Μιχαήλ Περδικάρης

Ο Μιχαήλ Περδικάρης ή Πρεδικάρης (Κοζάνη 1766 - Μοναστήρι 1828) ήταν Έλληνας γιατρός και λόγιος από την Κοζάνη. Καταγόταν από οικογένεια γιατρών και έμεινε γνωστός για την έντονη κριτική που άσκησε με το λογοτεχνικό του έργο στην κοινωνία της εποχής του.

Μιχαήλ Περδικάρης
Γέννηση	1766 Κοζάνη
Θάνατος	1828 Μπίτολα
Ιδιότητα	ιατρός

Καταγωγή

Ο Μιχαήλ Περδικάρης ή Πρεδικάρης καταγόταν από οικογένεια γιατρών. Για τον πατέρα του Μιχαήλ αναφέρονται δύο διαφορετικές υποθέσεις στην βιβλιογραφία , που αμφότερες συμφωνούν στο ότι ο πατέρας του Μιχαήλ, ονομαζόταν Αναστάσιος Περδικάρης ή Πρεδικάρης, και διαφέρουν στο εάν αυτός ήταν από τη μητέρα του ή από τον πατέρα του εγγονός του ιατροφιλοσόφου Αναστασίου Πρεδικάτωρος, του οποίου σχεδόν όλοι οι άρρενες απόγονοι σπούδασαν Ιατρική. Εγκυρότερες πρέπει να θεωρηθούν οι απόψεις του Γεωργίου Ζαβίρα, καθώς ο Ζαβίρας έζησε χρονικά εγγύτερα στα γεγονότα έχοντας άμεση πληροφόρηση τόσο από τον ίδιο τον Περδικάρη, όσο και από τον Γεώργιο Σακελλάριο, επιστήθιο φίλο και των δύο . Κατά τον Ζαβίρα λοιπόν πατέρας του Μιχαήλ ήταν ο Αναστάσιος Πρεδικάρης, ο εκ Βερροίας ιατροφιλόσοφος, γιος της Χρυσούλας, της οποίας το επίθετο «Πρεδικάρι» είχε λάβει και ο πατέρας του Αναστασίου, ο Μανολάκης . Κατά συνέπεια και ο εδώ βιογραφούμενος Μιχαήλ στα μέχρι σήμερα γνωστά χειρόγραφα, όπως στο «Οδός Μαθηματικής» καθώς και στο «Ρήγας ή κατά ψευδοφιλελλήνων», προφανώς υπερήφανος γι’ αυτή την καταγωγή, γράφει το όνομά του ως Μιχαήλ Πρεδικάρης.

Βιογραφία

Ο Μιχαήλ Περδικάρης γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1766. Διδάχτηκε τα πρώτα γράμματα από τον πατέρα του Αναστάσιο, συνέχισε όμως τις εγκύκλιες σπουδές του στο Βλαχολίβαδο, κοντά ίσως στον ιερομόναχο Διονύσιο, επειδή, μετά από τη μεγάλη καταστροφή που υπέστη η πόλη κατά τα Θεοφάνια του 1770 από μία οργανωμένη επιδρομή η λειτουργία σχολείων διακόπηκε για μεγάλο διάστημα.

Σύμφωνα με τον Λιούφη, αναφέρει ότι μετά το Βλαχολίβαδο με συμμαθητή το Χαρίσιο Μεγδάνη μαθήτευσαν στην Κοζάνη στον Καλλίνικο και στον Αμφιλόχιο Παρασκευά, που δίδασκε τα φιλοσοφικά μαθήματα. Την ίδια εποχή στους ίδιους δασκάλους μαθήτευε και ο Γεώργιος Σακελλάριος. Ο Αμφιλόχιος ήταν ιερομόναχος πιστός στα δόγματα της Ορθοδοξίας και πολέμιος των διαφωτιστών. Από όλους τους μαθητές του εκείνος που ακολούθησε με φανατισμό τις πεποιθήσεις του δασκάλου του ήταν ο Μιχαήλ Περδικάρης. Η αμοιβαία εκτίμηση και αγάπη μεταξύ δασκάλου και μαθητού εκδηλώνεται και σε ιδιόχειρη σημείωση του Αμφιλοχίου επάνω σε γράμμα, που έστειλε στις 20 Οκτωβρίου 1798, από την Κοζάνη ο Αναστάσιος Περδικάρης στο γιό του Μιχαήλ, ο οποίος τότε σπούδαζε στη Μπολόνια . Ο Μιχαήλ συνέχισε σπουδές μαθηματικών στην Καστοριά με τον Θωμά Οικονόμο.

Μετά από τις σπουδές αυτές, ο Μιχαήλ νυμφεύτηκε στην Κοζάνη την Αναστασία, θυγατέρα του Γεωργίου Ιωαννάκη . Με τη σύζυγό του Αναστασία απέκτησε έξι παιδιά, τρία αγόρια και τρία κορίτσια. Από τα παιδιά του επέζησαν μόνο η Αικατερίνα που πέθανε στην Κοζάνη άτεκνος και η Ελενίτζα, η οποία παντρεύτηκε στην Τσαριτσάνη, δημιούργησε πολυμελή οικογένεια και πέθανε στη Λάρισα. Μετά τον θάνατο της συζύγου του Αναστασίας, ο Μιχαήλ, συζεύχτηκε με την Αικατερίνη Τίθου, με την οποία δεν απέκτησε παιδιά, αλλά έζησε μαζί της μέχρι το θάνατό του .

