Κρητική Επανάσταση (1866-1869)

Η Κρητική Επανάσταση του 1866-1869 υπήρξε από τις πιο σημαντικές σε μια σειρά επαναστάσεων τον 19ο αιώνα στην Κρήτη ενάντια στην οθωμανική κυριαρχία, και ήταν υπέρ της ένωσης με την Ελλάδα. Παρ' ότι η ίδια η επανάσταση δεν στέφθηκε με επιτυχία, το γεγονός της ανατίναξης της Μονής Αρκαδίου, που προκάλεσε τον θάνατο 300 περίπου πολιορκημένων και 700 αμάχων, είχε μεγάλο αντίκτυπο στη διεθνή κοινή γνώμη ως μία από τις πτυχές του όλου Ανατολικού Ζητήματος.

Αίτια της επανάστασης

Τα βασικά αίτια της επανάστασης αυτής, που έφθασε στα όρια πολεμικής σύρραξης μεταξύ Βασιλείου της Ελλάδος και Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ήταν τα ακόλουθα τρία:

1. Ο διακαής πόθος των Κρητών για την απελευθέρωσή τους από τον τουρκικό ζυγό και την ενσωμάτωση της Κρήτης με το ελληνικό κυρίαρχο κράτος, το οποίο απείχε πλέον μόλις μερικά ναυτικά μίλια μετά την ενσωμάτωση των Ιονίων νήσων, που είχε πραγματοποιηθεί δύο χρόνια πριν.
2. Η εκ μέρους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μερική αθέτηση των όρων του μεταρρυθμιστικού Χαττ-ι Χουμαγιούν, ή άλλως «Ισλαχάτ Φερμάν», περί ισονομίας των θρησκευτικών μειονοτήτων, που είχε θεσπιστεί δέκα χρόνια πριν (1856), με την επιβολή νέων βαρύτερων φόρων και
3. Το λεγόμενο «μοναστηριακό ζήτημα», το οποίο αποτελούσε τον απόηχο ομοίου μεγάλου ζητήματος, που είχε ξεσπάσει την ίδια εποχή στη Ρουμανία και αφορούσε την ιδιαίτερη υψηλή φορολόγηση των μοναστηριακών περιουσιών, με συνέπεια κλήρος και λαός να εξεγερθούν.

Το ιστορικό υπόβαθρο της Επανάστασης

Οι χριστιανικοί πληθυσμοί του νησιού είχαν επαναστατήσει και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες, όμως παρά τις σποραδικές επιτυχίες, η επανάσταση καταπνίγηκε. Το 1828 η Κρήτη πέρασε υπό τον έλεγχο του Αιγύπτιου ηγέτη Μωχάμετ Αλή Πασά, αλλά το 1840 ξαναπέρασε υπό τον άμεσα έλεγχο της Υψηλής Πύλης. Ξεκίνησε νέος απελευθερωτικός αγώνας, με αποτέλεσμα το 1830 όλη η Κρήτη εκτός από 3 κάστρα (Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου) να είναι ελεύθερη, στα χέρια των Ελλήνων. Παρόλαυτά, οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν επέτρεψαν την ενσωμάτωσή της στο νέο Ελληνικό κράτος (, όπως και της Σάμου που ήταν ελεύθερη συνεχώς από το 1821) και πέρασε στα χέρια των Αιγυπτίων. Το 1841 και το 1858 η Κρήτη επαναστάτησε και πάλι. Τελικά από το 1858 αναγνωρίστηκαν κάποια δικαιώματα στους Κρητικούς, όπως να οπλοφορούν, καθώς και σειρές κανονισμών σχετικά με το χριστιανικό δίκαιο και την απόλυτη ελευθερία στην άσκηση της θρησκείας. Η Κρητική Επανάσταση του 1866 θεωρείται το «δεύτερο '21».

