Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες

Οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες αποτελούν μια γλωσσική οικογένεια τα μέλη της οποίας ήταν, στην αρχαιότερή τους μορφή, διάλεκτοι μιας ενοποιημένης γλώσσας, οι οποίες διαφοροποιήθηκαν σταδιακά εξαιτίας των αλλεπάλληλων μεταναστεύσεων και των επαφών των Ινδοευρωπαίων με άλλα γλωσσικά ιδιώματα. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες ομιλούνταν από λαούς που ζούσαν, ανεξαρτήτως της φυλετικής τους ταυτότητας, σε μια ενιαία αν και εκτεταμένη περιοχή, η οποία δικαιολογεί πολιτισμική και γλωσσική ομοιογένεια.

Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες (ανοιχτό πράσινο) και άλλες γλωσσικές οικογένειες ανά τον κόσμο

Οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες είναι ομάδα αρκετών εκατοντάδων γλωσσών και διαλέκτων που περιλαμβάνει τις περισσότερες από τις γλωσσικές υπο-οικογένειες της Ευρώπης όπως και πολλές γλώσσες της Ασίας. Σύγχρονες γλώσσες που ανήκουν στην ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια είναι, ανάμεσα σε άλλες, η Αγγλική, η Γαλλική, η Γερμανική, η Ισπανική, η Μπενγκάλι, η Πορτογαλική, η Ρωσική και η Χίντι, κάθε μία από τις οποίες είναι μητρική γλώσσα περισσότερων από 40 εκατομμύρια ανθρώπων. Επίσης στην ίδια γλωσσική οικογένεια ανήκουν πολυάριθμες άλλες μικρότερες εθνικές ή μειονοτικές γλώσσες όπως η Αλβανική, η Αρμενική, η Ελληνική, η Ιταλική, η Κουρδική, η Λιθουανική, η Περσική (ή Φαρσί).

Στην ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια ανήκουν επίσης γλώσσες που δεν έχουν πια ομιλητές όπως η Λατινική, η Σανσκριτική, η Τοχαρική, η Χεττιτική και άλλες. Η ινδοευρωπαϊκή είναι η μεγαλύτερη γλωσσική οικογένεια στον κόσμο σήμερα με τα μέλη της να αποτελούν τη μητρική γλώσσα περισσότερων από 3 δισεκατομμύρια ανθρώπων· η δεύτερη μεγαλύτερη οικογένεια γλωσσών είναι η σινοθιβετική.

Η ομοιότητα βασικών λέξεων στη σανσκριτική, αρχαία ελληνική, λατινική, γερμανική, αγγλική κ.ά. όπως πατέρας (σανσκ. pita, αρχ. ελλ. πατήρ, λατ. pater, γερμ. Vater, αγγλ. father), μητέρα (σανσκ. mata, αρχ. ελλ. μήτηρ, λατ. mater, γερμ. Mutter, αγγλ. mother), σπίτι (σανσκ. dáma-, αρχ. ελλ. δόμος, λατ. domus) άλογο (σανσκ. áśva-, αρχ. ελλ. ἵππος, λατ. equus) κλπ. οδήγησε τους γλωσσολόγους στην υπόθεση ότι οι λέξεις αυτές έχουν κοινή ρίζα. Η ύπαρξη κοινών ριζών οδήγησε με τη σειρά της στην υπόθεση ότι οι γλώσσες αυτές προέρχονται από μια κοινή πρωτογλώσσα, η οποία ονομάζεται συμβατικά Πρωτοϊνδευρωπαϊκή (ΠΙΕ). Η δυνατότητα τέτοιες ομοιότητες να οφείλονται σε δανεισμό μεταξύ γειτονικών γλωσσών αποκλείστηκε, διότι θεωρείται απίθανο ένας λαός με ξεχωριστή γλώσσα να μην έχει δικές του λέξεις για τόσο βασικές έννοιες, αλλά να χρησιμοποιεί τις λέξεις άλλων γλωσσών.