Νέος, και έγγαμος πήγε στο Βουκουρέστι, όπου είχε κάποιο θείο του αρχιμανδρίτη. Στο Βουκουρέστι εργάσθηκε επί τρία χρόνια ως οικοδιδάσκαλος, ενώ παράλληλα σπούδαζε τη Γαλλική και την Ιταλική γλώσσα. Εκεί, όπως αναφέρει ο ίδιος, γνώρισε τον Ρήγα Βελεστινλή «ἐν Βουκουρεστίῳ τῆς Δακίας…τὸν ἄνδρα ἐγνώρισα, παρὰ Βραγκοβάνῳ τῳ μεγάλῳ, ὂντα τότε γραφέα,…» , και αφού περιγράφει τα κατά την κρίση του προτερήματα και μειονεκτήματα του χαρακτήρα του Ρήγα, καταλήγει αναφέροντας ότι όταν ο Ρήγας «εξέπεσε της εύνοιας του Βραγκοβάνου» έμαθε ότι πήγε στην Βιέννη. Το 1793 βρίσκουμε τον Περδικάρη ακόμη στο Βουκουρέστι, ενώ αναφέρεται ότι επιθυμώντας να πάει στη Βιέννη για να συμπληρώσει τις σπουδές του, και μη έχοντας χρήματα ξεκίνησε το ταξίδι πεζός, αλλά εκεί βρήκε προστασία από Κοζανίτες εμπόρους. Στη Βιέννη έμεινε για απροσδιόριστο διάστημα. Έφυγε από τη Βιέννη το 1795 , και με τη βοήθεια του αρχιμανδρίτη θείου του, πήγε στην Πάντοβα , όπου από το 1796 σπούδασε ιατρική, αλλά και φιλολογικά μαθήματα. Μετά συνέχισε τις ιατρικές του σπουδές στη Μπολόνια (1798-1800) .

Επιστρέφοντας στην Κοζάνη άσκησε το ιατρικό επάγγελμα εκεί. Προς το τέλος του έτους 1800 και μέχρι το Μάρτιο του 1801 από την Κοζάνη έστειλε και τις τέσσερεις επιστολές στο φίλο του Σακελλάριο, που ο τελευταίος τις δημοσίευσε πολλά χρόνια αργότερα. Στην Κοζάνη ήταν και όταν τον προσέλαβε ως γιατρό του, ο γιός του Αλή πασά, ο Μουχτάρ πασάς, που ήταν στη Ναύπακτο και διοικούσε ως τοποτηρητής του Αλή και όλη τη Θεσσαλία. Έτσι από τον Ιούλιο του 1802 μέχρι τον Μάρτιο του 1803 ο Περδικάρης βρέθηκε στην Τσαριτσάνη . Όμως το 1805 τον βρίσκουμε κάπου στην Πελαγονία, όπου έγραψε την Αριθμητική στα πλαίσια ενός ευρύτερου έργου που το αποκαλούσε «Οδός Μαθηματικής», αλλά δεν το ολοκλήρωσε. Έξι χρόνια αργότερα, καθώς το 1811 τον προσέλαβε ο Ζελιαεδίν μπέης, γαμπρός του Αλή πασά, βρίσκεται ακόμη εγκαταστημένος στην Αχρίδα, όπου έμεινε τουλάχιστον τέσσερα χρόνια και όπως ο ίδιος το περιγράφει «καταδεδικασμένος από την τύχην να ζώ εις το πλέον δυστυχέστερον μέρος της Ελλάδος, μεταξύ αμαθών…», καταφεύγει στη συγγραφή. «…Ούτως έγραψα ικανά και κατά τινά τρόπον νεοφανή, όλα ποιήματα, ωσάν τον Ερμήλον, την Ψυλλιάδα, τα Ερωτικά, τον Λυκομήδην και άλλα ποικίλα, τα μεν ηθικά, τα δε σατυρικά και αστεία,…». . Εκεί, όπως αναφέρει ο ίδιος, «… περί δε του πρώτου [τόμου του Ερμήλου]…με απείρους ταλαιπωρίας και αλλεπαλλήλους διακοπάς ενταύθα εις την βουλγαρωτάτην Αχρίδα ετελείωσα [τη συγγραφή]…» .

Μετά την επάνοδό του στην Κοζάνη, το 1819 άσκησε την ιατρική στη Θεσσαλονίκη, όπου δέχτηκε πρόσκληση από τον Κιρίμ μπέη, καθώς και από τον Πελαγονίας Ιωσήφ να εργασθεί στο Μοναστήρι (Μπιτώλια). Εργάστηκε επίσης στις Σέρρες από όπου τον καλέσανε να μεταβεί στη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να νοσηλεύσει τον Ομέρ Βρυώνη. Ένα χρόνο αργότερα, ύστερα από πρόσκληση αυτή τη φορά του Πελαγονίας Γρηγορίου και των προκρίτων επέστρεψε στο Μοναστήρι.