Οι συνθήκες για την έναρξη της επανάστασης ήταν δυσμενείς, κυρίως λόγω της πολιτικής κατάστασης τόσο στο εσωτερικό της Ελλάδας όσο και στην Ευρώπη. Από τη μια στο εσωτερικό της Ελλάδας επικρατούσε διχασμένη πολιτική ατμόσφαιρα, με την κυβέρνηση του Μπενιζέλου Ρούφου σαφώς αντίθετη, ενώ περισσότερο αποφασιστικός ήταν ο Αλέξανδρος Κουμουνδούρος, οπαδός της ρωσικής πολιτικής. Από τις Μεγάλες Δυνάμεις μόνο η Ρωσία, που είχε ταπεινωθεί με τη Συνθήκη των Παρισίων (το 1856), έδειξε να ευνοεί και να υποκινεί μέσω του πρόξενού της στα Χανιά, Σπυρίδωνα Δενδρινού, και του υποπρόξενου Ιωάννη Μητσοτάκη στο Ηράκλειο.

Σημαία που χρησιμοποιήθηκε κατά την πολιορκία του Αρκαδίου, με τα αρχικά: Κ (Κρήτη), Ε (Ένωσις), Ε (Ελευθερία), Θ (Θάνατος).

Η έναρξη της Επανάστασης το 1866

Οι σποραδικές συγκρούσεις συνεχίζονταν και οι εκκλήσεις του Οθωμανού σουλτάνου δεν έφερναν κάποιο αποτέλεσμα. Το 1866 δημιουργήθηκαν ένοπλα τμήματα. Η έναρξη της επανάστασης κηρύχθηκε επίσημα στις 21 Αυγούστου 1866. Το ελληνικό κράτος εξέφρασε τη συμπάθειά του προς την εξέγερση, όπως και ορισμένες άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Φιλελληνική κίνηση αναπτύχθηκε και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, που εκδηλώθηκε, μεταξύ άλλων, με την αποστολή χρημάτων και όπλων για την ενίσχυση της Κρητικής Επανάστασης. Τη διαχείριση των χρηματικών ποσών που προέρχονταν από αμερικανικούς εράνους προκειμένου να διατεθούν για την αγορά τροφίμων και ενδυμάτων και αποστέλλονταν με αμερικανικά κυρίως πλοία στην Κρήτη, είχε αναλάβει ο Αμερικανός φιλέλληνας Σάμιουελ Γκρίντλεϊ Χάουι, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στην Αθήνα. Οι επαναστάτες κατάφεραν αρχικά να θέσουν υπό έλεγχο την κρητική ύπαιθρο.

Πολιορκία της Μονής Αρκαδίου

Στις 8 Νοεμβρίου του ίδιου έτους, οθωμανικές δυνάμεις πολιόρκησαν τη Μονή Αρκαδίου, η οποία ήταν και το αρχηγείο των επαναστατών. Εκεί ο Πάνος Κορωναίος είχε εγκαταστήσει φρούραρχο τον ανθυπολοχαγό Ιωάννη Δημακόπουλο μαζί με τον ηγούμενο Γαβριήλ Μαρινάκη. Εκτός από τους 259 πολιορκημένους, στη μονή είχαν βρει καταφύγιο και 700 γυναικόπαιδα. Μετά από ολιγοήμερες συγκρούσεις, η οθωμανική πλευρά έσπασε τον αμυντικό κλοιό και εισήλθε στη μονή. Ο ηγούμενος είχε σκοτωθεί πολεμώντας στις επάλξεις. Την κρίσιμη εκείνη ώρα ο Κωστής Γιαμπουδάκης, ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη και η μονή σωριάστηκε σε φλεγόμενα ερείπια. Το συγκεκριμένο περιστατικό προκάλεσε ιδιαίτερη εντύπωση στη διεθνή κοινή γνώμη και απέχθεια για την τουρκική ηγεσία. Δραματικές λεπτομέρειες από τη φρίκη του ολοκαυτώματος διέσωσε ο Αμερικανός πρόξενος στα Χανιά, Στίλμαν, και συγκέντρωσε, από πολλές πηγές, ο Μητροπολίτης Κρήτης Τιμόθεος Βενέρης στο έργο του «Το Αρκάδι δια των αιώνων» (Αθήνα 1938). Φιλέλληνες κινήθηκαν υπέρ των Κρητών με τη συγκρότηση επιτροπών και τη δημιουργία εράνων.

