Βασιλική (αρχιτεκτονική)

Η βασιλική είναι δημόσιο κτίριο που χρησιμοποιείτο στην Αρχαία Ελλάδα και μετέπειτα στην Αρχαία Ρώμη ως χώρος δημοσίων συνεδριάσεων, εμπορικών συναλλαγών αλλά και ως δικαστήρια. Από τον 4ο αιώνα, η βασιλική προσαρμόστηκε στις ανάγκες λατρείας των χριστιανών και αποτέλεσε για πολλούς αιώνες τον κυριότερο αρχιτεκτονικό τύπο εκκλησιαστικού κτιρίου, τόσο στην Ανατολή όσο και στη Δύση, είτε στην αρχική μορφή της, είτε ως τρουλαία Βασιλική.

Η Βασιλική του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη.

Η προέλευση της Βασιλικής

Κάτοψη της Βασιλικής του Μαξεντίου.

Οι Ρωμαίοι παρέλαβαν αυτόν τον κτιριακό τύπο από τους Έλληνες. Τέτοιο κτίριο ήταν η «Βασίλειος Στοά» των Αθηνών, η οποία ονομάστηκε έτσι προς τιμή του άρχοντος βασιλέως. Από αυτόν πήρε και το όνομα βασιλική. Οι χριστιανοί ονόμασαν τους ναούς αυτούς βασιλικές διότι σε αυτές λατρευόταν ο Βασιλεύς Χριστός.

Μετά το τέλος των διωγμών, η Εκκλησία ήταν ελεύθερη να αναπτυχθεί. Οι παλαιοί και μικροί ναοί δεν εξυπηρετούσαν πλέον τις λατρευτικές ανάγκες του μεγάλου πλήθους των πιστών. Γι' αυτό άρχισαν να κτίζονται μεγάλοι ναοί σε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Πρόκειται για τις περίφημες παλαιοχριστιανικές βασιλικές, οι οποίες ήταν τεράστια επιμήκη οικοδομήματα, διαιρούμενα εσωτερικά, δια κιονοστοιχιών, σε κλίτη, καταλήγοντας στην ανατολική μικρή πλευρά σε αψίδα (κόγχη), και τα οποία κυριάρχησαν τον 4ο και 5ο αιώνα.

Αυτός ο τύπος ναού είναι άμεσα συνδεδεμένος με την Αγία Ελένη, τη μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου, η οποία σύμφωνα με την παράδοση ανήγειρε πλήθος βασιλικών στην Κωνσταντινούπολη, στην Παλαιστίνη (Βηθλεέμ, Πανάγιος Τάφος, Σινά), Ρώμη και Ελλάδα.

Αρχιτεκτονική

Εσωτερικό τρίκλιτης βασιλικής: οι δύο σειρές κιόνων χωρίζουν το κτίριο σε τρία κλίτη. Το μεσαίο κλίτος απολήγει σε αψίδα. (Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης).

Οι χριστιανικές βασιλικές, όπως αναφέρθηκε, ήταν επιμήκη κτίρια που διαιρούνταν εσωτερικά σε κλίτη ή μοίρες ή δρόμους (δρομικές βασιλικές). Τα κλίτη των βασιλικών ήταν τρία, πέντε, επτά, μέχρι και εννέα. Το μεσαίο κλίτος ήταν το πιο ευρύχωρο και το υψηλότερο. Οι κίονες οι οποίοι χώριζαν τα κλίτη μεταξύ τους, από ανατολάς προς δυσμάς, δεν είχαν συνήθως ραβδώσεις και κατέληγαν σε περίτεχνα κορινθιακά κιονόκρανα, ενώ τα κενά μεταξύ των κιονοκράνων ενώνονταν συνήθως με τόξα.

Πάνω από τα κλίτη σχηματίζονταν υπερώα, τα οποία χρησιμοποιούνταν ως γυναικωνίτες. Οι τοίχοι από το δάπεδο μέχρι το ύψος των τόξων καλύπτονταν από ορθομαρμαρώσεις λεπτών και πολύχρωμων μαρμάρων. Πάνω από αυτά υπήρχαν τα ψηφιδωτά. Τα δάπεδα επίσης στολίζονταν με θαυμάσια ψηφιδωτά. Στο υψηλότερο σημείο υπήρχε ο φωταγωγός με σειρά μονόλοβων, δύλοβων, τρίλοβων ή πολύλοβων παραθύρων. Το μεσαίο και υψηλότερο κλίτος καλύπτονταν από αμφίκλινη (σαμαρωτή) ξύλινη στέγη, ενώ τα πλάγια κλίτη δια μονορρίκτου (επικλινούς) στέγης.

