Καναανιτική μυθολογία

Με τον όρο χαναανική, καναανιτική (απαντάται και χαναανιτική ή ουγκαριτική μυθολογία) εννοείται εκείνο το σώμα μύθων που αφορά στους θεούς και τις θέες της αρχαίας Καναάν (Χαναάν ή Κναναάν). Πρόκειται για μυθολογικό πεδίο που παρουσιάζει οσμωτικές τάσεις τόσο σε σχέση με την Σημιτική όσο και με την Φοινικική μυθολογία, καθώς ένα μεγάλο τμήμα των αρχικών δεδομένων της προέρχεται από μια ευρύτερη εθνική ομάδα, σημιτικής προέλευσης. Ο μυθολογικός κύκλος που ανακτήθηκε από την πόλη της Ουγκαρίτ -γνωστή σήμερα ως Ρας Σάμρα (Ra’s Shamrah), χρονολογείται ως γραπτή μαρτυρία περίπου στο 1400 Π.Κ.Ε., ωστόσο κατάλογοι θεοτήτων και αγάλματα από άλλες πόλεις, ιδιαίτερα την Γκούμπλα, χρονολογούνται περίπου στην 3η χιλιετία Π.Κ.Ε.

Πηγές

Πέραν της Βίβλου, από την οποία έρχονται και οι περισσότερες μαρτυρίες, είναι λιγοστές οι δευτερογενείς και τριτογενείς ελληνικές πηγές (Λουκιανός ο Σαμοσατεύς, περί της Συρίης θεού, αποσπάσματα από την Φοινικική Ιστορία του Φίλωνα της Βύβλου και τα κείμενα του Δαμάσκιου) που μας περιγράφουν τις πεποιθήσεις των λαών αυτής της περιοχής. Αντίθετα από τις πήλινες πινακίδες της Μεσοποταμίας, ο πάπυρος εδώ ήταν ήδη διαδεδομένος και έτσι τα περισσότερα από τα γραπτά αρχεία αποσυντέθηκαν.

Σταυροδρόμι διάφορων αυτοκρατοριών, η περιοχή δεν είχε την δυνατότητα να ενωθεί υπό την διακυβέρνηση ενός γηγενούς ηγεμόνα. Τα σκόρπια αγάλματα, οι αντιφατικοί κατάλογοι θεοτήτων, σκαλισμένοι σε ιερά των πόλεων-κρατών της Γκούμπλα (Βύβλος), της Σιντουνά (Σιδών) και της Ζααρού (Τύρος) ήταν οι πρωτογενείς πηγές, μέχρι την ανακάλυψη της πόλης Ουγκαρίτ το 1928 και τις ανασκαφές της δεκαετίας του '30. Ιδιαίτερα η Γκούμπλα εκείνη την εποχή ανταγωνιζόταν την Αίγυπτο και στα σωζόμενα κείμενα περιγράφεται ως πρωτεύουσα κατά τη διάρκεια της 3ης χιλιετίας Π.Κ.Ε. Παρά τον τίτλο της, όμως, η πόλη και ολόκληρη η περιοχή κατακτήθηκε από τους Αιγύπτιους.

Μεταξύ του 2300 και του 1900 Π.Κ.Ε., πολλές από τις παράκτιες Καναανιτικές πόλεις εγκαταλείφθηκαν και κατακτήθηκαν από τους Αμορίτες, γεγονός που προκαλεί ακόμα μεγαλκύτερη σύγχυση σε ό,τι αφορά στις τοπικές λατρείες, καθώς κάθε πόλη φαίνεται πως χρησιμοποιούσε το όνομα μιας θεότητας ως προστάτιδας, προσθέτοντάς της επιπλέον ιδιότητες. Κατά την 2η χιλιετία Π.Κ.Ε. η δραστηριότητα των Καναανιτών στην τέχνη και το εμπόριο και τις τοπικές λατρείες πιθανώς ανανεώθηκε, όπως υποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα στην Γκούμπλα και την Ουγγαρίτ. Έως τον 14ο αιώνα Π.Κ.Ε., το εμπόριό τους εκτεινόταν από την Αίγυπτο ως την Μεσοποταμία και την Κρήτη. Όλα αυτά βέβαια υπό την εποπτεία της 18ης δυναστείας της Αιγύπτου.

