Δεύτερος Ιουδαϊκός Πόλεμος

Ο Δεύτερος Ιουδαϊκός Πόλεμος (115-117, εβραϊκά: מרד התפוצות, σημ.: Εξέγερση της Διασποράς· γνωστός επίσης ως ο Πόλεμος του Κυήτου) ξέσπασε το 115 στην Κυρήνη της Κυρηναϊκής και σύντομα εξαπλώθηκε στην Αίγυπτο στην Κύπρο στη Μεσοποταμία και στην Παλαιστίνη. Οδήγησε σε αποτυχία την παρθική εκστρατεία του Τραϊανού και συγκλόνισε με την ένταση του ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο (Ιουδαιορωμαϊκοί Πόλεμοι).

Δεύτερος Ιουδαϊκός πόλεμος
Επέλαση ιλών Μαυρουσίων ιππέων υπό την ηγεσία του ιθαγενούς αρχηγού τους Λουσίου Κυήτου Τμήμα από τον ανάγλυφο κίονα του Τραϊανού στην Ρώμη
Χρονολογία	115-117
Τόπος	Κυρηναϊκή, Κύπρος, Αίγυπτος, Ιουδαία, Μεσοποταμία
Έκβαση	Νίκη των Ρωμαίων
Αντιμαχόμενοι
Ρώμη Ιουδαίοι της Κυρηναϊκής, Κύπρου, Αίγυπτου, Ιουδαίας, Μεσοποταμίας
Ηγετικά πρόσωπα
Μάρκος Ούλπιος Τραϊανός Λούσιος Κυήτος Κόιντος Μάρκιος Τούρβων Μάρκος Ρουτίλιος Λούπος Λουκούας ή Ανδρέας Αρτεμίων Ιούλιος Πάππος
Απώλειες
Έλληνες και Ρωμαίοι. Περίπου 240.000 στην Κύπρο και 220.000 στην Κυρήνη (μαρτυρία Κάσσιου Δίωνος). Ανυπολόγιστες στην Αίγυπτο, την Ιουδαία και τη Μεσοποταμία. Ολοκληρωτικός αφανισμός των κοινοτήτων της Κυρήνης και της Κύπρου, σχεδόν ολοκληρωτικός αφανισμός της κοινότητας της Αιγύπτου, μεγάλες απώλειες στην Ιουδαία και Μεσοποταμία.

Η πολιτική κατάσταση στην Ιουδαία

Ο μεγάλος πόλεμος με τη Ρώμη (Πρώτος Ιουδαϊκός Πόλεμος). έφερε τον αφανισμό στις πολιτικοθρησκευτικές παρατάξεις της Ιουδαίας. Οι εύποροι και μετριοπαθείς Σαδδουκαίοι έπεσαν θύματα των εμφύλιων εκκαθαρίσεων και εξολοθρεύτηκαν.

Ο οικισμός των Εσσαίων στις παρυφές της Νεκράς θάλασσας καταστράφηκε από μια επιδρομή των αντρών της Χης (10ης) λεγεώνας κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων του Βεσπασιανού για την κατάληψη της Ιεριχούς την άνοιξη του 68 και το εσσαϊκό κοινόβιο διαλύθηκε.

Οι εναπομείναντες Ζηλωτές χάθηκαν στην Ιερουσαλήμ ενώ όσοι Σικάριοι επέζησαν έφυγαν από την Παλαιστίνη και ζήτησαν καταφύγιο κυρίως στην Αίγυπτο και την Κυρηναϊκή. Εκεί δεν είχαν καλύτερη τύχη. Στην Αίγυπτο προσπάθησαν να παρασύρουν την ιουδαϊκή κοινότητα σε στάση. Οι ρωμαϊκές αρχές αντέδρασαν έγκαιρα. Περίπου 500 Σικάριοι συνελήφθησαν στη Μέμφιδα και τη Θηβαΐδα και εκτελέστηκαν ενώ ο ιουδαϊκός Ναός που υπήρχε στην Αίγυπτο έκλεισε και η περιουσία του κατασχέθηκε.