Ο Ααλή Πασάς και ο Οργανικός Νόμος

Οι ωμότητες των Τούρκων στην Κρήτη ανάγκασαν τον σουλτάνο να μεταβάλει την πολιτική του στάση, καθ' ότι η δυσφορία της κοινής γνώμης διογκωνόταν. Έστειλε λοιπόν στην Κρήτη τον μεγάλο βεζίρη Ααλή Πασά, κομιστή διοικητικών παραχωρήσεων, που αποτέλεσαν τη βάση του λεγόμενου Οργανικού Νόμου του 1868. Επρόκειτο για ένα καθεστώς υποτυπώδους ημιαυτονομίας, και σύμφωνα με αυτό η Κρήτη θα αποτελούσε ένα βιλαέτι (διοικητική επαρχία) της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, διοικούμενο από το βαλή, που διοριζόταν από τον σουλτάνο. Το νησί διαιρέθηκε σε πέντε διοικήσεις και είκοσι επαρχίες. Θα μπορούσαν να διορίζονται και χριστιανοί στις διοικήσεις αυτές· στα δικαστήρια θα μετείχαν χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ενώ αιρετοί σύμβουλοι θα μετείχαν στο κεντρικό συμβούλιο της Γενικής Διοίκησης. Επίσης αναγνωρίστηκε η ισοτιμία των δύο γλωσσών, ελληνικής και τουρκικής. Ο Οργανικός Νόμος κυρώθηκε με «Διάταγμα Αυτοκρατορικόν» που δημοσιεύτηκε στις 8 Ιανουαρίου 1868.

Οι εξελίξεις της Επανάστασης

Οι αποστολές εθελοντών, εφοδίων και όπλων από την Ελλάδα είχαν εξαγριώσει την Τουρκία. Στα τέλη του 1868 με τελεσίγραφό της η Τουρκία κατηγορούσε την Ελλάδα για ενεργό ανάμειξη και απειλούσε με πόλεμο, ο οποίος απεφεύχθη με την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων. Η Ελλάδα αναγκάστηκε να αποδεχτεί τους όρους του τουρκικού τελεσίγραφου και να σταματήσει την έμπρακτη βοήθεια προς την Κρήτη. Η Τουρκία από την άλλη υποχώρησε στις υποδείξεις της Αγγλίας να προταθεί μια λύση με την παραχώρηση γενικής αμνηστίας και νέων προνομίων.

Στις 11 Δεκεμβρίου 1868 η Προσωρινή Κυβέρνηση πολιορκήθηκε στη Γωνιά Κισάμου. Τον Ιανουάριο του 1869 η ευρωπαϊκή διπλωματία είχε στραφεί υπέρ της Τουρκίας και οι Μεγάλες Δυνάμεις αποφάσισαν με τη Συνθήκη των Παρισίων (9/20 Ιανουαρίου) να απαγορευτεί στην Ελλάδα ο σχηματισμός εθελοντικών σχημάτων και ο εφοδιασμός των επαναστατών.

Στη διάρκεια της επανάστασης οι Τούρκοι έκαναν φοβερές βιαιοπραγίες κατά των χριστιανών με εμπρησμούς χωριών, φόνους, βιασμούς, βεβηλώσεις ναών κλπ. Ειδικά για το ανατολικό τμήμα της Κρήτης σώζεται λεπτομερής περιγραφή των καταστροφών και ωμοτήτων, καθώς και κατάλογος θυμάτων.

Σημασία της Επανάστασης

Η επανάσταση είχε εκπνεύσει, με τον πόθο για ελευθερία και την επιθυμία για ένωση με την Ελλάδα ανολοκλήρωτα. Το μόνο θετικό όφελος ήταν τα σκιώδη προνόμια του Οργανικού Νόμου, που έθεταν το Κρητικό Ζήτημα σε νέες βάσεις και θα αποτελούσαν σταθερό σημείο αναφοράς για όλα τα επόμενα απελευθερωτικά κινήματα της Κρήτης.