Την Άνοιξη του 1828, τη χρονιά που έφθασε στην Ελλάδα ο Ιωάννης Καποδίστριας, ο Περδικάρης έλαβε επιστολή από τον κυβερνήτη , που ήταν φίλος του και συμφοιτητής του στην Πάντοβα, με την οποία τον προσκαλούσε να μεταβεί στο Ναύπλιο, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί σε κατάλληλη θέση στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος . Ο Περδικάρης, που δέχθηκε με χαρά την πρόσκληση και ενώ σχεδίαζε το ταξίδι του για τον Αύγουστο και συγχρόνως ετοιμαζόταν να εκδώσει τον «Νοητό Διάκοσμο» απεβίωσε στο Μοναστήρι στις 17 Ιουλίου 1828.

Σχόλια για τον χαρακτήρα του

Στο Κερκυραϊκό αρχείο Guilford βρέθηκε επιστολή του Γρηγορίου Κωνσταντά προς τον ιδρυτή της Ιονίου Ακαδημίας, τον Φρέντερικ Νορθ, κόμη του Γκίλφορντ, στην οποία ο Περδικάρης προτείνεται ως κατάλληλος για να διδάξει στο υπό ίδρυση πανεπιστήμιο της Κέρκυρας. Ο Κωνσταντάς, που γνώριζε τον Περδικάρη από τη δεκαετία του 1780, όταν αμφότεροι βρίσκονταν στο Βουκουρέστι, στην επιστολή, που στάλθηκε από τις Μηλιές στις 12 Αυγούστου 1813, αναφέρεται στον Περδικάρη με τις λέξεις «…ποιητὴς ἄριστος, μάλιστα εἰς τὴν ὁμιλουμένην γλῶσσαν μας, πνεῦμα ὑψηλὸν καὶ σπάνιον» .

Οι παλαιότεροι από τους βιογράφους του Περδικάρη σχολιάζουν τα χαρακτηριστικά και τον χαρακτήρα του. Έτσι ο Γουναρόπουλος, αναφέρει ότι ήταν «αιματώδης, υψηλός, αστείος και σατυρικός, εύγλωττος, ελευθέριος, επιπληκτικός και ο ευφυέστερος των πεπαιδευμένων της Κοζάνης και άλλων λογίων του Έθνους… κάτοχος Ευρωπαϊκών γλωσσών και άριστος Ελληνιστής» . Παρόμοια επαινετικά αναφέρει και ο άγνωστος βιογράφος του Αρχείου Οικονόμων όπως: «…φιλόσοφος, ιατρός άριστος, θεολόγος βαθύς… και όχι φίλος των χρημάτων… πολυμαθής και φιλελεύθερος και μάλιστα θερμός υπερασπιστής της θρησκείας.»

Το έργο του

Ο Περδικάρης είναι κυρίως γνωστός από το συγγραφικό του έργο. Έγραψε στο «κοινόν καί καθομιλούμενον ὗφος» της εποχής του και, σπανιότερα, σε αρχαΐζουσα γλώσσα.

Δημοσιευμένα έργα

1. Αλληλογραφία με τον Γεώργιο Σακελλάριο (1800-1801)

Τα πρωιμότερα γνωστά κείμενα του Μιχαήλ Περδικάρη είναι τέσσερις έμμετρες επιστολές που έγραψε προς τον γιατρό και φίλο του Γεώργιο Σακελλάριο, με τον οποίο ενδέχεται να υπήρξαν συμμαθητές (μαθητεύοντας ίσως στον Καλλίνικο ή/και στον Αμφιλόχιο Παρασκευά). Γράφτηκαν από τον Νοέμβριο του 1800 έως και τον Μάρτιο του 1801, όταν οι δύο ιατροί ασκούσαν το επάγγελμά τους ο Περδικάρης στην Κοζάνη και ο Σακελλάριος στην Τσαριτσάνη. Οι επιστολές δημοσιεύτηκαν μαζί με τις αντίστοιχες του Σακελλάριου στην ποιητική συλλογή Ποιημάτια, που εξέδωσε ο τελευταίος το 1817 στη Βιέννη. Αφετηριακό θέμα των επιστολών υπήρξε ο θάνατος της Αναστασίας Καρακάση, συζύγου του Σακελλάριου, το 1800. Με αφετηρία τον ψυχικό πόνο του πένθους, οι δύο ιατροφιλόσοφοι διατυπώνουν τις απόψεις τους για τα φαινόμενα της ζωής και του θανάτου.

Επιχειρώντας να απαντήσουν το ερώτημα ποια είναι τα μέσα που βοηθούν τον άνθρωπο να αναπεξέλθει ψυχικά στις δυσκολίες της ζωής, «αναλύουν επιστημονικά τη σχέση λογικού και αισθημάτων. Ειδικότερα, συζητούν για τις σχέσεις που υφίστανται μεταξύ του λογικού, των αισθήσεων, της φαντασίας και της μνήμης, αναφέρονται στην οργανική βάση (εγκέφαλος και νεύρα) αυτών των «δυνάμεων» και λειτουργιών, στον ρόλο τους στην πρόσληψη του αισθητού κόσμου, και εξετάζουν, τέλος, την επίδραση της εμπειρίας, του αισθήματος, της ανατροφής, της συνήθειας και του κλίματος στη διαμόρφωση της κρίσης και των ιδεών του υποκειμένου.» Ο Περδικάρης παρατηρεί τις οφειλές του Σακελλάριου στον βραουνισμό, στη δημοφιλή τότε θεωρία του Τζων Μπράουν για την ασθένεια ως έλλειψη ισορροπίας μεταξύ εξωτερικών ερεθισμάτων και διεγερσιμότητας του ανθρωπίνου σώματος. Οι επιστολές, παρά τα παραδοσιακά εκφραστικά μέσα τους (μοτίβο ονείρου, σύμβολα και μορφές αρχαίας ελληνικής μυθολογίας), περιέχουν γνώσεις και ιδέες που δείχνουν την εξοικείωση των δύο Ελλήνων με τα ζητήματα που απασχολούσαν τότε την ιατρική επιστήμη στη Δύση και τεκμηριώνουν τη μεταφορά της γνώσης αυτής στον ευρύτερο ελληνικό χώρο.