Στην Κυρήνη ένας από τους φυγάδες ο Ιωνάθαν υποκίνησε στάση η οποία συνετρίβη από τον Ρωμαίο διοικητή Κάτυλλο. Ο Ιωνάθαν διέφυγε και ύστερα από λίγο καιρό συνελήφθη. Κατόρθωσε όμως να εξασφαλίσει την εύνοια του Κάτυλλου και μαζί οι δυο τους οργάνωσαν μια συμπαιγνία εναντίον των πλούσιων Ιουδαίων της περιοχής, τους οποίους ο Κάτυλλος εξόντωσε και ιδιοποιήθηκε τις περιουσίες τους όταν ο Ιωανάθαν τους κατήγγειλε ως στασιαστές.

Κατόπιν ο Κάτυλλος σκέφτηκε να επεκτείνει τη ληστρική τους δράση μεταφέροντας τον Ιωνάθαν αλυσοδεμένο στη Ρώμη προκειμένου ο τελευταίος να κατηγορήσει για ανατρεπτικές ενέργειες πλούσιους και επιφανείς Ιουδαίους που ζούσαν στην Αλεξάνδρεια και στη Ρώμη. Μεταξύ αυτών που κατηγορήθηκαν ήταν και ο Ιώσηπος. Όταν όμως ο Βεσπασιανός εξέτασε το ζήτημα αντιλήφθηκε την πλεκτάνη. Ο Ιωνάθαν κάηκε ζωντανός στην πυρά ενώ ο Κάτυλλος παύθηκε και πέθανε λίγο αργότερα από ασθένεια.

Η μοναδική παράταξη που κατάφερε να επιζήσει ύστερα από τον πόλεμο ήταν αυτή των Φαρισαίων. Αυτό κατά μεγάλο μέρος οφείλεται στον νομοδιδάσκαλο Γιοχάναν μπεν Ζακάι έμπορο στο επάγγελμα και μαθητή του Ηλλέλ του Βαβυλώνιου. Ο Γιοχάναν μπεν Ζακάι είχε εγκαταλείψει την πολιορκημένη Ιερουσαλήμ κατά ένα επεισοδιακό τρόπο, ως νεκρός μέσα σε ένα φέρετρο. Ύστερα από την πτώση της Ιερουσαλήμ κατάφερε να συγκροτήσει μια σχολή στην πολίχνη Ιαμνεία συσπειρώνοντας γύρω του τους επιζήσαντες γραμματείς και νομοδιδασκάλους.

Το Συμβούλιο της Ιαμνείας όπως ονομάστηκε αντικατέστησε με την πάροδο του χρόνου το διαλυμένο Συνέδριο (Σανχεντρίν) αναλαμβάνοντας όχι μόνο όλες τις αρμοδιότητες του αλλά και τη ρύθμιση των κανονιστικών ζητημάτων που αφορούσαν τα ιερά βιβλία του ιουδαϊσμού. Το 90 αναφέρεται ότι έγινε μια σύνοδος που είχε σχέση με τα ζητήματα αυτά.

Κυρίως όμως η μεγάλη υπηρεσία που πρόσφερε το Συμβούλιο ήταν ότι κατάφερε να πείσει τον ιουδαϊκό λαό ότι η καταστροφή του Ναού δεν συνεπάγονταν και το τέλος της ιουδαϊκής θρησκείας. Η επιτυχία αυτή αποτελούσε επιβράβευση για την παράταξη των Φαρισαίων που βρίσκονταν πίσω από τη συγκρότηση και τη λειτουργία αυτού του Συμβουλίου και πρακτικά σήμαινε ότι η παράταξη αυτή έπαιρνε τα σκήπτρα της ηγεσίας του ιουδαϊκού έθνους.

Το Συμβούλιο της Ιαμνείας ανέδειξε αξιόλογες προσωπικότητες ύστερα από τον Γιοχάναν μπεν Ζακάι όπως τον Έσδρα IV (γύρω στο 100) και τον Γαμαλιήλ ΙΙ ο οποίος διαδέχθηκε τον ιδρυτή του Συμβουλίου στη θέση του προέδρου και παρέμεινε σε αυτή τη θέση για μεγάλο διάστημα.