Ο απόηχος της Επανάστασης στην ποίηση των Ελλήνων Ρομαντικών

Η επανάσταση των Κρητικών δεν άφησε ασυγκίνητους τους Αθηναίους και Επτανήσιους Ρομαντικούς. Ο Αχιλλέας Παράσχος αφήνει το πιο συμπαγές corpus «κρητικών» ποιημάτων: θούριοι, άσματα, επιγράμματα, ελεγείες, επικολυρικές συνθέσεις. Δεν διαφέρει καθόλου ο αδελφός του Γεώργιος Παράσχος. Επίσης ο Δημήτρης Παπαρρηγόπουλος, ο Ιωάννης Καρασούτσας, ο Γεράσιμος Μαρκοράς, ο Ιούλιος Τυπάλδος, ο Παναγιώτης Πανάς. Η νεοελληνίστρια Αφροδίτη Αθανασοπούλου δεν αποκλείει να έγραψαν ποίηματα για την Κρητική Επανάσταση (1866-1869) και οι Παναγιώτης Σούτσος και Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, ενώ ο φιλόλογος και συγγραφέας Κωστής Ηλ. Παπαδάκης παραθέτει ονόματα Ελλήνων και ξένων εθελοντών, τους οποίους έμελψε με τα εγκαρδιότερα επιγράμματά του κυρίως ο Αχιλλέας Παράσχος.

Φιλελληνισμός στην Κρητική Επανάσταση (1866-1869)

Αμερικανικός φιλελληνισμός

Τα γεγονότα του Αρκαδίου δεν αφήνουν ασυγκήνητους τους Αμερικανούς. Στη Βοστώνη συστήνεται ο σύλλογος «Greek Relief Comitee», όπου πρωτοστατεί ο Samuel Howe’’. Λαμβάνονται διάφορες πρωτοβουλίες: συλλαλητήρια, ομιλίες, διενεργούνται έρανοι. Επίσης έρχονται σε συνεννόηση με το Φιλοκρητικό κομιτάτο του Λονδίνου και με τον ιστορικό Φίνλαιη, που είναι ανταποκριτής των Τάιμς στην Αθήνα και αντιπρόσωπος του κομιτάτου του Λονδίνου. Του αποστέλλονται 5.000 δολλάρια γι’ αυτόν τον σκοπό. Ο Samuel Howe μεταβαίνει με τη γυναίκα του στην Ελλάδα για να διαχειριστούν καλύτερα τη βοήθεια. Η σύζυγος του Samuel Howe, Ιουλία, έχει συνθέσει και τραγούδια σχετικά με την Κρητική Επανάσταση. Στην Αθήνα συγκροτείται Ελληνοαμερικανική επιτροπή, η οποία οργανώνει την αποστολή εφοδίων στην Κρήτη.

Σερβικός-Μαυροβούνιος φιλελληνισμός

Σύσσωμη η Σερβική κοινωνία παρακολουθούσε την κρητική εξέγερση. Οργανωνόταν συλλαλητήρια, συγκεντρωνόταν βοήθεια και ετελούντο μνημόσυνα υπέρ των πεσόντων. Τον Ιανουάριο του 1867 ιδρύθηκε στο Βελιγράδι επιτροπή επιφανών εκπροσώπων του Σερβικού λαού, για τη βοήθεια των χειμαζόμενων αμάχων της Κρήτης. Σε πόλεις της Σερβίας (Τσάτσακ, Λόζνιτσα, Νέγκοτιν, Γκόρνι Μιλάνοβατς, Τσούπρια) ιδρύθηκαν επιτροπές. Επίσης ιδρύθηκε επιτροπή υπό την προεδρεία του προέδρου της Σερβικής βουλής Zivko Karabiberovic και τον Φεβρουάριο του 1867 συγκέντρωσε 30.000 φράγκα για τις πληγείσες κρητικές οικογένειες. Τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς πραγματοποιήθηκε συναυλία για τον ίδιο σκοπό, ενώ διαβάστηκαν ποιήματα πατριωτικού και αγωνιστικού περιεχομένου, το ένα στα ελληνικά. Δεν έλειψαν και οι Σέρβοι αγωνιστές, οι οποίοι πολέμησαν στο νησί: ο Milovoje A. Boric από το Νόβι Σαντ, ο Kosta Milosevic που πέθανε μετά από τραυματισμό στις 8 Μαΐου 1867. Και Μαυροβούνιοι εκδήλωσαν την έμπρακτη αλληλεγγύη τους, ο απόηχος της οποίας φτάνει μέχρι σήμερα (στα Χανιά υπήρχε πλατεία Μαυροβουνίου, σημερινή Ελ. Βενιζέλου).