Για να στηριχθεί η υπόθεση της κοινής καταγωγής των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, έπρεπε να καταδειχθεί ότι οι αποκλίσεις από την κοινή ρίζα στις διάφορες γλώσσες οφείλονται σε αλλαγές που δεν έγιναν τυχαία, αλλά ακολουθώντας μια κανονικότητα (ξεχωριστή για κάθε γλώσσα). Έτσι διατυπώθηκαν νόμοι για τις φωνητικές μεταβολές (φωνητικοί νόμοι), οι οποίοι έχουν καθολική ισχύ και οι εξαιρέσεις των οποίων υπακούουν και αυτές με τη σειρά τους σε δικούς τους κανόνες. Παράδειγμα τέτοιων νόμων είναι οι νόμοι για τη μετατόπιση συμφώνων στις γερμανικές γλώσσες. Με βάση αυτούς τους φωνητικούς νόμους και με βάση τη μορφή που έλαβε η κοινή ρίζα στις διάφορες γλώσσες μπορεί να επανασυντεθεί ο αρχικός της τύπος και να υποτεθεί, με περισσότερη ή λιγότερη βεβαιότητα, ποια μορφή είχε η κοινή λέξη στην πρωτογλώσσα. Επειδή η Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή ανάγεται σε βάθος χρόνου πριν την ανακάλυψη της γραφής, θεωρείται απίθανο να βρεθούν γραπτά τεκμήριά της που να επιβεβαιώνουν ή να διαψεύδουν άμεσα τους επανασυντιθέμενους τύπους. Η ανακάλυψη όμως και η αποκρυπτογράφηση αρχαίων γλωσσών (όπως η Χεττιτική) και συστημάτων γραφής (όπως η Γραμμική Β') βοηθούν στην επιβεβαίωση ή διάψευση και χρονολόγηση των φωνητικών νόμων.

Ταξινόμηση

Οι διάφορες υποομάδες της ινδοευρωπαϊκής οικογένειας περιλαμβάνουν (με τη σειρά που μαρτυρούνται για πρώτη φορά γραπτά):

Χάρτης της θεωρίας Κουργκάν, της πιο αποδεκτής θεωρίας ινδοευρωπαϊκής καταγωγής των σχετικών γλωσσών. Σύμφωνα με τη θεωρία, υπήρξαν Ινδο-Ευρωπαϊοι οι οποίοι μετανάστευαν συνεχώς στην περίοδο 4000 - 1000 π.Χ. Η κόκκινη περιοχή αντιστοιχεί με τον γεωγραφικό προσδιορισμό της θεωρίας που ίσως κατοικείτο από Ινδο-Ευρωπαϊους έως το 2500 π.Χ.

• Ανατολιακές γλώσσες· ο παλιότερα μαρτυρημένος κλάδος, από τον 18ο αιώνα π.Χ.· εξαφανισμένες, η σημαντικότερη ανάμεσά τους ήταν η γλώσσα των Χετταίων, η χεττιτική.
• Ινδοϊρανικές γλώσσες· κατάγονται από ένα κοινό πρόγονο την πρωτοϊνδοϊρανική
  • Ινδικές γλώσσες (ή ινδοάριες)· συμπεριλαμβανομένης της σανσκριτικής, μαρτυρημένες από τη 2η χιλιετία π.Χ.
  • Ιρανικές γλώσσες· μαρτυρημένες περίπου από το 1000 π.Χ., συμπεριλαμβανομένης της αβεστικής και της περσικής
  • Δαρδικές γλώσσες
  • Νουριστάνι γλώσσες
• Ελληνικές γλώσσες· αποσπασματικές μαρτυρίες στη μυκηναϊκή ελληνική από τον 14ο αιώνα π.Χ.· ο Όμηρος χρονολογείται τον 8ο αιώνα π.Χ.· βλέπε πρωτοελληνική γλώσσα.
• Ιταλικές γλώσσες· περιλαμβάνουν τη λατινική και τις καταγόμενες από αυτήν γλώσσες, τις ρομανικές γλώσσες, μαρτυρημένες από την 1η χιλιετία π.Χ.
• Κελτικές γλώσσες· οι γαλατικές επιγραφές χρονολογούνται από τον 6ο αιώνα π.Χ.· αρχαία ιρλανδικά κείμενα από τον 6ο αιώνα μ.Χ.· βλέπε πρωτοκελτική γλώσσα.
• Γερμανικές γλώσσες (περιλαμβάνουν την αγγλική)· οι πρώτες μαρτυρίες σε ρουνικές επιγραφές περίπου από τον 2ο αιώνα μ.Χ., τα πρωιμότερα συμπαγή κείμενα στη γοτθική, 4ος αιώνας, βλέπε πρωτογερμανική γλώσσα
• Αρμενική γλώσσα· μαρτυρημένη από τον 5ο αιώνα
• Τοχαρική γλώσσα· εξαφανισμένη γλώσσα των Τοχάρων, που σώζεται σε δύο διαλέκτους μαρτυρημένες περίπου από τον 6ο αιώνα,
• Βαλτοσλαβικές γλώσσες· πολλοί Ινδοευρωπαϊστές πιστεύουν ότι προέρχονται από μια κοινή πρωτογλώσσα νεότερη από την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή ενώ άλλοι πιστεύουν ότι οι βαλτικές και οι σλαβικές γλώσσες δε σχετίζονται περισσότερο από όσο δύο οποιοιδήποτε άλλοι κλάδοι της ινδοευρωπαϊκής.
  • Σλαβικές γλώσσες· μαρτυρημένες από τον 9ο αιώνα, τα παλαιότερα κείμενα στην παλαιά εκκλησιαστική σλαβική.
  • Βαλτικές γλώσσες· μαρτυρημένες από τον 14ο αιώνα και, για γλώσσες μαρτυρημένες τόσο αργά, διατηρούν πολλά από τα αρχαϊκά χαρακτηριστικά της πρωτοϊνδοευρωπαϊκής.
• Αλβανική γλώσσα· μαρτυρημένη από τον 15ο αιώνα (1462)· έχει προταθεί η σχέση της με την ιλλυρική, τη δακική και τη θρακική.