Το εξώφυλλο του έμμετρου μυθιστορήματος του Μ. Περδικάρη, που τυπώθηκε το 1817.

2. Ερμήλος ή Δημοκριθηράκλειτος (Βιέννη 1817)

Το εκτενέστατο ηρωικωμικό ποίημα ή έμμετρο μυθιστόρημα, όπως έχει χαρακτηριστεί ο Ερμήλος, αποτελεί το γνωστότερο έργο του Περδικάρη. Απαρτίζεται από είκοσι ωδές, που κατανέμονται σε τρία κεφάλαια,και είναι γραμμένο σε δεκατρισύλλαβους ομοιοκατάληκτους στίχους με παρεμβολή βραχυσύλλαβων στίχων. Ξεκινά με μια παρωδική αναφορά στα ομηρικά έπη:

                 Δὲν ψάλλω φόνους κι’ ὅπλα, φρικτά ἡρωϊκά,
                   Οὐδ’ ἔρωτας ἀχρείους καί πάθ’ ἡδονικά.
                 Ἀγρίους κ’ αἱμοβόρους εἰς τί νὰ ἐπαινῶ;
                   Κ’ εἰς ἔρωτας κτηνώδεις τί χρεία νὰ κινῶ;

Ο υπότιτλος του έργου, «Δημοκριθηράκλειτος», είναι δανεισμένος από τον Ευγένιο Βούλγαρη και παραπέμπει στους δύο αρχαίους φιλοσόφους. Ο Περδικάρης χρησιμοποιεί«ἀπὸ τὸ ἓν μέρος τὸν Δημόκριτον νὰ περιπαίζῃ ἀστείως τὰ κακὰ ἤθη, καὶ ἀπό τὸ ἄλλο νὰ ἔχῃ τὸν Ἡράκλειτον νὰ κλαίῃ τὴν ἀθλιότητα, καὶ νὰ διδάσκῃ τὴν ἀρετήν» . Σε αυτό το καινοτόμο για την εποχή του έργο, το βασικό γεγονός της πλοκής του μυθιστορήματος είναι η μεταμόρφωση του ήρωα σε γάιδαρο. Το συγκεκριμένο εύρημα, για το οποίο ο Περδικάρης πιθανώς επηρεάσθηκε από το γνωστό διήγημα του Απουλήιου Χρυσός Γάιδαρος (Asinus Aureus), περιγράφεται με τους παρακάτω στίχους:

             Κυτάζω τὸν Μυραίων, κι’ ἀλλάζει παρευθὺς, 
              καὶ γίνετ’ ἓνας ὄνος σωστὸς καὶ ἀληθής.
                 ...................................
              Ἐξαίφνης καὶ τοὺς ἄλλους γαδάρους θεωρῶ,
               καὶ ἄρχισα νὰ τρέμω, μεγάλως ν’ ἀπορῶ.
               Ἀλλ’ ἓως ν’ἀπορήσω, κ’ἐκείνους νὰ ἰδῶ,
               ἰδοὺ κ’ ἐγὼ ἐξαίφνης ὡς γάδαρος πηδῶ.

Σημαντικό πρόσωπο στην πλοκή του μυθιστορήματος διαδραματίζει ο «Μελιράς», ένας αδαής ψαράς, ο οποίος ασκώντας πρακτικά την ιατρική επιτυγχάνει εξαιρετική κοινωνική αναγνώριση. Με τον Μελιρά ο ποιητής, αυτοσαρκαζόμενος κατά κάποιο τρόπο, διακωμωδεί το πραγματικό πρόβλημα της επιστημονικής κρίσης στην Ιατρική της εποχής του, που διατηρούσε ελάχιστες διαφορές στην θεραπευτική πρακτική μεταξύ των σπουδαγμένων στα πανεπιστήμια γιατρών και των πρακτικών θεραπευτών.

Στο τελευταίο κεφάλαιο ο ποιητής, βαθύς γνώστης προσώπων και πραγμάτων , επιτίθεται με ιδιαίτερα καυστικό τρόπο στην κοινωνία της εποχής του και ιδιαίτερα στις ιθύνουσες τάξεις του Φαναρίου και των ηγεμονικών αυλών της Βλαχίας, στους πλεονέκτες άρχοντες, στις διεφθαρμένες αρχόντισσες, στους ανάξιους αρχιερείς, στους αχρείους μοναχούς, στους κακοήθεις γιατρούς και στους σχολαστικούς διδασκάλους, επαινώντας συγχρόνως τις άξιες εξαιρέσεις. Επίσης διατυπώνει την αντίθεσή του στους εκπροσώπους του Διαφωτισμού και στις νέες ιδέες που διαδίδονταν στον ελληνικό χώρο.