Η παρθική εκστρατεία του Τραϊανού

Όταν κατέλαβε την αρχή ο Βεσπασιανός ίδρυσε μια νέα δυναστεία, τη δυναστεία των Φλάβιων. Λίγο πριν πεθάνει το τελευταίο μέλος αυτής της δυναστείας ο Δομιτιανός, δολοφονημένος άδοξα από τους ακόλουθους του (Σεπτέμβριος 96) είχε δει ένα παράδοξο όνειρο στο οποίο ο ίδιος έπεφτε θύμα ενός χρυσού λύκου που τον καταδίωκε. Το όνειρο ερμηνεύτηκε ως εξής: το κράτος θα γνώριζε μια πιο ευτυχισμένη εποχή και μεγαλύτερη ευημερία ύστερα από τον θάνατο του.

Ο διάδοχος του Δομιτιανού ο γηραιός συγκλητικός Μάρκος Κοκκήιος Νέρβας κυβέρνησε για μικρό χρονικό διάστημα (έως τον Ιανουάριο του 98). Με αυτόν ξεκίνησε μια από τις πιο ένδοξες εποχές της Ρώμης η εποχή της δυναστείας των Αντωνίνων. Ο Νέρβας που ήταν άτεκνος υιοθέτησε ως διάδοχο του τον επίσης συγκλητικό Μάρκο Ούλπιο Τραϊανό που ήταν διοικητής των λεγεώνων της Άνω Γερμανίας.

Ο Τραϊανός ήταν υπόδειγμα Ρωμαίου ηγεμόνα. Η εξωτερική του πολιτική ήταν εξαιρετικά δυναμική. Εκμηδένισε την απειλή των Δακών στον Δούναβη κατέστησε τη χώρα τους ρωμαϊκή επαρχία και προσάρτησε το βασίλειο των Ναβαταίων Αράβων. Όταν το 113 ο βασιλιάς των Πάρθων ανέτρεψε τον φιλορωμαίο βασιλιά της Αρμενίας και μετέτρεψε το βασίλειο σε υποχείριο του αποφάσισε να επέμβει στην περιοχή. Το 114 οι ρωμαϊκές λεγεώνες κατέλαβαν την Αρμενία. Μια μεγάλη εκστρατεία εναντίον των Πάρθων οργανώθηκε για το επόμενο έτος. Η εκστρατεία αυτή θα έδινε το τελειωτικό χτύπημα στο παρθικό βασίλειο.

Το 115 ο ρωμαϊκός στρατός πέρασε τον Ευφράτη. Οι πόλεις Νίσιβις και Σίγγαρα καταλήφθηκαν και ο υποτελής στον Πάρθο βασιλιά, ηγεμόνας της Μεσοποταμίας ύστερα από απεγνωσμένη αντίσταση και αφού δεν έλαβε καμία βοήθεια από αυτόν συνθηκολόγησε. Ο Τραϊανός ναυπήγησε μεταφορικό στόλο πλοιαρίων στον Μέσο Ευφράτη (χειμώνας 115/6). Επικεφαλής του στόλου αυτού ορίστηκε ο Κόιντος Μάρκιος Τούρβων. Με αυτά τα πλοία οι ρωμαϊκές λεγεώνες έφτασαν στη Μέση Αδιαβηνή και κατέλαβαν την Ασσυρία βασιλική επαρχία των Πάρθων.

Κατόπιν οι ρωμαϊκές δυνάμεις χωρίστηκαν σε δυο τμήματα τα οποία πορεύτηκαν κατά μήκος του Τίγρη και του Ευφράτη αντίστοιχα και συνέκλιναν σε μια κοινή επίθεση εναντίον της πρωτεύουσας του Παρθού βασιλέα Χοσρόη, Κτησιφών. Ο Χοσρόης τράπηκε σε φυγή και η παρθική πρωτεύουσα αλώθηκε κατά κράτος. Η μεγάλη εμπορική πόλη Σελεύκια του Τίγρητος άνοιξε της πύλες της στο ρωμαϊκό στρατό, η Μεσοποταμία και η Ασσυρία ανακηρύχθηκαν ρωμαϊκές επαρχίες, ενώ ο Τραϊανός πήρε τον τίτλο του «Παρθικού».