Πέρα από τους δέκα κλασικούς κλάδους που αναφέρθηκαν παραπάνω, υπάρχουν αρκετές εξαφανισμένες γλώσσες για τις οποίες πολύ λίγα είναι γνωστά:

• Ιλλυρική γλώσσα· πιθανώς σχετίζεται με τη μεσσαπική ή τη βενετική· επίσης έχει προταθεί η σχέση της με την αλβανική.
• Βενετική γλώσσα· κοντά στις ιταλικές γλώσσες
• Λιβουρνική γλώσσα· φαίνεται να συνδέεται με τη Βενετική
• Μεσσαπική γλώσσα· δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί οριστικά
• Φρυγική γλώσσα· γλώσσα της αρχαίας Φρυγίας, πιθανώς κοντά στα ελληνικά, τα θρακικά ή τα αρμενικά.
• Παιονική γλώσσα· εξαφανισμένη γλώσσα που μιλιόταν βόρεια της μακεδονικής.
• Θρακική γλώσσα· πιθανώς κοντά με τη δακική.
• Δακική γλώσσα· πιθανώς κοντά στη θρακική και την αλβανική.
• Αρχαία μακεδονική γλώσσα· πιθανώς σχετίζεται με την ελληνική, άλλοι προτείνουν ότι σχετίζεται με την ιλλυρική, τη θρακική ή τη φρυγική.
• Λιγουρική γλώσσα· πιθανώς μη ινδοευρωπαϊκή· πιθανώς κοντά στις κελτικές ή κλάδος τους.

Υπήρχαν χωρίς αμφιβολία άλλες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες που χάθηκαν χωρίς να αφήσουν ίχνη. Η αποσπασματικά μαρτυρημένη ραιτιτική δεν μπορεί να ταξινομηθεί με βεβαιότητα.

Άλλες υποοικογένειες της ινδοευρωπαϊκής έχουν προταθεί, ανάμεσα στις οποίες είναι η ιταλοκελτική και η ελληνοάρια (δηλαδή η στενή σχέση ελληνικής και ινδοϊρανικών γλωσσών). Καμία από αυτές δεν είναι ευρύτερα αποδεκτές. Ο όρος ινδοχεττιτική αναφέρεται στην υπόθεση ότι υπάρχει ένας σημαντικός διαχωρισμός ανάμεσα στις γλώσσες της Ανατολίας και τους υπόλοιπους κλάδους της ινδοευρωπαϊκής.

Σάτεμ και Κέντουμ γλώσσες

Διαχρονικός χάρτης που δείχνει τη γεωγραφική κατανομή των γλωσσών κέντουμ (μπλε) και σάτεμ (κόκκινο). Η προτεινόμενη περιοχή όπου ξεκίνησε η αλλαγή σε σάτεμ γλώσσες με σκούρο κόκκινο (πολιτισμοί Σιντάστα-Πέτροβκα, Αμπάσεβο, Σρούμπνα).