Ο συγγραφέας σκόπευε να γράψει ένα τρίτομο έργο, ώστε να επεκτείνει τη σάτιρα του και να διδάξει τις αρετές που πρέσβευε. Μέχρι το 1817 όμως, που δημοσιεύθηκε ο πρώτος τόμος των 461 σελίδων, δεν είχε προχωρήσει σε συνέχεια της συγγραφής.

Ο «Ερμήλος», στην εποχή του, ήταν ένα ευχάριστο σατιρικό μυθιστόρημα που απευθύνονταν στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό της εποχής και για αυτό, όπως αναφέρει ο Κ. Θ. Δημαράς «διαβάστηκε πολύ στον καιρό του αγγίζοντας και μη λόγιες τάξεις αναγνωστών και συνετέλεσε με το ανεξάρτητο και ριζοτόμο πνεύμα του στην αποδέσμευση των ελληνικών συνειδήσεων» .

Η σελίδα εξώφυλλου του βιβλίου "Προδιοίκησις εις τον Ερμήλον ή Δημοκριθηράκλειτον", που τυπώθηκε σχεδόν ταυτόχρονα με τον "Ερμήλο".

3. Προδιοίκησις εις τον Ερμήλον ή Δημοκριθηράκλειτον (Βιέννη 1817) .

Η «Προδιοίκησις» είναι γραμμένη σε πεζό λόγο. Καθώς με τον Ερμήλο ο ποιητής κατέκρινε περισσότερο από όλα τις αισχρότητες του κλήρου, προφανώς φοβούμενος πιθανή αποκήρυξη ή και αφορισμό εκ μέρους της εκκλησίας, αποφάσισε να γράψει το κείμενο αυτό συγχρόνως ή αμέσως μετά τον Ερμήλο. Το κείμενο περιλαμβάνει τα τρία κεφάλαια που αναφέρονται στον τίτλο: Στην Απολογία του Ποιητού ο Περδικάρης αρχικά εξυμνεί την ανωτερότητα του γένους των Ελλήνων, που διέθετε την πνευματική ισχύ ώστε να επικρατεί πνευματικά των κατακτητών του. Βεβαίως ταυτόχρονα κατηγορεί τους Έλληνες για τη διχόνοια, γεγονός που το αναφέρει ως ελάττωμα της φυλής. Στη συνέχεια ελέγχει τα ελαττώματα των Ελλήνων, τόσο κατά το επάγγελμα, αναφερόμενος σε γιατρούς και πραματευτές, όσο και κατά την κοινωνική τάξη, αναφερόμενος σε άρχοντες, αρχόντισσες, αρχιερείς, μοναχούς και ηγεμόνες . Στην Αλληγορία του Ποιήματος μετά από σύντομη αναφορά στους λόγους που τον ώθησαν στη συγγραφή αναλύει τους συμβολισμούς του κάθε προσώπου στο μυθιστόρημά του. Τέλος στο τρίτο κεφάλαιο γνωστοποιεί την επιθυμία του να είχε προηγηθεί η έκδοση ενός βιβλίου που έγραψε με ηθικοπλαστικό σκοπό και με τίτλο το «νοητό της Αγίας εκκλησίας διάκοσμο», ώστε οι αναγνώστες του δεν θα τον έκριναν ως έναν αστείο και σατυρικό, αλλά θα απέβλεπαν στις αρχές της θρησκείας, τις οποίες αγωνίζεται να εμπνεύσει.

Χειρόγραφα έργα

Η σελίδα τίτλου χειρογράφου του 1805. «Ὁδός Μαθηματικῆς ἐκ πολλῶν Παλαιῶν τέ καί Νεωτέρων ἐρανισθεῖσα παρά Μιχαήλου τοῦ Πρεδικάρη». Εν Πελαγωνία, 1805.

4. Ὁδός Μαθηματικῆς ἐκ πολλῶν Παλαιῶν τέ καί Νεωτέρων ἐρανισθεῖσα παρά Μιχαήλου τοῦ Πρεδικάρη, Τόμος Α΄ περιέχων την Αριθμητικήν, εν Πελαγωνία, 1805.

Πρόκειται για ανέκδοτο έργο, το οποίο σώζεται σε χειρόγραφο στη Βιβλιοθήκη της Κοζάνης . Στο χειρόγραφο αναφέρεται ότι γράφηκε στην Πελαγωνία το 1805. Ο δε συγγραφέας, που υπογράφει ως Πρεδικάρης, χαρακτηρίζει τον εαυτό του «ἰατρόν ἠδελφωμένον ἐκ Κοζάνης τῆς ἐν Μακεδονίᾳ». Ο Γουναρόπουλος, ο οποίος το 1872 μεταφέρει στο περιοδικό Πανδώρα απόσπασμα από τον πρόλογο του χειρογράφου, μας ενημερώνει ότι ο δάσκαλος Σ. Σταμκίδης χρησιμοποιούσε αυτό το χειρόγραφο ως διδακτικό βοήθημα στο σχολείο της Κοζάνης.

Τμήμα από την πρώτη σελίδα του χειρογράφου με τίτλο «Ρἥγας ἤ κατά ψευδοφιλελλήνων». Ο συγγραφέας, ιατρός Μιχαήλ Πρεδικάρης, το έγραψε το 1811.

5. Ρἥγας ἤ κατά ψευδοφιλελλήνων. Κώδικας στα Γενικά Αρχεία του Κράτους ( Κ. 47, Στ΄, κωδ.3), 1811.

