Μεταφυσικά

Με την ονομασία Μεταφυσικά, ή Των μετά τα φυσικά φέρεται ένα από τα σημαντικότερα έργα του Σταγειρίτη αρχαίου Έλληνα φιλόσοφου Αριστοτέλη, αλλά και ένα από τα σημαντικότερα της αρχαιότητας γενικότερα. Το δεκατετράτομο αυτό σύγγραμμα του Αριστοτέλη αποτελεί την πρώτη επιστημονική έρευνα επί των πρώτων αρχών και αιτιών (αιτιοκρατία) από των οποίων τα διάφορα όντα αντλούν την ουσιαστική τους ύπαρξη. Είναι το πρώτο σύγγραμμα μεταφυσικής στην ιστορία.

Μεταφυσικά

πρώτη σελίδα της έκδοσης του 1837
Συγγραφέας	Αριστοτέλης
Τίτλος	Τα μετά τα φυσικά
Ημερομηνία δημιουργίας	4ος αιώνας π.Χ.
Θέμα	μεταφυσική Aristotelian metaphysics
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Γενικά

Το πραγματικά πολύτιμο αυτό σύγγραμμα έφθασε στη σύγχρονη εποχή σε πολύ κακή κατάσταση. Ο δε τίτλος του "Μετά τα Φυσικά" είναι μεταγενέστερος και φέρεται σε σύγγραμμα του Νικολάου του Δαμασκηνού περιπατητικού φιλοσόφου και ιστορικού του 1ου αιώνα π.Χ. Η μετά την πρώτη ταξινόμηση και έκδοση του συγγράμματος φέρεται να έγινε από τον 9ο ή 10ο διάδοχο του Αριστοτέλη στη Περιπατητική Σχολή του Ανδρονίκου του Ροδίου (1ος αιώνας π.Χ.) και ο τίτλος "Μετά τα Φυσικά" να τέθηκε ως ονομασία κατά σειρά έκδοσης, ενώ ο Αριστοτέλης το ονομάζει "Πρώτη Φιλοσοφία".

Το όλο έργο αποτελείται από 14 βιβλία που διακρίνονται με τα ελληνικά κεφαλαία γράμματα από το Α μέχρι το Ν, ενώ τα δύο πρώτα σημειώνονται με το Α κεφαλαίο και το α μικρό. Αν και όλα τα βιβλία δείχνουν μια ταραγμένη σειρά, εν τούτοις τα βιβλία Α, Β, Γ, Ε, Ζ, Η και Θ δείχνουν να έχουν υποστεί διορθώσεις, χωρίς αυτό ν΄ αποκλείει και την άποψη ότι το σύγγραμμα αυτό ν΄ αποτελεί συνένωση διαφορετικών πραγματειών που άλλες εξ αυτών είχαν δημοσιευτεί, άλλες ήταν ατελείς, ή και κάποιες να μη είχαν ούτε καν δημοσιευτεί και να παρέμεναν ανέκδοτοι. Πάντως τα βιβλία αυτά είχαν τον ακροαματικό χαρακτήρα και κατατάσσονταν στα ακροαματικά. Σημαντικότερος δε ακροατής αυτών ήταν ο Μέγας Αλέξανδρος, σύμφωνα με μαρτυρία του Πλουτάρχου (Βίος Μ. Αλεξάνδρου 7).

Περιεχόμενα

• Βιβλίο Α 1-2: Η σοφία είναι γνώση των αρχών και των αιτίων. 3-7: Τι είπαν οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι σχετικά με δύο αίτια: το υλικό και το ποιητικό αίτιο. 8: Κριτική στους Προσωκρατικούς. 9: Κριτική στη Πλατωνική θεωρία των ιδεών. 10: Επίλογος.

• Βιβλίο α 1: Η έννοια της αλήθειας. 2: Τα τέσσερα αίτια. 3: Η στάση μας απέναντι στη γνώση.

• Βιβλίο Β Απορίες σχετικά με τις βασικές οντολογικές έννοιες: αίτια, αρχές, ουσία.

• Βιβλίο Γ 1-2: Το αντικείμενο της Οντολογίας: το ον ως ον. 3-8: Οι λογικές αρχές της αντίφασης, του αποκλειόμενου τρίτου και του επαρκούς αιτίου.