Οι ινδοευρωπαϊκοί κλάδοι ταξινομούνται στις ομάδες γλωσσών σάτεμ (satəm) και κέντουμ (centum). Αυτή η διάκριση βασίζεται στη διαφορετική εξέλιξη των τριών αρχικών σειρών υπερωικών φθόγγων της πρωτοϊνδοευρωπαϊκής. Οι γλώσσες σάτεμ έχασαν τη διάκριση ανάμεσα στους χειλοϋπερωικούς και τους καθαρά υπερωικούς φθόγγους και συγχρόνως τα ουρανικοϋπερωικά συριστικοποιήθηκαν. Οι γλώσσες κέντουμ από την άλλη έχασαν τη διάκριση ανάμεσα στα ουρανικοϋπερωικούς και στους καθαρά υπερωικούς φθόγγους. Έτσι, γεωγραφικά, οι “ανατολικές” γλώσσες είναι σάτεμ (ιδοϊρανικές, βαλτοσλαβικές αλλά όχι η Τοχαρική και οι γλώσσες της Ανατολίας) και οι “δυτικές” γλώσσες είναι κέντουμ (γερμανικές, ιταλικές, κελτικές). Το ισόγλωσσο σάτεμ-κέντουμ τοποθετείται ανάμεσα στην ελληνική (κέντουμ) και την αρμενική (σάτεμ) (που αρκετοί ερευνητές πιστεύουν ότι σχετίζονται), με την ελληνική να παρουσιάζει κάποια περιθωριακά σάτεμ χαρακτηριστικά. Κάποιοι ερευνητές πιστεύουν ότι ίσως υπάρχουν κάποιες γλώσσες που δεν μπορούν να ταξινομηθούν ούτε ως σάτεμ ούτε ως κέντουμ (οι γλώσσες της Ανατολίας, η τοχαρική και πιθανώς η αλβανική). Αυτές οι ομαδοποιήσεις δεν υπονοούν ότι είναι αποτέλεσμα μονογένεσης: δεν υπήρξε ποτέ μια “πρωτοκέντουμ” ή “πρωτοσάτεμ” γλώσσα, αλλά οι αλλαγές στους φθόγγους διαδόθηκαν μέσω γεωγραφικής γλωσσικής επαφής ανάμεσα σε ήδη διακριτές μεταπρωτοϊνδοευρωπαϊκές γλώσσας (ίσως κατά την 3η χιλιετία π.Χ.).

Προτεινόμενες μακροοικογένειες

Βασιζόμενοι στις ομοιότητές τους με άλλες γλώσσες της Ευρασίας, μερικοί γλωσσολόγοι προτείνουν ότι οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες είναι μέρος μιας υποθετικής νοστρατικής γλώσσας που περιλαμβάνει τις νότιες καυκασιανές γλώσσες (ή καρτβελιανές), τις ουραλικές γλώσσες, τις αλταϊκές γλώσσες, τις δραβιδικές γλώσσες και τις αφροασιατικές γλώσσες. Παρόμοιες είναι η ευρασιατική θεωρία του Τζόζεφ Γρίνμπεργκ και η πρωτοποντική του Τζον Κολαρούσο.

Ιστορία

Η ύστερη πρωτοϊνδοευρωπαϊκή γλώσσα στο πλαίσιο του πολιτισμού Κουργκάν

κατανομή μέσα 3ης χιλιετίας π.Χ.

κατανομή μέσα 2ης χιλιετίας π.Χ.

κατανομή στα 250 π.Χ.

κατανομή στην εποχή μετά τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και την Εποχή των Μεταναστεύσεων

πορτοκαλί: χώρες με πλειοψηφία ομιλητών ΙΕ γλωσσών. κίτρινο: χώρες όπου μία ΙΕ γλώσσα είναι επίσημη

Δείτε επίσης: Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή γλώσσα, Ιστορική γλωσσολογία, Γλωσσοχρονολογία.

Η πιθανότητα κοινής καταγωγής κάποιων από αυτές τις γλώσσες προτάθηκε για πρώτη φορά από τον Μάρκους Τσίριους φαν Μπόξχορν το 1647, που θεωρούσε ότι εξελίχτηκαν από τη σκυθική, μια ιρανική γλώσσα. Η θεωρία του φαν Μπόξχορν δεν έγινε ευρύτερα γνωστή και δεν είχε συνέχεια. Η υπόθεση της κοινής καταγωγής προτάθηκε και πάλι από τον Γουίλιαμ Τζόουνς (William Jones) που επισήμανε το 1796 τις ομοιότητες ανάμεσα στις τέσσερις από τις παλιότερες γλώσσες που ήταν γνωστές στην εποχή του, τη λατινική, την ελληνική, τη σανσκριτική και την περσική γλώσσα. Τον 19ο αιώνα άρχισε η συστηματική σύγκριση αυτών και άλλων αρχαίων γλωσσών από Γερμανούς γλωσσολόγους όπως ο Φραντς Μποπ (Franz Bopp), Rasmus Rask, αδελφοί Grimm, August Schleicher κ.ά. και θεσπίστηκε η ειδικότητα της συγκριτικής γλωσσολογίας, που θεωρείται η αρχή των ινδοευρωπαϊκών σπουδών.