Το έργο αυτό του Περδικάρη, είχε μείνει ανέκδοτο για πολλά χρόνια. Από τα αναφερόμενα στον πρόλογο διακρίνεται ο δισταγμός του συγγραφέα να το δημοσιεύσει, καθώς αναζητούσε να πάρει την έγκριση από κάποιον πρεσβύτερό του λόγιο και τελικά επέλεξε να στείλει το έργο στην Κωνσταντινούπολη προς τον Ιωάννη Δ. Σχοινά και τον Θεόδωρο Νέγρη, τον ποστέλνικο της Βλαχίας. Δεν γνωρίζουμε βέβαια εάν στάλθηκε και τι απέγινε. Το χειρόγραφο που διασώθηκε εκδόθηκε από τον Λέανδρο Βρανούση, αρχικά ως αποσπάσματα το 1956 και ολόκληρο το 1961 . Ο Βρανούσης αναφέρει ότι το χειρόγραφο βρισκόταν στην κατοχή του Γ. Λαδά, ο οποίος το 1938 είχε δημοσιεύσει από αυτό μόνο τα ανώνυμα τετράστιχα με τίτλο «Ἡ Ἑλλὰς Δεινοπαθοῦσα».

Το χειρόγραφο, γράφηκε στην Αχρίδα το 1811, όταν είχε ήδη ολοκληρωθεί η συγγραφή του «Ερμήλου». Περιλαμβάνει εκτενή προλεγόμενα και κείμενο σε τέσσερα κεφάλαια. Αφορμή για τη συγγραφή υπήρξε ένα ποίημα με τίτλο «Ἡ Ἑλλὰς Δεινοπαθοῦσα», που κάποιος συμπατριώτης του το έφερε στον Περδικάρη από την Κέρκυρα, και στο οποίο η Ελλάς καταριέται τον Δημήτριο Οικονόμου, αυτόν που κατέδωσε τον Ρήγα στην Τεργέστη. Το παραπάνω ποίημα, καθώς και η απάντηση του Περδικάρη περιλαμβάνονται στο χειρόγραφο.

Στο χειρόγραφο αυτό ο Περδικάρης επιτίθεται προσωπικά στον Ρήγα Βελεστινλή, που τον χαρακτηρίζει με τα επίθετα «ἄσωτος καὶ φαυλόβιος καὶ φιλοκερδὴς κ’ αἰσχροκερδὴς καὶ φιλόδοξος», αλλά και εκφράζει το σκεπτικισμό του, ότι «τὸ κίνημά του, ὁ σκοπός, ὁ τρόπος δεν ἠμποροῦσε κατ’ οὐδένα τρόπον νὰ λάβῃ καλὴν καὶ ὠφέλιμον ἔκβασιν». Και ενώ στον πρόλογο του χειρογράφου, ο συγγραφέας εντοπίζει ως ένα από τα κύρια ελαττώματα του Γένους την ισχυρογνωμία που οδηγεί στη διχόνοια, γράφοντας «…εἰς τοὺς Ἕλληνας ἀρχῆθεν σχεδὸν οὔτ’ ἔπαυσαν οὔτε παύουν, ὡς ἂν ἤθελεν ἔχουν μίαν ἔμφυτον ὁρμήν εἰς αὐτὴν τὴν κατηραμένην τῆς διχονοίας ἀσθένειαν» , πέφτει και ο ίδιος στο σφάλμα να επικρίνει με τους παραπάνω βαρείς χαρακτηρισμούς τον Ρήγα.

Στο ίδιο κείμενο εκδηλώνει την υπερηφάνειά του για τα επιτεύγματα του Γένους, αγωνίζεται για την εκπαίδευση των Ελλήνων και πιστεύει ότι μόνον τα «καταπότια τῆς μαθήσεως ἐμποροῦν νὰ ὠφελήσουν τὸ Γένος εἰς τὴν παροῦσαν ἀσθένειάν του» . Όμως στο χειρόγραφο αυτό δεν καταφέρεται μόνον κατά του Ρήγα Βελεστινλή. Ελέγχει αυστηρότατα τον Δημήτριο Οικονόμου «ὡς φιλοκερδὴ καὶ ἀνάξιο πολίτη» καθώς και τους αδελφούς του, που «ἀλησμόνησαν παντελῶς τὸ πρὸς τὴν πατρίδα καὶ πρὸς τὸ Γένος ἀπαραίτητον χρέος των» και δεν έκτισαν έστω ένα μικρό σχολείο στην πατρίδα τους. Επαινεί τον Πατροκοσμά και κατηγορεί τους πνευματικούς για αμάθεια και φιλαργυρία, αλλά και πολλούς αρχιερείς για την πολυτέλεια, από την οποία «καταφρονεῖται καὶ ἀτιμάζεται ὁ Χριστός». Επαινεί ηγεμόνες της Βλαχίας, όπως τον Μουρούζη και τους Μαυροκορδάτους και κατηγορεί όσους προεστούς και αρχιερείς αμελούν την εκπαίδευση των νέων. Ο Περδικάρης, 45 ετών όταν γράφει το κείμενο αυτό, είναι βαθειά θρησκευόμενος, όπως συνάγεται από την συνεχώς επαναλαμβανόμενη επίκληση φράσεων από εκκλησιαστικά κείμενα. Επαινεί τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριο Ε΄ και ακολουθεί την πολιτική των εκκλησιαστικών κύκλων.