Γαλλικός φιλελληνισμός

Ο Βίκτωρ Ουγκώ έγραψε: «Τίνος ένεκεν εξανέστη η Κρήτη; Διότι ο μεν Θεός έπλασε αυτήν τον κάλλιστον τόπον της οικουμένης, οι δε Τούρκοι τον ανέδειξαν τον αθλιέστερον […]Οι Τούρκοι φέρουσιν την νύκτα. Εξανέστη, διότι η Κρήτη είναι Ελλάς και ουχί Τουρκία[…]» Καταδικάζει τη σιωπή της Ευρώπης στα γεγονότα και λέει πως θα στραφεί στην Αμερική, «Θα στραφώ προς την Αμερική: τον 18ο αιώνα η Γαλλία απελευθέρωσε την Αμερική […] Απελευθερώστε την Κρήτη και σας δίνουμε εξόφληση του χρέους σας. Πληρώνοντας την Ελλάδα, είναι σα να πληρώνετε τη Γαλλία»

Δείτε επίσης

• Κρητική Επανάσταση (1897-1898)

Πηγές

• Ιωάννα Διαμαντούρου, Η Κρητική Επανάσταση (1866-1869), Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΓ΄, (1977),σελ. 253-277
• Γρηγόριος Δαφνής, Η στάση των κυβερνήσεων Βούλγαρη-Δεληγιώργη και Κουμουνδούρου απέναντι στην Κρητική Επανάσταση, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμ. ΙΓ΄, (1977), σελ. 277-278
• Dumitru Limona, Κρήτη 1866. Κινητοποιήσεις στη Ρουμανία για τον αγώνα εναντίον των Τούρκων, Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχ. 73 (Ιούλιος 1974), σελ. 126-130
• Ιωάννης Μαμαλάκης, «Ο Samuel Howe και η Κρητική Επανάσταση του 1866», Κρητικά Χρονικά, τόμ. 3 (1949), σελ. 506-518
• Γεώργιος Γεωργιάδης–Αρνάκης, «Αμερικανοί στην Κρητική Επανάσταση του 1866», Νέα Εστία, τεύχ. 944β (1966), σελ.
• Έκθεσις της τε Αμερικανοελληνικής Επιτροπής και του Δόκτορος Σαμουήλ Γ. Χάου. Περί των ενεργειών υπέρ των εν Ελλάδι προσφύγων και των εν Κρήτη γυναικοπαίδων μέχρι της 1ης Απριλίου 1868, Αθήναι 1868
• Γιώργου Παναγιωτάκη, «Πώς είδαν τους αγώνες της Κρήτης για ένωση οι διεθνούς κύρους προσωπικότητες της εποχής», Κρητολογικά γράμματα, τεύχ. 2(Σεπτέμβριος 1990), σελ. 133-136
• Gordana Blagojevic, «Η απήχηση της μεγάλης Κρητικής Επανάστασης του 1866-1869 στη Σερβική κοινωνία του 19ου αιώνα», Πεπραγμένα Ι’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου (Χανιά, 1-8 Οκτωβρίου 2006), τόμ. Γ1 Νεοελληνική περίοδος (Κρητική ιστορία 1821-1913), εκδ. Φιλολογικός Σύλλογος ‘’Ο Χρυσόστομος’’, Χανιά 2011, σελ. 181-190
• Πόπη Παναγιωτάκη, «Η Κρήτη στα κείμενα Γάλλων περιηγητών και συγγραφέων (τέλη 18ου – αρχές 20ου αι.)», Πεπραγμένα Θ’ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, τόμ. Γ1, Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών, Ηράκλειο, 2005, σελ. 105-119

Βιβλιογραφία

• Κάρολος Μένδελσον Βαρβόλδης «Οι περί ελευθερίας της Κρήτης αγώνες» - Οδησσός 1891

