |
| 1996 | Richard Leech Samuel Ramey Patricia Racette June Anderson, Λουτσιάνο Παβαρότι |
James Levine, Ορχήστρα και χορωδία της Μητροπολιτικής Όπερας |
Audio CD: Decca Cat: 455 287-2 |
| 2001 | Francesco Piccoli, Giorgio Surjan, Graziella Merrino, Δήμητρα Θεοδοσίου, Massimo Giordano |
Tiziano Severini, Orchestra I Pommeriggi Musicali di Milano και Coro del Circuito Lirico Lombardo, (ηχογρ. σε παραστάσεις στο Teatro Ponchielli της Κρεμόνα, 16-18 Νοεμβρίου} |
Audio CD: Dynamic CDS 390/1-2 |
| 2009 | Roberto di Biasio, Michele Pertusi, Christina Giannelli, Δήμητρα Θεοδοσίου, Francesco Meli |
Daniele Calligari, Ορχήστρα και χορωδία του Teatro Regio της Πάρμα, (ηχογρ. σε παραστάσεις στο Teatro Regio τον Ιανουάριο) |
DVD & Blu-ray: C-Major, Cat: 721808 |
Σημειώσεις
Επεξεργασία- ↑ Ιστορικό Αρχείο Ρικόρντι. 54. Ανακτήθηκε στις 20 Οκτωβρίου 2021.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 Ανακτήθηκε στις 25 Απριλίου 2019.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 Ανακτήθηκε στις 9 Μαΐου 2019.
- ↑ 4,0 4,1 Budden (1984), σελ. 115-117
- ↑ Αναφέρεται στον Budden (1984), σελ. 116
- ↑ 6,0 6,1 Budden (1984), σελ. 134-135
- ↑ Performances of I Lombardi reported on librettodopera.it[νεκρός σύνδεσμος]
- ↑ Andrew Porter, "Traces of Eternal Beauty", στο συνοδό τευχίδιο της ηχογραφήσεως των Λομβαρδών από τη Phillips το 1971 και το 1998
- ↑ David Kimball, στον Holden, σελ. 980
- ↑ Raymond Hall, "Verdi's I Lombardi Inaugurates La Scala Season; Italy's Famous Lyric Stage Revives Composer's Early Opera in Brilliant and Colorful Presentation", The New York Times, 18 Ιανουαρίου 1931. Retrieved 9 April 2013.
- ↑ «Details from Royal Opera House, πρόγραμμα του Covent Garden για τις 25 Μαΐου 1976». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 5 Οκτωβρίου 2013.
- ↑ Cast details from 1976 on ABAO.org Retrieved 6 April 2013
- ↑ Ο κατάλογος των τραγουδιστών όπως δίνεται από τον Budden, τόμος 1, σελ. 114
- ↑ Recordings on operadis-opera-discography.org.uk
Πηγές
Επεξεργασία- Budden, Julian (1984), The Operas of Verdi, Volume 1: From Oberto to Rigoletto. Λονδίνο: Cassell, 1984. ISBN 0-304-31058-1.
- Kimball, David, στον The New Penguin Opera Guide, Νέα Υόρκη: Penguin Putnam, 2001. ISBN 0-14-029312-4.
- Phillips-Matz, Mary Jane, Verdi: A Biography, Λονδίνο & Νέα Υόρκη: Oxford University Press, 1993. ISBN 0-19-313204-4.
- "The story" and "History" on giuseppeverdi.it (στην αγγλική)
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Επεξεργασία- Το (ιταλικό) λιμπρέτο στο giuseppeverdi.it
- άριες στο aria-database.com
- OONY website with 2012-13 season productions
| Στο λήμμα αυτό έχει ενσωματωθεί κείμενο από το λήμμα I Lombardi alla prima crociata της Αγγλικής Βικιπαίδειας, η οποία διανέμεται υπό την GNU FDL και την CC-BY-SA 4.0. (ιστορικό/συντάκτες). |