Κατακόμβες της Μήλου

Οι Κατακόμβες της Μήλου είναι αρχαίο υπόγειο νεκροταφείο στη Μήλο, στις Κυκλάδες, το οποίο χρονολογείται από τους πρωτοχριστιανικούς χρόνους. Βρίσκονται κοντά στην Τρυπητή και τα ερείπια της αρχαίας Μήλου. Οι κατακόμβες αποτελούνται από υπόγειες αίθουσες και διαδρόμους λαξευμένους στον μαλακό ηφαιστειακό τόφφο, ενώ κοντά σε αυτές βρίσκονται και άλλοι τάφοι. Οι κατακόμβες χωρίζονται σε τρεις επιμέρους ομάδες με συνολικά πέντε διαδρόμους κατά μήκος των οποίων έχουν λαξευτοί οι τάφοι. Είναι επισκέψιμες για το κοινό.

Κατακόμβες της Μήλου
Είδος	κατακόμβες και αρχαιολογική θέση
Γεωγραφικές συντεταγμένες	36°44′14″N 24°25′25″E
Διοικητική υπαγωγή	Δήμος Μήλου
Τοποθεσία	Μήλος
Χώρα	Ελλάδα
Προστασία	αρχαιολογικός χώρος στην Ελλάδα
Ιστότοπος
Επίσημος ιστότοπος
Πολυμέσα
δεδομένα (π)

Ιστορία

Ο χώρος όπου βρίσκονται οι κατακόμβες

Οι κατακόμβες της Μήλου ήταν ένα κοινοτικό νεκροταφείο το οποίο με βάση ευρήματα ανασκαφής που πραγματοποιήθηκε το 2007-2009 ήταν σε χρήση από τον 1ο μέχρι τον 7ο αιώνα μ.Χ. Ο Γερμανός αρχαιολόγος Λούντβιχ Ρος, ο οποίος επισκέφτηκε το χώρο το 1844 υπολόγισε ότι οι κατακόμβες είχαν 1.500 με 2.000 τάφους, και είχαν ταφεί σε αυτές 7.000 με 8.000 άνθρωποι. Ο Γάλλος Σαρλ Μπαγιέ το 1878 υπολόγισε ότι οι τάφοι ήταν 300 και σε αυτούς είχαν ταφεί το πολύ 1.500 άτομα.

Οι κατακόμβες χρησιμοποιούνταν ως τόπος λατρείας από τους πρώτους Χριστιανούς. Στη Μήλο πιθανόν ο Χριστιανισμός να μεταδόθηκε από Ιουδαίους οι οποίοι έφυγαν από την Παλαιστίνη μετά από σειρά διωγμών, είτε μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ το 70 μ.Χ., είτε μετά τους διωγμούς υπό τον Ανδριανό, και κατέφυγαν σε άλλα, σημεία, όπως ο Μήλος, όπου πιθανόν εργάστηκαν ως δούλοι στα ορυχεία του νησιού. Παρόλα αυτά, οι επιγραφές που διασώθηκαν στις κατακόμβες είναι γραμμένες στα ελληνικά και αναφέρονται σε ελληνικά ονόματα, όπως Αλέξανδρος, γεγονός που υποδηλώνει ότι οι κατακόμβες χρησιμοποιήθηκαν από το ντόπιο πληθυσμό. Το τέλος της χρήσης των κατακομβών κατά τον 7ο αιώνα συμπίπτει με μια σειρά σεισμών και επιδρομών που έπληξαν το νησί.

Όταν άνοιξαν οι Κατακόμβες για το κοινό τη δεκαετία του 1960 ο χώρος φωτίστηκε με ηλεκτρικούς λαμπτήρες, οι οποίοι όμως λόγω της φθοράς των καλωδίων μετά από χρόνια αφαιρέθηκαν. Ο χώρος λειτουργούσε επίσης μία φορά το χρόνο, στη γιορτή των Αγίων Πάντων, ως εκκλησία, αρχίζοντας από το 2002. Ως Αγία Τράπεζα χρησιμοποιούταν ένας από τους τάφους, και πάνω του είχε τοποθετηθεί σταυρός από πλεξιγκλάς, ο οποίος στα τέλη της δεκαετίας του 2000 αφαιρέθηκε προκαλώντας αντιδράσεις. Τον Οκτώβριο του 2009 οι κατακόμβες πλημμύρισαν μετά από βροχή, και ξανάνοιξαν μετά από μερικούς μήνες.

