Βόρειος πολικός αστέρας
| Το λήμμα παραθέτει τις πηγές του αόριστα, χωρίς παραπομπές. |
Συντεταγμένες: 
02h 31m 48.7s, +89° 15′ 51″
Ο βόρειος πολικός αστέρας και διεθνώς Polaris είναι σήμερα η ιδιαίτερη ονομασία του αστέρα α (άλφα) του αστερισμού Μικρά Άρκτος. Το όνομα αυτό, όπως και το συνώνυμο «Αστέρι του Βορρά», προέρχεται από μία προσωρινή κατάσταση: το γεγονός ότι στην εποχή μας απέχει μόνο περί τα 40 λεπτά του τόξου από τον Βόρειο Ουράνιο Πόλο, οπότε όλοι οι αστέρες στον ουρανό φαίνονται να περιστρέφονται (να περι-πολούν) γύρω του. Μάλιστα η γωνιακή του απόσταση από τον πόλο θα μειώνεται μέχρι το έτος 2100, οπότε θα φθάσει σε ένα ελάχιστο 26,5 λεπτών και μετά θα αρχίσει να αυξάνεται. Αυτή η γειτνίαση με τον Βόρειο Ουράνιο Πόλο ωστόσο είναι περιοδική: ακολουθεί την κίνηση του γήινου άξονα που ονομάζεται μετάπτωση. Μετά από 25.000 χρόνια περίπου θα υπάρξουν και πάλι λίγοι αιώνες κατά τους οποίους ο Πολικός Αστέρας θα δικαιολογεί το όνομα αυτό.
 | |
| Αστερισμός | Μικρά Άρκτος |
|---|---|
| Συντεταγμένες (εποχή 2000.0): | α = 2h:31m:49s , δ = +89°.15′.51″ |
| Φαινόμενο μέγεθος | 1,97 (2,02 ο Α) |
| Φασματικός τύπος | F7 Ib-II (ο A) |
| Απόσταση από τη Γη | 430 έτη φωτός |
Η ιδιάζουσα θέση, η ιστορία και οι ονομασίες
ΕπεξεργασίαΚατά την εποχή της κλασικής αρχαίας Ελλάδας ο σημερινός Πολικός Αστέρας απείχε πολύ από τον πόλο (πάνω από 14 μοίρες το 450 π.Χ.) και βέβαια ήταν γνωστός με άλλο όνομα: ονομαζόταν Φοινίκη. Τότε κανένα αρκετά λαμπρό άστρο δεν έπαιζε το ρόλο του άστρου του βορρά. Ο Ίππαρχος έγραφε πως ο πόλος ήταν «σε ένα άδειο μέρος του ουρανού που σχηματίζει τετράπλευρο με τρεις άλλους αστέρες». Στην εποχή της ενάρξεως της ακμής της αρχαίας Αιγύπτου τη θέση κατείχε ο Θουμπάν.
Ο Πολικός αστέρας βρίσκεται εύκολα στον ουρανό, αν προεκτείνουμε τη γραμμή από τον β στον α Μεγάλης Άρκτου πέρα από τον α κατά πενταπλάσια απόσταση της αβ.
Ο Πολικός Αστέρας έχει αποκληθεί «ο χρησιμότερος πρακτικά αστέρας στον ουρανό», επειδή βοηθά όχι μόνο τη ναυσιπλοΐα αλλά και την κάθε εύρεση του βορρά από ξηρά και θάλασσα στην οποιαδήποτε αστροφώτιστη νύχτα: βρίσκεται πρακτικά στο ίδιο σημείο οποιαδήποτε ώρα του 24ώρου και οποιαδήποτε στιγμή του έτους. Από την πρώτη ακμή της ναυσιπλοΐας στους νεότερους χρόνους έλαβε τον τίτλο Stella Maris (Θαλάσσιος Αστέρας) —- έτσι ονόμαζε, συνειρμικώς, και ο Άγιος Ιερώνυμος τη Θεοτόκο στο «Ονομαστικόν» του, από το όνομα Μαρία. Ο Bayer αποκαλεί τον Πολικό Αστέρα la Tramontana, από την ιταλική κοινή ονομασία ήδη κατά τον ύστερο μεσαίωνα: Ο Ιωάννης Μάντεβιλ στη δήλωσή του περί της πίστεώς του στη σφαιρικότητα της Γης γράφει για το «Sterre Transmontane, που καλείται και Sterre of the See, που είναι ακίνητο και κείται προς τον Βορρά, που εμείς καλούμε the Lode Sterre». Trans-montane, δηλ. «ύπερθεν των ορέων» των Άλπεων για τους Ιταλούς ή γενικώς των βουνών για τους μεσογειακούς, και Sterre of the See, δηλ. «Αστήρ της Θαλάσσης» (see = sea, μεσαιωνική αγγλική). Παρόμοια, οι Φίννοι αποκαλούσαν τον Πολικό Αστέρα Taehti, το άστρο στην Κορυφή του Ουράνιου Βουνού.