Η επόμενη ρωμαϊκή επιτυχία ήταν η κατάληψη της πόλης των Σουσών. Οι ρωμαϊκές δυνάμεις στράφηκαν πάλι προς νότο και έφτασαν μέσω του κάτω ρου του Τίγρη στα παράλια του Περσικού κόλπου. Ο βασιλεύς της Χαρακηνής κύριος των κάτω κοιλάδων του Τίγρη και του Ευφράτη δήλωσε υποταγή. Ο δρόμος προς την καρδιά της Περσίας ήταν ανοιχτός και ο επιβλητικός όγκος του Ζάγκρου θα αποτελούσε για το Ρωμαϊκό κράτος σύνορο δυσάλωτο. Η αίσια προοπτική όμως δεν θα κρατούσε για πολύ.

Η εξέγερση των Ιουδαίων στην Κυρήνη

Αρχαιολογικός χώρος της Κυρήνης.

Την ίδια εποχή που ο Τραϊανός περνούσε τον Ευφράτη ένας νέος κύκλος βίας ξεκινούσε στην Ανατολή με αφετηρία την πόλη της Κυρήνης στην Κυρηναϊκή όταν οι Ιουδαίοι κάτοικοι της πόλης βρέθηκαν σε θέση αντιπαράθεσης με τις ρωμαϊκές αρχές.

Οι Ιουδαίοι αυτοί ανήκαν σε όλες τις κοινωνικές τάξεις. Ήταν άποροι που στράφηκαν εναντίον της ρωμαϊκής διοίκησης για οικονομικούς και κοινωνικούς λόγους αλλά και εύποροι οι οποίοι αναγκάστηκαν να στραφούν εναντίον των ρωμαϊκών αρχών λόγω της υπέρμετρης αυστηρότητας με την οποία αντιμετώπισαν οι τελευταίες το προηγούμενο κίνημα των ομοεθνών τους υπό την ηγεσία του Ιωνάθαν.

Τελικά οι Ιουδαίοι της Κυρήνης με επικεφαλής κάποιον Λουκούα η Ανδρέα ο οποίος αυτοανακηρύχθηκε βασιλιάς εξεγέρθηκαν και κατέλαβαν την πόλη εξαπολύοντας μαζικές σφαγές κατά των Ελλήνων (220.000 σφαγιασθέντες Έλληνες) ενώ κατέστρεψαν τους ελληνορωμαϊκούς ναούς της Εκάτης, του Διός, του Απόλλωνα, της Αρτέμιδος και της Ίσιδος καθώς και πολλά άλλα ρωμαϊκά δημόσια οικοδομήματα (115).

Η εξέγερση εξαπλώνεται στην Αίγυπτο και στην Κύπρο

Το κύμα της εξέγερσης από την Κυρηναϊκή εξαπλώθηκε στη διπλανή Αίγυπτο τη στιγμή που από την επαρχία αυτή απουσίαζαν τα περισσότερα ρωμαϊκά στρατεύματα λόγω της παρθικής εκστρατείας. Ο Λουκούας επιτέθηκε στην Αλεξάνδρεια. Ο έπαρχος της Αιγύπτου Μάρκος Ρουτίλιος Λούπος εγκατέλειψε την πόλη στην τύχη της. Ο Λουκούας μπήκε στην πόλη και την πυρπόλησε.

Το επόμενο έτος η εξέγερση έφτασε στην Κύπρο. Επικεφαλής της ήταν κάποιος Αρτεμίων. Οι εξεγερμένοι Ιουδαίοι επιδόθηκαν σε εκτεταμένες βιαιότητες με χαρακτηριστικότερη την εξόντωση όλου του ελληνικού πληθυσμού της πόλης της Σαλαμίνας (240.000 σφαγιασθέντες Έλληνες). Ο Τραϊανός ανέθεσε την καταστολή της εξέγερσης στον Κόιντο Μάρκιο Τούρβωνα.

Όσον αφορά την Κύπρο, υπήρξε το μοναδικό δραματικό γεγονός της Ρωμαϊκής περιόδου, το οποίο διατάραξε την Pax Romana. Κατά την εξέγερση των Εβραίων, η οποία είχε βιαιότατο χαρακτήρα και στράφηκε κυρίως εναντίον του ελληνικού πληθυσμού, σκοτώθηκαν δεκάδες χιλιάδες Κύπριοι (πηγές της εποχής αναφέρουν 240.000, αριθμό υπερβολικό), ιδιαίτερα στη Σαλαμίνα, όπου η σφαγή υπήρξε ολοκληρωτική. Η εξέγερση καταστάληκε τελικά με στρατιωτική βοήθεια από άλλες περιοχές της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, καθώς δεν υπήρχε στο νησί ρωμαϊκό στρατιωτικό απόσπασμα.