Ανασκαφές

Αρκοσόλιο

Οι κατακόμβες ανακαλύφθηκαν ξανά τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας στο νησί από ντόπιους ανασκαφείς, αλλά η ανακάλυψή τους κοινοποιήθηκε το 1840. Οι τάφοι είχαν ήδη συλληθεί όταν τους επισκέφτηκε το 1843 ο Γερμανός αρχαιολόγος Λούντβιχ Ρος μαζί με τον Άντον Πρόκες φον Όστεν. Ακολούθως τις επισκέφτηκε ο Γάλλος Σαρλ Μπαγιέ το 1878. Το 1904 ερευνήθηκαν από τον Γεώργιο Λαμπάκη, ο οποίος προχώρησε σε καθαρισμό του χώρου από επιχώσεις, και το 1927 τις μελέτησε προσεκτικά ο Γεώργιος Σωτηρίου, ο οποίος διαπίστωσε ότι πολλές από τις πλάκες που κάλυπταν τους τάφους και τις οποίες είχε παρατηρήσει ο Ρος πλέον έλλειπαν.

Επιπλέον ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν τη δεκαετία του 1950 και του 1960. Το 2007 ξεκίνησαν νέες ανασκαφές στο χώρο, σωστικού χαρακτήρα, οι οποίες ολοκληρώθηκαν το 2009. Αυτή η ανασκαφή βρήκε ότι το νότιο τμήμα των κατακομβών σε μήκος 16 μέτρων είχε καταρρεύσει σε μεγάλο βαθμό. Στην ανασκαφή βρέθηκαν αγγεία τα οποία είχαν εισαχθεί από τη Μικρά Ασία, την Κύπρο και τη Βόρεια Αφρική, καθώς και ένα λυχνάρι με ιουδαϊκά σύμβολα.

Περιγραφή

Η κατακόμβη Β

Οι κατακόμβες βρίσκονται στην πλαγιά λόφου στην περιοχή της αρχαίας πόλης της Μήλου, νοτιοδυτικά του σύγχρονου οικισμού Τρυπητή. Οι κατακόμβες έχουν σκαφθεί στον μαλακό ηφαιστειακό τόφφο της περιοχής. Το συνολικό μήκος των διαδρόμων των κατακομβών είναι περίπου 200 μέτρα. Ο Σωτηρίου θεωρούσε ότι αποτελούσαν τρεις ανεξάρτητες κατακόμβες, τις οποίες ονόμασε από τα δυτικά προς τα ανατολικά Α, Β και Γ, οι οποίες στη συνέχεια ενώθηκαν μεταξύ τους με διαδρόμους. Όμως περαιτέρω αρχαιολογική έρευνα στις αρχές του 21ου αιώνα οδήγησε στην ανακάλυψη των νοτίων προεκτάσεων των κατακομβών Α και Β. Επίσης, στο νότιο άκρο της η κατακόμβη Α επικοινωνεί προς τα δυτικά με αίθουσα μήκους τουλάχιστον 15 μέτρων με δέκα αρκοσόλια και δύο νεκρικούς θαλάμους. Πιθανόν η αρχική είσοδος του χώρου βρισκόταν στο νότιο σημείο σύγκλισης, ενώ σήμερα η είσοδος στον χώρο γίνεται από την κατακόμβη Β.

Οι διάδρομοι των κατακομβών έχουν πλάτος από ένα έως πέντε μέτρα και ύψος ανάμεσα στα 1,6 και 2,5 μέτρα. Στα τοιχώματα των διαδρόμων έχουν λαξευτεί τόσο τοξωτοί τάφοι (αρκοσόλια) όσο και οριζόντιοι τάφοι. Μεγάλος αριθμός τάφων υπάρχει επίσης στο δάπεδο των διαδρόμων, οι οποίοι έχουν λακκοειδή μορφολογία. Οι τάφοι στο δάπεδο είναι καλυμμένοι με ακατέργαστες, ανισομεγέθεις πλάκες, οι οποίες πιθανόν προέρχονται από άλλα αρχαία κτίρια. Κάποια από τα αρκοσόλια της κατακόμβης Β βρέθηκε ότι είχαν μπροστά τους μικρούς κίονες με διαχωριστικά θωράκια από γύψο. Κάποια αρκοσόλια διαθέτουν κόγχες στο τύμπανό τους, όπου πιθανόν τοποθετούνταν κτερίσματα και λυχνάρια και ίσως ταφές βρεφών.