Ιερό

Στο ανατολικό μέρος του μεσαίου κλίτους βρισκόταν το ιερό Bήμα, το οποίο καταλάμβανε το ένα τρίτο του κυρίως ναού. Χωρίζονταν από αυτόν δια κιονίσκων και καλυπτηρίων πλακών. Στο κέντρο του ιερού βήματος βρισκόταν η αγία Τράπεζα και πάνω από αυτή κείτονταν το κιβώριο, ένα θολωτό σκέπασμα, το οποίο στηρίζονταν σε τέσσερις κίονες. Πίσω από την αγία Τράπεζα βρισκόταν ο θρόνος του επισκόπου και εκατέρωθεν οι έδρες των πρεσβυτέρων (σύνθρονο). Από το ιερό βήμα υπήρχε πύλη, η οποία οδηγούσε προς την κρύπτη, όπου φυλάσσονταν τα λείψανα των μαρτύρων.

Κυρίως ναός

Ο κυρίως ναός ήταν ο χώρος των πιστών. Στη μέση βρισκόταν ο άμβωνας, από τον οποίον διαβάζονταν τα αναγνώσματα και γινόταν το θείο κήρυγμα. Ο δυτικός χώρος πριν τον κυρίως ναό ονομαζόταν νάρθηκας, στον οποίο στέκονταν οι κατηχούμενοι, οι μετανοούντες και οι προσκλαίοντες (από τον 5ο αιώνα και μετά). Ο νάρθηκας επικοινωνούσε με τον κυρίως ναό μέσω ευρύχωρων θυρών του μεσαίου κλίτους. Βόρεια του νάρθηκα υπήρχε το Βαπτιστήριο, όπου υπήρχε σταυρωτή δεξαμενή για το βάπτισμα των ενηλίκων, και νότια υπήρχε το Διακονικό.

Τέλος, στον εξωτερικό χώρο, πριν τον νάρθηκα, υπήρχε το αίθριο, στο οποίο γινόταν κάποιες υπαίθριες τελετές. Εκεί υπήρχε η «κρήνη» ή «φιάλη», μια δεξαμενή με νερό, όπου καθαρίζονταν το ιερατείο και ο λαός και έως τον 5ο αιώνα, από εκεί παρακολουθούσαν τη λειτουργία οι μετανοούντες και οι κατηχούμενοι. Το αίθριο περιέβαλλαν τέσσερις στοές οι οποίες προσέφεραν στους πιστούς προστασία από τα καιρικά φαινόμενα.

Διακόσμηση

Η διακόσμηση των βασιλικών ήταν ανάλογη με την επιβλητικότητα και τη μεγαλοπρέπεια των κτιρίων αυτών. Τα πολλά μνημεία που έχουν διασωθεί (Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης, Αχειροποίητος, Ραβέννα, Παλαιστίνη κλπ.) δίνουν σαφή εικόνα για την αισθητική τους. Χαρακτηριστικός είναι ο γλυπτικός διάκοσμός τους, που είναι εμφανής για παράδειγμα στα κιονόκρανα, τα θωράκια του τέμπλου, η αγία Τράπεζα, το κουβούκλιο, το σύνθρονο και το Βαπτιστήριο.

Η ζωγραφική, επειδή πλέον είναι συμβολική, δεν έχει αξιόλογα δείγματα, σε αντίθεση με τα ψηφιδωτά των τοίχων και των δαπέδων. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα ψηφιδωτά της Ραβέννας (Άγιος Απολλινάριος, Άγιος Βιτάλιος, Βαπτιστήριο των Ορθοδόξων κλπ), της Θεσσαλονίκης (Άγιος Δημήτριος, Αχειροποίητος, Μονή Λατόμου), της Μονής Σινά και αλλού.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Richard Krautheimer, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1991
• David Watkin, A History of Western Architecture, London, 1986
• Nikolaus Pevsner, An Outline of European Architecture, Penguin Books, Middlesex, 1975

Η αρχική έκδοση του παρόντος λήμματος βασίστηκε σε κείμενο δημοσιευμένο από την Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος. Δημοσιεύεται στη Βικιπαίδεια κατόπιν άδειας.