6. Ποίησις δι’ ηρώων μέτρων Παλίνορσος φιλοσοφία. Είναι έργο που αναφέρεται από τον Ζαβίρα και πρέπει να είναι από τα πρώτα έργα που έγραψε ο Περδικάρης. Στο έργο αυτό πιθανολογείται ότι ανήκει η διασωθείσα αφιέρωση προς τον επίσκοπο Σερβίων Θεόφιλο, στην οποία ο ποιητής επαινεί τον επίσκοπο για τη φροντίδα του προς τους μαθητές, καθώς φρόντισε ώστε να επαναπροσληφθεί ο Αμφιλόχιος στη Σχολή της Κοζάνης .

7. Έγραψε επίσης διάφορα στιχουργήματα ως επί το πλείστον σατιρικού χαρακτήρα, τρία από τα οποία δημοσίευσε ο Φαίδων Μπουμπουλίδης . Το πρώτο με τίτλο «Ανατροπή», στο οποίο ο Περδικάρης αντικρούει την απαισιοδοξία ενός ποιηματίου του Alecu Văcărescu υποστηρίζοντας ότι παράλληλα με τους κακούς περισσότεροι είναι οι καλοί. Το δεύτερο είναι σάτιρα που απευθύνεται στον «Κυρ Μανολάκη», που τον κατακρίνει για την αθεΐα του. Τέλος, το τρίτο με τίτλο «Εις την Ιατρικήν» είναι επίσης σάτιρα που περιγράφει τις δυσάρεστες πλευρές του ιατρικού επαγγέλματος όπως τις ζούσε ο ίδιος.

Λανθάνοντα έργα

8. Διομηδειάς ή Ύμνος Διομήδους, στο οποίο περιγράφονται, σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους με ομοιοκαταληξία, οι περιπλανήσεις του ομηρικού ήρωα από την άλωση της Τροίας μέχρι την επιστροφή του στο Άργος. Αναφέρεται ότι σώζεται σε χειρόγραφα της Ρουμανικής Ακαδημίας και της Εθνικής Βιβλιοθήκης .

9. Ο Νοητός Διάκοσμος, κατά τον Λιούφη, ήταν ένα θρησκευτικού περιεχομένου σύγγραμμα, που το χειρόγραφό του χάθηκε το 1830. Εν τούτοις ο Γουναρόπουλος μας πληροφορεί ότι διαπραγματευόταν εκκλησιαστικά θέματα «κατά αθέων, θεϊστών και πασών των αιρέσεων». Ανέπτυσσε την έννοια του Νοητού της Αγίας εκκλησίας Διακόσμου και παρακινούσε τους απογόνους του Αδάμ να αποβλέψουν στον ζωηφόρο σταυρό, τον ιστάμενο ενδόξως εν μέσω του Νοητού τούτου της θείας οικονομίας Διακόσμου .

10. Ψυλλιάδα. (κατά το Ιλιάδα) Ο ίδιος, το αναφέρει ως ένα ποιητικό έργο. Ο Γουναρόπουλος μας πληροφορεί ότι γράφηκε το 1807, ότι έμεινε ημιτελές, καθώς επίσης ότι ως μυθοπλασία αναφέρεται στους Έλληνες, που όπως οι ψύλλοι εισχωρούν στον άνθρωπο και του ρουφούν το αίμα, έτσι και οι Έλληνες θα εισχωρήσουν στο τουρκικό κράτος.

11. Αληάδα. Αναφέρεται από τον Γουναρόπουλο ότι ήταν έμμετρη βιογραφία του Αλή Πασά, την οποία ο συγγραφέας, φοβούμενος τον τύραννο, ήθελε να δημοσιευθεί μόνο μετά το θάνατο του Αλή.

12. ΄Οσιος ή Περί αθανασίας της ψυχής. Αναφέρεται από τον Ζαβίρα, που πληροφορεί ότι ήταν διάλογος στον οποίο συμμετείχαν ο Αμφιλόχιος [Παρασκευάς], ο ιερεύς Χαρίσιος [Μεγδάνης], ο Γεώργιος Κωνσταντίνου [Σακελλάριος] και ένας Γάλλος Μουσότιος.

13. Τέλος αναφέρονται και πραγματείες για ιατρικά θέματα.

Το στίγμα του Μιχαήλ Περδικάρη

Ο Ερμήλος και η Προδιοίκησις δείχνουν ότι ο Περδικάρης διέθετε επίκαιρη επιστημονική ενημέρωση, όπως επίσης ότι αποδεχόταν βασικές αρχές της σκέψεις του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού: την εμπειρική καταγωγή της γνώσης, την εργαλειακή αξία του πειράματος και της παρατήρησης, τη σημασία των επιστημών της Φύσης, το πρόταγμα της χαλιναγώγησης των ανθρωπίνων παθών και της διάδοσης της παιδείας. Εξίσου σαφής καθίσταται από τα δύο παραπάνω έργα η προσήλωση του Περδικάρη στις αρχές του Χριστιανισμού. Ο κοζανίτης ιατροφιλόσοφος φαίνεται να σχετιζόταν με ανώτατους κληρικούς και με πρόσωπα του κινήματος των Κολλυβάδων. Η δριμεία κριτική που ασκεί αφενός στον κλήρο, αφετέρου στους γιατρούς δηλώνει την προσπάθειά του να αποστασιωποιηθεί τόσο από μια άκριτη υποταγή στην Εκκλησία, όσο και από τον «κίνδυνο» του υλισμού.