Η κοινή προγονική (αποκατεστημένη) γλώσσα ονομάζεται πρωτοϊνδοευρωπαϊκή (ΠΙΕ). Μαζί με τις γλώσσες μελετήθηκαν συγκριτικά και οι μυθολογίες των αντίστοιχων λαών, όπου επίσης εντοπίστηκαν κοινά στοιχεία, κυρίως η πίστη σε έναν "θεό-πατέρα-ουρανό", αντίστοιχο του ελληνικού Δία και του ρωμαϊκού Jupiter. Από πολλούς επιστήμονες προτάθηκε ότι υπήρχε ένας αρχικός ινδο-ευρωπαϊκός λαός ή πολιτισμός. Υπάρχει διαφωνία για την αρχική γεωγραφική θέση (η αποκαλούμενη "Urheimat" ή "κοιτίδα") που εντοπίζεται. Υπάρχουν σήμερα κυρίως δύο προτάσεις:

1. οι στέπες βόρεια του Εύξεινου Πόντου και της Κασπίας (βλ. Υπόθεση Κουργκάν)
2. η Ανατολία (βλ. Κόλιν Ρένφριου)

Οι υποστηρικτές της υπόθεσης Κουργκάν τείνουν να χρονολογούν την πρωτογλώσσα περίπου στο 4.000 π.Χ., ενώ οι υποστηρικτές της καταγωγής από την Ανατολία συνήθως τη χρονολογούν αρκετές χιλιετίες νωρίτερα, συνδέοντας τη διάδοση των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών με τη νεολιθική διάδοση της γεωργίας (βλ. Ινδοχεττιτική), τέλος οι υποστηρικτές τής παλαιολιθικής συνέχειας την χρονολογούν ακόμα παλαιότερα κάπου στην ανώτερη παλαιολιθική. Και για τις δύο υποθέσεις υπάρχουν αντιρρήσεις, και δεδομένα τα οποία αυτές δεν εξηγούν.

Έχει επισημανθεί η προβληματική σχέση μεταξύ της γλωσσικής συγγένειας, των πολιτισμών και των φαινοτυπικών δεικτών, ειδικά μετά τη θεωρία των Αρίων επί Ναζιστικής Γερμανίας. Ειδικοί διαπιστώνουν την αναγκαστική ιστορική και ιδεολογική επιρροή σε κάθε προσπάθεια να διερευνηθεί η έννοια του "ινδο-ευρωπαϊκού". Για τα κυρίαρχα μοντέλα έχει γίνει η κριτική ότι δεν στηρίζονται τόσο πολύ σε γεγονότα, αλλά μάλλον στην κυκλική λογική και κατευθυνόμενες (biased) ερμηνείες.

Υπόθεση Κουργκάν

Η Υπόθεση Κουργκάν προτάθηκε αρχικά από τη Μαρίγια Γκιμπούτας στη δεκαετία του 1950. Σύμφωνα με την Υπόθεση Κουργκάν, η πρώιμη ΠΙΕ ομιλούνταν από τον ομώνυμο χαλκολιθικό πολιτισμό της στέπας της 5ης χιλιετίας π.Χ., ανάμεσα στον Εύξεινο Πόντο και τον Βόλγα.