Στο μέσο της κατακόμβης βρίσκεται υπερυψωμένος κτιστός τάφος, ο μοναδικός στις κατακόμβες, σε σχήμα σαρκοφάγου, ο οποίος φαίνεται να καλυπτόταν στο παρελθόν από κιβώριο, καθώς σε κάθε άκρη του βρέθηκαν από τον Σωτηρίου βάσεις κιόνων. Ο Σωτηρίου παρατήρησε επίσης στη βάση του ίχνη επιγραφής. Ο τάφος είναι γνωστός ως ο «τάφος του μάρτυρα» και πιθανόν λειτουργούσε ως Αγία Τράπεζα. Πιθανόν ανήκε σε κάποιον από τους πρώτους επισκόπους της Μήλου.

Διακόσμηση και επιγραφές

Η επιγραφή στο αρκοσόλιο του τάφου των Πρεσβυτέρων.

εξωτερικός χώρος στην είσοδο των κατακομβών της Μήλου

Σε κάποια από τα αρκοσόλια σώζονται στη στεφάνη ίχνη χρώματος και στο τύμπανο σπαράγματα επιγραφών. Ο Ρος και ο Μπαγιέ παρατήρησαν ότι τα τύμπανα ήταν χρωματισμένα μπλε και η στεφάνη με κόκκινο χρώμα από μίλτο (rubrīca). Η βάση των τόξων ήταν διακοσμημένη με φυτικά μοτίβα. Τα χριστιανικά σύμβολα, όπως ο ιχθύς, είναι πολύ περιορισμένα σε αριθμό. Ένας ιχθύς πράσινου χρώματος ήταν ζωγραφισμένος πάνω από τη θέση της κεφαλής του νεκρού, πιθανότατα δηλωτικό της πίστης του.

Σε κάποιους από τους τάφους σώζονται επιγραφές, με κόκκινα γράμματα. Οι επιγραφές βρίσκονται στα τύμπανα και βρίσκονται σε δελτούς με διαστάσεις 50 με 60 εκατοστά σε μήκος επί 10 εκατοστά σε ύψος. Ο Ρος είχε διακρίνει μια επιγραφή με το χριστόγραμμα και το όνομα Αλέξανδρος, η οποία όμως όταν επισκέφτηκε τις κατακόμβες ο Σωτηρίου είχε εξαφανιστεί. Από τις σωζόμενες επιγραφές, ο Σωτηρίου χαρακτήρισε σημαντικότερη αυτή στο 5ο αρκοσόλιο στον δεξί τοίχο της κατακόμβης Β, η οποία αναφέρει σπάνια χριστιανικά ονόματα (π.χ. Ασκληπιόδωρος, Κλαυδιανή, Αγαλίασις, Ασκλήπις) και τους εκκλησιαστικούς τίτλους των πρεσβυτέρων, των διακόνων και των παρθένων. Η επιγραφή αρχίζει με τη φράση ΕΝ ΚΩ (δηλαδή Εν Κυρίω) και αναφέρει επίσης την πίστη στον άγγελο του τάφου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η επιγραφή αναφέρει τον όρο «θηκίον» αντί του τεχνικού όρου αρκοσόλιο. Παρόμοια επιγραφή σώζεται επίσης στο 3ο αρκοσόλιο του δεξιού τοίχου της κατακόμβης Α, η οποία αναφέρεται σε ενορκισμό των μητέρων στο όνομα του Χριστού.

Ο Σωτηρίου παρατήρησε ότι επιγραφές σώζονταν σε ακόμη πέντε αρκοσόλια, οι οποίες δε συνοδεύονται από χριστογράμματα. Σώζονται και επιγραφές οι οποίες συνοδεύονται από χριστογράμματα. Χαρακτηριστική είναι επιγραφή στο 4ο αριστερό αρκοσόλιο της κατακόμβης Α, όπου η επιγραφή εγγράφεται σε τετράγωνο μέσα στο οποίο είναι δέλτος στην οποία είναι γραμμένη η επιγραφή. Κάτω από την επιγραφή βρίσκεται το χριστόγραμμα και εκατέρωθέν του βρίσκονται σταυροί εγγεγραμμένοι σε κύκλο.

Δείτε επίσης

• Κατακόμβες της Ρώμης

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Ιστοσελίδα του χώρου (Αγγλικά)
• Εικονική περιήγηση