Ο Περδικάρης απέτυχε να εκτιμήσει την πολύ σημαντική επίδραση του Βελεστινλή στο ηθικό των υποδούλων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και να προβλέψει τις συνέπειές της. Όταν, περισσότερο από έναν αιώνα μετά το θάνατό του, εμφανίσθηκε το χειρόγραφο «Ρήγας ή κατά ψευδοφιλελλήνων», αποκαλύφθηκαν τόσο ο σκεπτικισμός του Περδικάρη προς την τελική επιτυχία του κινήματος του Ρήγα, ένα σκεπτικισμό που κατά τα προεπαναστατικά χρόνια συμμερίζονταν και πολλοί άλλοι Έλληνες, όσο και η προσωπική αντίθεση σε βαθμό εμπάθειας του Περδικάρη προς τον Βελεστινλή, τον οποίο γνώρισε στο Βουκουρέστι και δεν μπορούσε να συγχωρήσει κάποια, κατά την κρίση του, ασθενή σημεία του χαρακτήρα του Ρήγα. Και ενώ, στο ίδιο χειρόγραφο, κατακρίνει ως ένα από τα κύρια ελαττώματα του Γένους την «ισχυρογνωμία, που οδηγεί στη διχόνοια», εν τούτοις και αυτός περιέπεσε στο ίδιο σφάλμα, όταν κατήγγελλε ατεκμηρίωτα ως «ἄσωτο καὶ φαυλόβιο» τον Ρήγα. Αυτό το χειρόγραφο μάλιστα είναι και ο κυριότερος λόγος για τον οποίο κατακρίθηκε αργότερα με παρόμοιο τρόπο και ο Περδικάρης από πολλούς . Στην ιδεολογική διαμάχη της εποχής του μεταξύ των Διαφωτιστών και των επικριτών του Διαφωτισμού ο Περδικάρης σαφώς ανήκει στους επικριτές του Διαφωτισμού, εστιάζοντας στην αθεϊστική διδασκαλία των διαφωτιστών. Διαφοροποιόταν όμως από τους αντιδιαφωτιστές στα φιλοσοφικά και πολιτικά θέματα υποστηρίζοντας τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, όπως και ο Κοραής, τον οποίο χαρακτηρίζει «θεσπέσιο» και στον οποίον κάποτε σκέφτηκε να στείλει προς κρίση το «κατά ψευδοφιλελλήνων» χειρόγραφο. Διαφοροποιόταν επίσης και στα επιστημονικά θέματα απορρίπτοντας τις παρεμβάσεις της Εκκλησίας («τὶ ἡ γραφὴ δεν εἶχε σκοπὸν ν’ ἀστρονομῇ») και ακολουθώντας τους συγχρόνους του, δυτικούς συγγραφείς .

Συμπερασματικά ο πολυγραφότατος Περδικάρης ήταν ένας συντηρητικός πολίτης, εντόνως θρησκευόμενος και νομιμόφρων στο Πατριαρχείο, αλλά και ένας γνήσιος ιδεολόγος που δεν δίστασε να κατακρίνει ισχυρούς άρχοντες και ανώτερους κληρικούς της εποχής του.

Πηγές

• Ζαβίρας,Γ.Ι.: Νέα Ελλάς ή Ελληνικόν Θέατρον, εκδ. Γ. Π. Κρέμου, Αθήνα, 1872. Ανατύπωσις Α΄ Εκδόσεως υπό Τ. Γριτσόπουλου, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Αθήνα, 1972.
• Γουναρόπουλος, Κ.Α.: Κοζανικά, Πανδώρα, τομ.22 (1871-2), σελ. 558. https://web.archive.org/web/20181017162832/http://pleias.lis.upatras.gr/index.php/pandora
• Λιούφης, Παναγ. Ν. : Ιστορία της Κοζάνης, εν Αθήναις 1924, σελ. 296-299. http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/2/2/6/metadata-02-0000295.tkl
• Περδικάρης, Μιχαήλ: Ερμήλος ή Δημοκριθηράκλειτος / Μιχαήλου του Περδικάρι ιατρού, 1817. https://web.archive.org/web/20170722003101/http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/c/0/1/metadata-218-0000010.tkl
• Περδικάρης, Μιχαήλ: Προδιοίκησις εις τον Ερμήλον ή Δημοκριθηράκλειτον, Μιχαήλου του Περδικάρη, Ιατρού, 1817. https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/b/9/4/metadata-22-0000162.tkl
• Περδικάρης, Μιχαήλ: Ρήγας ή κατά ψευδοφιλελλήνων επιμ. Λ. Βρανούση, Επετηρίς του Μεσαιωνικού Αρχείου τομ. 11, σελ. 17-191, εκδ. Ακαδημίας Αθηνών, 1961.
• Σακελλάριος, Γεώργιος: Ποιημάτια, Σνείρερ, Βιέννη, 1817. http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/3/8/9/metadata-22-0000150.tkl
• Μέγας, Α., και Δελιαλής, Ν.: Αμφιλόχιος Παρασκευάς: συμβολή στην ιστορία της παιδείας της Κοζάνης κατά τον 18ο αιώνα. Μακεδονικά, τομ. 5, 1963, σελ. 415-437. doi:http://dx.doi.org/10.12681/makedonika.801 .