https://anemi.lib.uoc.gr/metadata/7/5/9/metadata-264-0000270.tkl

• Στυλ. Παπαδάκης «Απομνημονεύματα της εν Κρήτη επαναστάσεως του 1866»
• Ιωάννης Ζυμβρακάκης «Διορθώσεις εις τα υπό Μενδελσσώνος περί της κρητικής επαναστάσεως του 1866 γραφέντα» - Αθήναι 1870
• Δανιήλ Σουρμελής «Οι εις Κρήτην εικοσιπέντε πλόες του πλοιάρχου Ν. Σουρμελή και η ναυμαχία της «Ενώσεως»» - Αθήναι 1869
• Ν. Καλομενόπουλος «Κρητικά» - Αθήναι 1894
• Κ. Ράδος «Τα καταδρομικά της Κεντρικής επί των Κρητών επιτροπής εν τω αγώνι του 1866-1868» - Αθήναι 1896
• Μαμαλάκης Ι.Π., Ο Πάνος Κορωναίος και η εκστρατεία του Ομέρ στο Λασίθι (από τα παρασκήνια του κρητικού αγώνα του 1866-9), Κρητικά Χρονικά, τομ. 5 (1951), σελ. 163-230
• Τσατσαρωνάκη Κ., Μια έκθεσις ωμοτήτων του 1866, Κρητικά Χρονικά, τόμ.8 (1954), σελ. 7-43
• Δετοράκης Θεοχάρης, «Το κεντρικό θεραπευτήριο στη Μεγάλη Κρητική επανάσταση του 1866-69», Παλίμψιστον, τεύχ. 5 (1987), σελ. 185-203
• Δετοράκης Θεοχάρης, Ένας άγνωστος αγωνιστής του 1866 (Με βάση δύο ανέκδοτα έγγραφα), Κρητολογία, τόμ. 3, (1976), σελ. 47-54
• Παπαντωνάκης Γεώργιος, Η Διπλωματική ιστορία της Κρητικής Επανάστασης του 1866, εν Αθήναις, 1926
• Σβορώνος Νικ., Η ανατολική πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων και η Κρητική Επανάσταση του 1866, Αριάδνη, τόμ. Α΄ (1983), σελ. 308-319
• Σημανδηράκη Ζαχαρένια, «Προκηρύξεις της Επανάστασης 1866-1869», Κρητολογικά Γράμματα, τόμ. 12, (1996), 105-144
• Παπαδάκης Κωστής Ηλ., Η αρκαδική εποποιία στη ρομαντική ποίηση του IΘ’ αιώνα. «Ο Περίπλους του Αρκαδιού»· ένα άγνωστο ποίημα του κρητολάτρη ποιητή Γεωργίου Παράσχου, Κρητολογικά Γράμματα - τόμ. 12, (1996), σελ. 187-199 (και σε ανάτυπο)
• Παπαδάκης Κωστής Ηλ., "Το μελόδραμα τού Γεωργίου Παράσχου ΄Η Μάχη των Κεραμειών΄ και ο 'άγνωστος' Ύμνος της Κρήτης", περιοδ. Ελλωτία, Δήμου Χανίων, τ. 6, Χανιά 1997, σελ. 167-182 (και σε ανάτυπο)
• Παπαδάκης Κωστής Ηλ., "Η Μεγάλη Κρητική Επανάσταση στη Ρομαντική Λογοτεχνία του ΙΘ΄ αιώνα", περιοδ. Ελλωτία, Δήμου Χανίων, τ. 7, Χανιά 1998, σελ. 140- 152 (και σε ανάτυπο)
• Ασπασία Παπαδάκη, Κατάλογος φονευθέντων Μυλοποταμιτών κατά τα έτη 1866-1867, Κρητολογικά Γράμματα - τόμ. 12, (1996),σελ. 165-171
• Μανώλης E. Δετοράκης, Ο γιατρός Ιωάννης Δάνδολος και το θεραπευτήριο των Σελλιών στην Επανάσταση του 1866-69, Κρητολογικά Γράμματα, τόμ. 15/16 (1999-2000), σελ. 133-143
• Ι. Α. Σκούρτης, «Οι αντιλήψεις του διπλωμάτη-λογοτέχνη Γκομπινώ για το Κρητικό ζήτημα (1864-1868)», Ελληνική Ιστορική Εταιρεία, Ε΄ Πανελλήνιο Ιστορικό Συνέδριο-Πρακτικά, Αθήνα, 1984, σελ. 41-48
• Αντώνης Κλάψης, Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης, 1821-1923, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα, 2019.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Νικολαος Τωμαδάκης, Η Κρητική Επανάστασις 1866-1869 (σύντομον ιστορικό διάγραμμαν μετά βιβλιογραφίας), Νέα Εστία, τόμ. 80, τεύχ. 944, (1966), σελ. 1488-1502 [1] Αρχειοθετήθηκε 2021-04-14 στο Wayback Machine.