Χρονολόγιο

• 4500 π.Χ. – 4000 π.Χ.: Πρώιμη ΠΙΕ. Πολιτισμός Στρέντνυ Στογκ, Δνείπερου - Δον και Σαμάρα, εξημέρωση του αλόγου.
• 4000 π.Χ. – 3500 π.Χ.: Ο πολιτισμός Γιάμνα, οι πρωτοτυπικοί οικοδόμοι κουργκάν, εμφανίζονται στη στέπα και ο πολιτισμός Μαϊκόπ στον βόρειο Καύκασο. Οι ινδοχεττιτικές θεωρίες τοποθετούν τη διάσπαση της πρωτοανατολικής γλώσσας πριν από αυτήν την περίοδο.
• 3500 π.Χ. – 3000 π.Χ.: Μέση ΠΙΕ. Ο πολιτισμός Γιάμνα βρίσκεται στην ακμή του, αντιπροσωπεύοντας την κλασική ανασυγκροτημένη Πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία, με λίθινα είδωλα, πρώιμα δίτροχα πρωτοάρματα, ασκώντας κυρίως την κτηνοτροφία αλλά επίσης με μόνιμους οικισμούς και φρούρια πάνω σε λόφους (hillforts), συντηρούμενη από τη γεωργία και το ψάρεμα κατά μήκος των ποταμών. Η επαφή του πολιτισμού Γιάμνα με τους πολιτισμούς της ύστερης Νεολιθικής Ευρώπης είχε ως αποτέλεσμα την “κουργκανοποίηση” των πολιτισμών των Σφαιρικών αμφορέων και Μπάντεν. Ο πολιτισμός Μάικοπ μας δινει τις πρωιμότερες μαρτυρίες της έναρξης της Εποχής του Χαλκού και χάλκινα όπλα και αντικείμενα (artifacts) κάνουν την εμφάνισή τους στην περιοχή Γιάμνα. Πιθανώς πρώιμη σατεμοποιήση.
• 3000 π.Χ. – 2500 π.Χ.: Ύστερη ΠΙΕ. Ο πολιτισμός Γιάμνα εκτείνεται σε όλη τη στέπα του Εύξεινου Πόντου. Ο πολιτισμός των Σχοινοειδών Προϊόντων (Corded Ware culture) εκτείνεται από τον Ρήνο έως τον Βόλγα και αντιστοιχεί στην ύστερη φάση της ινδοευρωπαϊκής ενότητας με την αχανή “κουργκανοποιημένη” περιοχή να αποσυντίθεται σε διάφορες ανεξάρτητες γλώσσες και κουλτούρες, ακόμα σε χαλαρή επαφή που επιτρέπει τη διάδοση της τεχνολογίας και των πρώιμων δανείων ανάμεσα στις ομάδες, εκτός από τον κλάδο των γλωσσών της Ανατολίας και τον Τοχαρικό, που είναι ήδη απομονωμένοι από αυτές τις διαδικασίες. Η διάσπαση σε κέντουμ και σάτεμ είναι πιθανώς ολοκληρωμένη αλλά οι φωνητικές τάσεις της σατεμοποίησης παραμένουν ενεργές.
• 2500 π.Χ. – 2000 π.Χ.: Η διάσπαση των αποδεδειγμένων διαλέκτων σε πρωτογλώσσες έχει ολοκληρωθεί. Η πρωτοελληνική μιλιέται στα Βαλκάνια, η πρωτοϊνδοιρανική βόρια τις Κασπίας στον πολιτισμό Σντάσα – Πέτροβκα. Η Κεντρική Ευρώπη φτάνει στην Εποχή του Χαλκού με τον πολιτισμού του Λάγυνου, που αποτελείται πιθανόν από διάφορες κέντουμ διαλέκτους. Η πρωτοσλαβική (ή εναλλακτικά η πρωτοσλαβική και η πρωτοβαλτική κονότητα με στενή επαφή μεταξύ τους) αναπτύσσονται στη βορειοανατολική Ευρώπη. Οι μούμιες Ταρίμ πιθανόν αντιστοιχούν στους πρωτοτοχάρους.
• 2000 π.Χ. – 1500 π.Χ.: Εφευρίσκεται το άρμα οδηγώντας στη διάσπαση και τη γρήγορη διάδοση των Ιρανικών και των Ινδικών γλωσσών από τον πολιτσμό Αντρόνοβο και το Αρχαιολογικό Σύμπλεγμα Βακτριανής-Μαργκιάνα (Vactria-Margiana) σε μεγάλο μέρος της Κεντρικής Ασίας, της βόρειας Ινδίας, του Ιράν και της ανατολικής Ανατολίας. Η πρωτοανατολική διασπάται σε Χεττιτική και Λουβική. Ο προ-πρωτοκελτικός πολιτισμός Ουνέτισε (Unetice) έχει μια δραστήρια μεταλλουργική βιομηχανία (ουράνιος δίσκος Νέμπρα) (Nebra skydisk).
• 1500 π.Χ. – 1000 π.Χ.: Η σκανδιναβική Εποχή του Χαλκού αναπτύσσει την (προ-)πρωτογερμανική και οι (προ-)πρωτοκελτικοί πολιτισμοί Ούρφιλντ και Χάλστατ εμφανίζονται στην Κεντρική Ευρώπη εγκαινιάζοντας την Εποχη του Σιδήρου. Πρωτοϊταλική μετανάστευση στην Ιταλική χερσόνησο. Παρακμή της Ρίγκβεδα και άνοδος του βεδικού πολιτισμού στο Παντζάμπ. Άνθηση και πτώση της Χεττιτικής Αυτοκρατορίας. Ο Μυκηναϊκός πολιτισμός δίνει τη θέση του στους Ελληνικούς Σκοτεινούς Αιώνες.
• 1000 π.Χ. – 500 π.Χ.: Οι κελτικές γλώσσες διαδίδονται στην Κεντρική και Δυτική Ευρώπη. Η Βόρεια Ευρώπη μπάινει στην προ-ρωμαϊκή Εποχή του Σιδήρου, τη φάση διαμόρφωσης της πρωτογερμανικής. Ο Όμηρος εγκαινιάζει την ελληνική λογοτεχνία και την πρώιμη Κλασική Αρχαιότητα. Ο βεδικός πολιτισμός δίνει τη θέση του στις Μαχανατζαναπάντας (Mahajanapadas). Ο Ζωροάστρης (Ζαρατούστρα) συνθέτει τις Γκάθα («ύμνοι»), άνοδος της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών παίρνοντας τη θέση των Ελαμιτών και της Βαβυλώνας. Οι Κιμμέριοι (πολιτισμός Σρούμπνα) αντικαθίστανται από τους Σκύθες στη στέπα του Εύξεινου Πόντου. Οι Αρμένιοι διαδέχονται τον πολιτισμό Ουράρτου. Διαχωρισμός των πρωτοϊταλικών σε οσκοουμβρική και λατινοφαλισκική και ίδρυση της Ρώμης. Δημιουργία του ελληνικού και του αρχαίου ιταλικού αλφαβήτου. Μια ποικιλία παλαιοβαλκανικών γλωσσών μιλιέται στη Νότια Ευρώπη. Οι γλώσσες της Ανατολίας έχουν εκλείψει.