Η αποτυχία της ρωμαϊκής εκστρατείας

Η εξέγερση αυτή όμως έμελλε να επηρεάσει την πορεία του πολέμου. Στις πόλεις Σελεύκεια του Τίγρητος, Νίσιβι και Έδεσσα υπήρχαν ισχυρές ιουδαϊκές κοινότητες οι οποίες εξεγέρθηκαν όταν έμαθαν για τις εχθροπραξίες που είχαν ξεσπάσει στην Ανατολική Μεσόγειο (116). Ο Τραϊανός σταμάτησε τις επιχειρήσεις εναντίον των Πάρθων και έστειλε τους υπαρχηγούς του Λούσιο Κυήτο και Μάξιμο εναντίον αυτών των πόλεων. Ταυτόχρονα ξέσπασε λοιμός στο ρωμαϊκό στρατόπεδο.

Τελικά ο συγκλητικός και στρατηγός Λούσιος Κυήτος από τη Μαυριτανία κατόρθωσε να ανακαταλάβει τη Νίσιβι και να πολιορκήσει και να καταλάβει την Έδεσσα την οποία πυρπόλησε για να την τιμωρήσει. Οι επιτελείς του Λουσίου Κυήτου, Ερούκιος Κλάρος και Ιούλιος Αλέξανδρος κατέλαβαν τη Σελεύκεια του Τίγρητος και την πυρπόλησαν επίσης.

Ο Τραϊανός συνειδητοποίησε όμως ότι με τις δυνάμεις που του απέμειναν η εκστρατεία δεν μπορούσε να συνεχιστεί καθώς κατάλαβε ότι αντιμετώπιζε την απειλή μιας γενικευμένης παρθικής εξέγερσης. Έτσι αποφάσισε να υποχωρήσει. Στην Κτησιφώντα έστεψε βασιλιά της Παρθίας τον Παρθαμάστη γιο του Χοσρόη. Κατόπιν εγκατέλειψε την πόλη. Ο Χοσρόης όμως τον ανέτρεψε μόλις επέστρεψε (αρχές του 117).

Ο Τραϊανός έκανε μια τελευταία προσπάθεια να καταλάβει την πόλη Άτρα η οποία όμως απέτυχε. Κατόπιν επέστρεψε στην Αντιόχεια καλυπτόμενος από τον Λούσιο Κυήτο.

Η εξέγερση συντρίβεται

Ενώ αυτά συνέβαιναν στη Μεσοποταμία ο Κόιντος Μάρκιος Τούρβων που είχε διοριστεί έπαρχος της Αιγύπτου προσπαθούσε να αποκαταστήσει απεγνωσμένα την τάξη. Στην Κυρήνη η πόλη ερημώθηκε από τις συγκρούσεις. Στην Αίγυπτο Ρωμαίοι, Έλληνες και Αιγύπτιοι είχαν συνασπιστεί μεταξύ τους. Στην Αλεξάνδρεια γίνονταν τρομερές σφαγές. Χαρακτηριστικά αναφέρεται από τον Αππιανό ότι ο Τραϊανός εξολόθρευσε την ιουδαϊκή φυλή από την Αίγυπτο.

Αλλά και στην Κύπρο η καταστολή της εξεγέρσεως δημιουργούσε ποταμούς αίματος. Παρά τις προσπάθειες του όμως ο Κόιντος Μάρκιος δεν μπόρεσε να περιορίσει την εξέγερση. Ο Λουκούας κατάφερε να περάσει στην Ιουδαία και να εξεγείρει τον πληθυσμό. Ο Κόιντος Μάρκιος τον ακολούθησε και καταδίκασε σε θάνατο δυο συνεργάτες του Λουκούα τον Ιούλιο και τον Πάππο. Δεν πρόλαβε να κάνει τίποτα περισσότερο καθώς αντικαταστάθηκε από τον Λούσιο Κυήτο. Ο Λούσιος Κυήτος έφτασε στην Παλαιστίνη με τις εξουσίες του αυτοκρατορικού πρεσβευτή και του αντιστράτηγου προκειμένου να αποκαταστήσει την τάξη. Το κέντρο της αντίστασης των Ιουδαίων είχε περιοριστεί στην πόλη Λύδδα. Επικεφαλής των υπερασπιστών της ήταν ο ο Ιούλιος και ο Πάππος. Μαζί τους βρίσκονταν και ο νομοδιδάσκαλος Γαμαλιήλ ΙΙ. Ο Λούσιος Κύητιος πολιόρκησε την πόλη η οποία καταλήφθηκε σύντομα. Όσοι από τους υπερασπιστές της δεν σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της κατάληψης εκτελέστηκαν λίγο καιρό αργότερα.