Οι Αγγλοσάξονες πριν το 1000 μ.Χ. το έλεγαν Scip-steorra, το Άστρο του Πλοίου, και μεταγενέστερα οι θαλασσινοί τους Steering Star. Οι Ισπανοί Nortes κατά τον Ρίτσαρντ Έντεν. Ο Bayer Angel Stern, το άστρο του άξονα, άστρο-άγκιστρο των ουρανών. Στα μεσαιωνικά λατινικά Navigatoria. Ως καθοδηγητικός αστέρας (leading star) αποκλήθηκε από τους πρώτους Άγγλους κλασικούς Loadstar (Έντμουντ Σπένσερ και Lodestar (Σαίξπηρ, στο `Ονειρο καλοκαιριάτικης νύχτας η Έλενα λέει στην Ερμία "Your eyes are lodestars"). Ο Αμερικανός Ουίλιαμ Μπράιαντ (1794-1878) αντιθέτως γράφει έναν Hymn to the North Star. Αλλά και ο Σαίξπηρ στον Ιούλιο Καίσαρα γράφει «σταθερό σαν το Βόρειο Άστρο». Η σύγχρονη επίσημη αγγλική και διεθνής ονομασία, Polaris, είναι συντόμευση του Stella Polaris, «Πολικός Αστήρ». Ο Μίλτον στο Comus παραθέτει το ενδιαφέρον:
"our Star of Arcady, Or Tyrian Cynosure"
Τα Cynosura και Cinosura εμφανίζονταν τακτικά σε επιστημονικά έργα από το 1650 ως το 1800 ως όνομα του Πολικού. Αλλά το Κυνόσουρα στους αρχαίους Έλληνες σήμαινε ολόκληρο τον αστερισμό Μικρά Άρκτο, και ποτέ τον συγκεκριμένο αστέρα, τον α Μικράς Άρκτου. Το "Star of Arcady" παραπέμπει είτε στην Αρκαδία, από όπου καταγόταν η Καλλιστώ, είτε στον Αρκά, τον γιό της, που μεταφέρθηκε στον ουρανό από τον πατέρα του, τον Δία, όταν λίγο έλειψε να σκοτώσει από άγνοια τη μητέρα του μετά τη μεταμόρφωσή της.
Οι Κινέζοι είχαν διαφορετικά ονόματα για τον Πολικό Αστέρα: Pih Keih, Ta Shin, Tien Hwang Ta Ti, ο Μέγας Αυτοκρατορικός Κυβερνήτης των Ουρανών. Η πρώτη του χρήση στην κινεζική ναυτιλία, όταν δηλαδή πλησίασε αρκετά τον Πόλο, αποδίδεται κατά τον θρύλο στον αυτοκράτορα Hong Ti ή Huang Ti.
Οι Άραβες αποκαλούσαν τον Πολικό Al Kiblah, καθώς τους βοηθούσε εκτός τον άλλων να βρίσκουν και την κατεύθυνση προς τη Μέκκα για να προσευχηθούν σε άγνωστα μέρη. Επίσης, Al Jadi, ο νεαρός τράγος. Στη Δαμασκό ονομαζόταν και Mismar (βελόνα ή καρφί). Επειδή σημείωνε τον Βόρειο Πόλο, έφερε και το όνομα του τελευταίου, Al Kutb al Shamaliyy, ο «Βόρειος Άξονας». Και οι Άραβες αστρονόμοι τον γνώριζαν απλώς ως Al Kaukab al Shamaliyy, το Αστέρι του Βορρά. Ο Kazwini αναφέρει την πρόληψη των απλών ανθρώπων ότι η προσηλωμένη ενατένιση του Al Kaukab θεράπευε την ασθένεια των βλεφάρων (οφθαλμία), διαδεδομένη στην έρημο. Στην ινδική μυθολογία ο Πολικός ήταν ο πρίγκηπας Dhruva (= «πόλος» στα Σανσκριτικά), που ο Βισνού του χάρισε την αιώνια ύπαρξη και δόξα στη θέση αυτή στον ουρανό αφού είχε επιδείξει επιμονή, αφοσίωση και θάρρος (Srimad Bhagavatam, ωδή 4).