Ανταγωνιστικές υποθέσεις

Ο Κόλιν Ρένφριου το 1987 υποστήριξε ότι η διάδοση της ινδοευρωπαϊκής βασίστηκε στη διάδοση της γεωργίας. Μια τρίτη υπόθεση, η θεωρία της παλαιολιθικής συνέχειας, υποστηρίζει ότι οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες έχουν συνεχή παρουσία στην Ευρώπη από την παλαιολιθική εποχή.

Δένδρο ινδο-ευρωπαϊκών γλωσσών ανά οικογένειες (449)

Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες

Σύμφωνα με τη βάση δεδομένων του Εθνολόγου στην Ινδοευρωπαϊκή οικογένεια ανήκουν οι παρακάτω γλώσσες:

Αλβανική (4)

Γκεγκ (Gheg) (1)

• Αλβανική, Γκεγκική [aln] (Κοσσυφοπέδιο, Βόρεια Μακεδονία)

Τοσκ (Tosk) (3)

• Αλβανική, Τοσκική [als] (Αλβανία)
• Αλβανική, Αρμπερέσε (Arbëreshë) [aae] (Ιταλία)
• Αλβανική, Αρβανίτικα [aat] (Ελλάδα)

Αρμενική (1)

Αρμενική [hye] (Αρμενία)

Βαλτικές γλώσσες (3)

Ανατολική (2)

• Λεττονική [lav] (Λεττονία)
• Λιθουανική [lit] (Λιθουανία)

Δυτική (1)

• Πρωσική [prg] (Πολωνία)

Κελτικές γλώσσες (7)

Νησιωτικές (7)

• Βρυθωνική (Brythonic) (3)
  • Βρετονική [bre] (Γαλλία)
  • Κορνουαλική [cor] (Ηνωμένο Βασίλειο)
  • Ουαλική [cym] (Ηνωμένο Βασίλειο)

• Γαελική (4)
  • Γαελική, Σκωτική [ghc] (Ηνωμένο Βασίλειο)
  • Γαελική, Σκωτική [gla] (Ηνωμένο Βασίλειο)
  • Ιρλανδική [gle] (Ιρλανδία)
  • Μανξ (Manx) [glv] (Ηνωμένο Βασίλειο)

Γερμανικές γλώσσες (53)

Ανατολικές γερμανικές

• Γοτθική [got] (Ουκρανία)

Βορειογερμανικές (11)

• Ανατολική Σκανδιναβική (6)
  • Δανική-Σουηδική (6)
    • Δανική Μποκμάλ (Bokmal) (1)
    • Δανική Ριξμάλ (Riksmal) (2)
    • Σουηδική (3)

• Δυτική Σκανδιναβική (5)
  • Φεροϊκή (Faroese) [fao] (Δανία)
  • Ισλανδική [isl] (Ισλανδία)
  • Γιάμτσκα (Jamtska) [jmk] (Σουηδία)
  • Νορβηγική, Nynorsk [nno] (Νορβηγία)
  • Νορν (Norn) [nrn] (United Kingdom)

Δυτικές γερμανικές (41)

• Αγγλική (3)
  • Αγγλική [eng] (Ηνωμένο Βασίλειο)
  • Σκωτική [sco] (Ηνωμένο Βασίλειο)
  • Γίνγκλις [yib] (Η.Π.Α.)