Η Ζααρού κατόρθωσε να διατηρήσει τη σχετική ανεξαρτησία της ως βασίλειο, αλλά οι υπόλοιπες πόλεις βρέθηκαν σε κατάσταση αναταραχής όταν η Αίγυπτος έχασε το ενδιαφέρον της και την δύναμή της στην περιοχή. Περίπου το 1230 Π.Κ.Ε. οι Ισραηλίτες άρχισαν την εισβολή τους στην ξηρά, ενώ οι αποκαλούμενοι Λαοί της Θάλασσας -πιθανώς Αχαιοί- άρχισαν να οργώνουν την ανατολική Μεσόγειο, ανοίγοντας θαλάσσιες οδούς από την Ανατολία ως την Αίγυπτο. Η δραστηριότητά τους οδήγησε στην εγκατάλειψη της Ουγκαρίτ το 1200 Π.Κ.Ε. και το 1180 εγκαταστάθηκαν στην Φιλιστία κατά μήκος της νότιων ακτών της Καναάν. Τούτη η τελευταία αναστάτωση, όπως είναι φυσικό, ήταν και το έναυσμα για την μετάλλαξη των τοπικών λατρειών και την περαιτέρω αλλοίωση της πρωτογενούς μαρτυρίας.

Τα κείμενα

Στα ουγκαριτικά κείμενα της Ρας Σάμρα, χρησιμοποιήθηκε σύστημα σφηνοειδούς γραφής με αλφάβητο τριάντα γραμμάτων. Αυτό το αλφάβητο, βρέθηκε χαραγμένο πάνω σε πλάκα από άργιλο που χρονολογείται από τον 14ο αιώνα Π.Κ.Ε. και πιστεύεται ότι χρησιμοποιήθηκε στην περιοχή των ακτών της Συρίας από τον 15ο ως τον 13ο Π.Κ.Ε. αιώνα.

Κοσμολογία

Λίγα είναι απολύτως βέβαια για την κοσμολογία των Καναανιτών Τα Ουγγαριτικά κείμενα μιλούν για τον Ελ, την Ατιράτ και τη δημιουργία των αγαθοεργών θεών, για τις απόψεις τουςπερί της δημιουργίας του Σύμπαντος στηριζόμαστε στις ελληνικές πηγές του Φίλωνα της Βύβλου, του Αθήναιου και του Δαμάσκιου, οι οποίες φυσικά έχουν επηρεαστεί από την ελληνική κοσμολογία. Εν γένει οι παραπάνω αναφέρουν ότι από θεούς όπως το χάος, ο αιθέρας, ο αέρας, ο άνεμος και η επιθυμία δημιούργησαν το αυγό Μοτ, παρόμοιο αλλά όχι ίδιο πιθανώς με το Μοτ της Ουγκαρίτ. Το αυγό ενοίκησαν πλάσματα που παρέμεναν ακίνητα, έως ότου το κέλυφος άνοιξε. Αυτά τα πλάσματα σχημάτισαν τον ουρανό και τα ουράνια σώματα. Αργότερα τα ύδατα διαχωρίστηκαν από τον ουρανό και γεννήθηκαν οι θεοί της γενιάς του Ελ.

Μείζονες θεότητες

Ανάτ
Ασερά
Βάαλ
Βααλάτ ή Βααλίτ, η σύζυγος ή θηλυκό αντίστοιχο του Βάαλ (επίσης Βελίλι)
Ελ (Καναάν)
Λόταν
Μοτ
Γιάμ ή Γιάμ ναχάρ

Ελάσσονες θεότητες

Ημίθεοι Ήρωες

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

John C. L. Gibson, (1977), Canaanite Myths and Legends, T & T Clark Ltd:Edinburgh,
S. H. Hooke Middle, (1963), Eastern Mythology, Penguin Books:New York

Δικτυακοί τόποι

περί της Συρίης θεού, δυστυχώς στα Αγγλικά.