Από την Αντιόχεια ο Τραϊανός αποφάσισε να επιστρέψει στη Ρώμη. Φτάνοντας στον Σελινούντα της Κιλικίας ασθένησε σοβαρά και σταμάτησε την πορεία του. Ενώ αργοπέθαινε υιοθέτησε ως διάδοχο του τον επίσης συγκλητικό και αρχηγό του στρατού του Πόπλιο Αίλιο Αδριανό που ήταν επίσης ο στενότερος συγγενής του, καθώς η σύζυγος του Σαβινή ήταν εγγονή της αδελφής του Τραϊανού Μαρκιανής (Αύγουστος 117).

Η ιουδαϊκή εξέγερση τερματίστηκε τελικά τον Σεπτέμβριο του 117. Οι απώλειες σε ανθρώπινα θύματα (Ιουδαίους και μη) ήταν τρομακτικές. Στην Κύπρο σκοτώθηκαν 240.000 άνθρωποι και απαγορεύτηκε η εγκατάσταση Ιουδαίων στο νησί. Στην Κυρήνη τα θύματα έφτασαν τους 220.000. Η πόλη χρειάστηκε όχι μόνο να ανοικοδομηθεί αλλά και να εποικιστεί με νέους κατοίκους.

Ο νικητής των Ιουδαίων Λούσιος Κυήτος επέστρεψε στην πατρίδα του. Ύστερα από κάποιες ταραχές που έγιναν εκεί έπεσε σε δυσμένεια, επειδή ο Αδριανός θεώρησε ότι αυτός τις υποκίνησε. Έτσι κατηγορήθηκε για συνωμοσία κατά της ζωής του αυτοκράτορα και ανακλήθηκε στη Ρώμη. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού από τη Μαυριτανία στη Ρώμη δολοφονήθηκε με εντολή του Αδριανού.

Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας για να ελέγξει την κατάσταση στην περιοχή της Ιουδαίας μετακίνησε εκεί προσωρινά και την VΙη (6η) Σιδηρά λεγεώνα (Legio VI Ferrata).

Πηγές

• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Τομ. ΣΤ Ελληνισμός και Ρώμη, Εκδοτική Αθηνών 1979
• Rostovtzeff M. Ρωμαική Ιστορία, Εκδόσεις Παπαζήση 1984

• Ιώσηπος Ιστορία του Ιουδαϊκού πολέμου προς Ρωμαίους. Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «Οι ΄Ελληνες», Κάκτος 1997
• Γάιος Σουητώνιος.Η ζωή των Καισάρων, Παρασκήνιο 1993
• Ρόπς Ν. Η καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Ιησού, Εκδόσεις Παπαδήμα 2005
• Hershel Shanks Η περιπέτεια των Χειρογράφων της Νεκρής θάλασσας, Ενάλιος 1997
• Στρατιωτική Ιστορία,ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ Ε. ΑΡΕΤΑΙΟΣ. Άρθρο -Ρωμαίοι εναντίον Δακών και Πάρθων. Οι μεγάλες κατακτήσεις του Τραϊανού. Τεύχος - 69. Εκδότης Σ. Πανέλης. (2002)
• Cassius Dio: Roman History.The Text of Cassius Dio on Lacus Curtius .Epitome of Book LXVIII (68)
• Jewish Encyclopedia CYRENE
• Smith, William, Sir, ed. 1813-1893 A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology. By various writers. Ed. by William Smith. Illustrated by numerous engravings on wood. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Library 2005 Vol 3,QUIETUS Q,LUSIUS .page Νο 633