• Βιβλίο Δ Η βασική ορολογία: (1) αρχή, (2) αίτιο, (3) στοιχείο, (4) φύση, (5) αναγκαίο, (6) ένα, (7) ον, (8) ουσία, (9) ταυτόσημα και διαφορετικά, (10) αντίθετα, (11) πρωτύτερα και ύστερα, (12) δύναμη, (13) ποσόν, (14) ποιόν, (15) προς κάτι [= σχέση], (16) τέλειο, (17) πέρας, (18) το κατά-το-οποίο, (19) διάθεση, (20) έξις, (21) πάθημα, (22) στέρηση, (23) κατοχή, (24) από-κάτι-Είναι, (25) μέρος, (26) ολότητα, (27) κολοβό, (28) γένος, (29) ψεύδος, (30) συμβεβηκός [= συμπτωματικό].

• Βιβλίο Ε 1: Το αντικείμενο της Οντολογίας. 2: Οι σημασίες της λέξης «ον». 3: Η αιτιολογική συνάφεια. 4: Αλήθεια και ψεύδος.

• Βιβλίο Ζ 1-2: Τι σημαίνει ον και ουσία. 3: Οι τέσσερις σημασίες της «ουσίας». 4-6: Το τι-Είναι-που-ανέκαθεν-ήταν. 7-9: Γένεση, παραγωγή, μεταβολή. 10-12: Η σχέση μεταξύ ορισμού και ουσίας. 13-16: Μια καθολική έννοια δεν είναι ουσία. Κριτική της θεωρίας των ιδεών. 17: Το όλο και το άθροισμα των μερών.

• Βιβλίο Η 1: Συμπεράσματα σχετικά με την ουσία. 2-3: Η ουσία των αισθητών ως ενέργεια. 4: Τα τέσσερα αίτια. 5: Ύλη και μεταβολή· δυνάμει και ενεργεία. 6: Η ενότητα του ορισμού επιτυγχάνεται με τα ζεύγη: ύλη-είδος και δύναμις-ενέργεια.

• Βιβλίο Θ 1-2: Το ον ως δύναμη και εντελέχεια. 3-5: Σύγκριση με τη Μεγαρική Σχολή. 6-9: Περί ενεργείας. 10: Το ον σε σχέση με την αλήθεια και το ψεύδος.

• Βιβλίο Ι Το ένα, το ίδιο, το διαφορετικό, το όμοιο, το αντίθετο.

• Βιβλίο Κ Συμπίλημα [κατά πάσα πιθανότητα φτιαγμένο μετά τον θάνατο του Αριστοτέλη] των βιβλίων Μεταφυσικά Β, Γ. Ε και Φυσικά Γ, Ε.

• Βιβλίο Λ Οι αρχές του Είναι και της κίνησης. Οι αμετάβλητες και αιώνιες ουσίες.

• Βιβλίο Μ Υπάρχει άραγε ένα αμετάβλητο και αιώνιο Είναι πέρα από τα αισθητά όντα; Κριτική στον διαχωρισμό των ιδεών και των αριθμών.

• Βιβλίο Ν Κριτική στην Πλατωνική αντίληψη για το ένα, το μεγάλο, το μικρό και τους ιδεατούς αριθμούς.

Μεταφυσικές απορίες

Το Β βιβλίο της αριστοτελικής Μεταφυσικής (συντομογραφικά: Μεταφ.) προσφέρει ένα κατάλογο με 16 διλήμματα, τα οποία ο Αριστοτέλης ονομάζει απορίες, με το νόημα ότι προσφέρουν δύο λύσεις που φαίνονται εξίσου πιθανές και γι’ αυτό μας οδηγούν σε αδιέξοδο (μη-πορεύεσθαι). Αυτά τα διλήμματα έχουν ως εξής:

1)    Είναι έργο μιας μοναδικής επιστήμης να ερευνήσει όλες τις αιτίες των όντων, ή μήπως αυτό είναι έργο διαφορετικών επιστημών; (Μεταφ. Β1, 995b 6 και Β2, 996a 18-20).