• Φρισική (3)
  • Φρισική, Δυτική [fri] (Κάτω χώρες)
  • Φρισική, Βόρεια [frr] (Γερμανία)
  • Σατερφρίζις, (Saterfriesisch) [stq] (Γερμανία)

• Έσω Γερμανική (20)
  • Γερμανική (18)
    • Φράνκις (Frankish) [frk] (Γερμανία)
    • Κεντρική Γερμανική (9)
    • Άνω Γερμανική (8)
  • Γερμανοεβραϊκή (Γίντις) (Yiddish) (2)
    • Γερμανοεβραϊκή, Ανατολική [ydd] (Ισραήλ)
    • Γερμανοεβραϊκή, Δυτική [yih] (Γερμανία)

• Κάτω Σαξονική – Κάτω Φρανκονική (15)
  • Ανατολική Φρισική [frs] (Γερμανία)
  • Κάτω Φρανκονική (4)
    • Αφρικάανς Afrikaans [afr] (Νότιος Αφρική)
    • Ολλανδική [nld] (Κάτω Χώρες)
    • Φλαμανδική (Vlaams) [vls] (Βέλγιο)
    • Ζίους Zeeuws [zea] (Κάτω Χώρες )
  • Κάτω Σαξονική (10)
    • Άχτερχεκς (Achterhoeks) [act] (Κάτω Χώρες)
    • Ντρεντς (Drents) [drt] (Κάτω Χώρες)
    • Γκρόνινγκς (Gronings) [gos] (Κάτω Χώρες )
    • Κάτω Σαξονική (Saxon, Low) [nds] (Γερμανία)
    • Πλαουτντίετς (Plautdietsch) [pdt] (Καναδάς)
    • Σαλλανδική Sallands [sdz] (Κάτω Χώρες)
    • Στέλλινγκβερφς (Stellingwerfs) [stl] (Κάτω Χώρες)
    • Τβεντς (Twents) [twd] (Κάτω Χώρες)
    • Βέλουβς (Veluws) [vel] (Κάτω Χώρες)
    • Βεστφαλική [wep] (Γερμανία)

Ελληνικές διάλεκτοι

• Καππαδοκική διάλεκτος (Ελλάδα, παλαιότ. Καππαδοκία)
• Κατωιταλική διάλεκτος ή Γκρίκο (Νότια Ιταλία, «Μεγάλη Ελλάδα»)
• Κρητική διάλεκτος (Κρήτη)
• Κυπριακή διάλεκτος (Κύπρος)
• Ποντιακή διάλεκτος (Ελλάδα, παλαιότ. Πόντος)
• Ρωμανιώτικη ή Γεβανική διάλεκτος (Ισραήλ, παλαιότ. Ελλάδα)
• Τσακωνική διάλεκτος (Ελλάδα)

Βιβλιογραφία

• Γ. Γιαννάκης, Οι Ινδοευρωπαίοι: Γλώσσα και Πολιτισμός, εκδ. Ίδρυμα Μανώλη Τριανταφυλλίδη, 2015
• Beekes, R. S. P., Εισαγωγή στη συγκριτική ινδοευρωπαϊκή γλωσσολογία, μετ. Γ. Παπαναστασίου & Σ. Τσολακίδης, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη), Θεσσαλονίκη 2004.
• Γιαννάκης, Γεώργιος Κ., Οι Ινδοευρωπαίοι. Μέρας Α: Γλώσσα και Πολιτισμός, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2005.
• Jolkesky, M. Uralisches Substrat im Deutsch – oder gibt es eigentlich die indo-uralische Sprachfamilie? UFSC 2004. Αρχειοθετήθηκε 2011-08-06 στο Wayback Machine.
• Mallory, J. P., Οι Ινδοευρωπαίοι. Γλώσσα, Αρχαιολογία και Μύθος, μετ. Ελ. Αστερίου, Δελφίνι, Αθήνα 1995.
• Meier-Brügger, Michael, Indo-European Linguistics. With contributions by Matthias Fritz and Manfred Mayrhofer. Berlin/New York: de Gruyter, 2003. 386 pages. ISBN 3-11-017433-2.