Οι Αλφόνσειοι Πίνακες του 1521 δίνουν την ονομασία Alrucaba για τον Πολικό Αστέρα. Οι Τούρκοι τον αποκαλούσαν Yilduz, «ο Αστέρας» ως κύριο ουσιαστικό, ενώ γνωστός είναι ο θρύλος ότι έκρυβε το φως του για μία περίοδο μετά την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως.
Αστροφυσικά δεδομένα
ΕπεξεργασίαΗ σύγχρονη Αστρονομία και Αστροφυσική μας πληροφορεί ότι ο Πολικός Αστέρας είναι ένας φωτεινός υπεργίγαντας επιφανειακής θερμοκρασίας 7.200 K με απόλυτο μέγεθος -3,64 (δηλαδή στην πραγματικότητα είναι 2.200 φορές λαμπρότερος από τον Ήλιο!) που απομακρύνεται από το Ηλιακό Σύστημα με ταχύτητα 17 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Η μάζα του είναι εξαπλάσια της ηλιακής και ο όγκος του 27.000 φορές μεγαλύτερος του ηλιακού. Πρόκειται για τριπλό αστέρα: ο πρώτος συνοδός του, Polaris B, ένας κίτρινος νάνος (φασματικού τύπου F3 V), ανακαλύφθηκε από τον Ουίλιαμ Χέρσελ το 1780 και αποτελεί ένα καλό «τεστ» για ένα διοπτρικό τηλεσκόπιο διαμέτρου 6 εκατοστών σε μεγέθυνση 80 φορές, καθώς έχει φαινόμενο μέγεθος 9 και απέχει 18 δευτερόλεπτα του τόξου από τον κυρίως Πολικό (ή 380 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα). Το 1929 ανακαλύφθηκε φασματοσκοπικώς η ύπαρξη του δεύτερου συνοδού, επίσης νάνου αστέρα, του Polaris Ab ή α UMi P ή α UMi a. Η απόσταση του συνοδού αυτού από τον κύριο αστέρα είναι «μόνο» 3 δισεκατομμύρια χιλιόμετρα.
Επιπλέον, ο κυρίως Πολικός χαρακτηρίζεται και ως ελαφρότατα μεταβλητός αστέρας, συγκεκριμένα κηφείδης με πλάτος ταλαντώσεων μόλις 0,03 του μεγέθους (περί το έτος 1900 ήταν 0,15 του μεγέθους ή 8%, αλλά μειώθηκε γρήγορα μετά τα μέσα του εικοστού αιώνα). Μάλιστα είναι ο πλησιέστερος στη Γη κηφείδης. Η περίοδος μεταβολής είναι 3 ημέρες 23 ώρες 17 λεπτά (3,97 ημέρες), αυξανόμενη κατά 8 δευτερόλεπτα ανά έτος. Πρόσφατες έρευνες εξάλλου υποδεικνύουν ότι ο αστέρας είναι 2,5 φορές φωτεινότερος κατά μέσο όρο σήμερα από ό,τι την εποχή του Πτολεμαίου. Ο αστρονόμος Edward Guinan θεωρεί ότι «αν είναι πραγματική, η μεταβολή αυτή είναι εκατονταπλάσια σε ταχύτητα από αυτή που προβλέπουν οι σημερινές θεωρίες για την αστρική εξέλιξη».
- Η μεγάλη φήμη του Πολικού Αστέρα δημιούργησε τη μόνιμη εντύπωση που έχουν πολλοί άνθρωποι ότι είναι και ο φωτεινότερος αστέρας στον ουρανό (σε φαινόμενο μέγεθος). Παρότι είναι σχετικώς φωτεινός και ξεχωρίζει καθώς δεν υπάρχουν άλλα φωτεινότερα άστρα στην περιοχή του, ο Πολικός απέχει πολύ από αυτή τη διάκριση, που στους αιώνες μας την κατέχει ο Σείριος. Ο Πολικός Αστέρας είναι στην πραγματικότητα μόλις ο 48ος σε φωτεινότητα.
Πηγές
Επεξεργασία- Allen, Richard H.: Star Names: Their Lore and Meaning, Dover Publ. 1963
- Τεύχη του περιοδικού Sky & Telescope