2)    Είναι έργο της ίδιας επιστήμης να ερευνήσει τόσο τις πρώτες αρχές των όντων όσο και τις λογικές αρχές (π.χ. την αρχή της αντίφασης), ή μήπως αυτό είναι έργο διαφορετικών επιστημών; (Μεταφ. Β1, 995b 7-8 και B2, 996b 26-29).

3)    Είναι έργο μιας μοναδικής επιστήμης να ερευνήσει όλα τα όντα μέσα στην ολότητά τους, ή μήπως αυτό είναι έργο διαφορετικών επιστημών; (Μεταφ. Β1, 995b 10-11 και B2, 997a 15-16).

4)    Το έργο της Οντολογίας είναι να ερευνήσει μόνο τα όντα ή και τις συμπτωματικές τους ιδιότητες (συμβεβηκότα); (Μεταφ. Β1, 995b 19-20 και Β2, 997a 25-26).

5)    Υπάρχουν μόνο αισθητά όντα, ή μήπως υπάρχουν και άλλα πέρα από αυτά; (Μεταφ. Β1, 995b 14-15 και B2, 997a 34-35).

6)    Είναι οι αρχές κάποια γένη (π.χ. το ταυτόσημο και το διαφορετικό, το όμοιο και το ανόμοιο, η εναντιότητα, το πρωτύτερο και το ύστερο), ή μήπως οι αρχές είναι τα αρχέγονα συστατικά που συνθέτουν ένα ον; (Μεταφ. Β1, 995b 21-29 και Β3, 998a 21-23).

7)    Εάν υποθέσουμε ότι η αρχή ενός όντος είναι το γένος του, είναι άραγε το πιο γενικό γένος του ή μήπως το πιο κοντινό του είδος [λατιν. species]; (Μεταφ. Β1 995b 29-31 και Β3, 998b 14-16).

8)    Υπάρχουν διόλου τα γένη και τα είδη, ή μήπως υπάρχουν μόνο τα ατομικά όντα; (Μεταφ. Β1, 995b 32-33 και B4, 999a 26-27).

9)    Είναι οι αρχές κάτι ενιαίο, ή μήπως είναι πολλές ως προς τον αριθμό; (Μεταφ. Β1, 995b 34 και Β4, 999b 25-26).

10)  Είναι όλες οι αρχές άφθαρτες, ή μήπως οι αρχές των φθαρτών όντων είναι φθαρτές; (Μεταφ. Β1, 996a 3-4 και B4, 1000a 6-7).

11)  Είναι το ον και το ένα η ουσία των όντων ή μήπως υπάρχει και κάτι διαφορετικό που υπό-κείτεται; (Μεταφ. Β1, 996a 5-8 και B4, 1001a 5-8).

12)  Είναι οι αρχές κάποια καθολικά όντα, ή μήπως είναι ατομικά όντα; (Μεταφ. Β1, 996a 9-10 και B6, 1003a 7).

13)  Υπάρχουν οι αρχές δυνάμει ή ενεργεία; (Μεταφ. Β1, 996a 11 και B6, 1002b 33).

14)  Γίνονται οι αρχές αντιληπτές σε σχέση προς την κίνηση, ή μήπως σε σχέση προς κάτι άλλο; (Μεταφ. Β1, 996a 11).

15)  Οι αριθμοί και τα μαθηματικά μεγέθη (π.χ. τα μήκη, τα σχήματα και τα σημεία) έχουν μια ξεχωριστή ύπαρξη, ή μήπως απλώς ενυπάρχουν στα αισθητά όντα; (Μεταφ. Β1, 996a 13-16 και B5, 1001b 26-32).

16)  Υπάρχουν μόνο τα αισθητά όντα και τα μαθηματικά μεγέθη, ή μήπως υπάρχουν και οι Πλατωνικές ιδέες; (Μεταφ. Β6, 1002b 12-14).

Πηγές

• "Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου", τόμ. 13ος, σελ. 425.
• Αριστοτέλους: Μετά τα Φυσικά. Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια Βασίλειος Μακρυπούλιας, εκδόσεις Ρώμη, 2019.
• Αριστοτέλης: Μετά τα Φυσικά. Εισαγωγή - Μετάφραση - Σχόλια Αναστασία-Μαρία Καραστάθη. 3 τόμοι, εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1993.