Ανδρόνικος Α΄ Κομνηνός

Ο Ανδρόνικος Α΄ Κομνηνός (1118 - 12 Σεπτεμβρίου 1185) ήταν Βυζαντινός αυτοκράτορας (1183 - 1185), ανέβηκε στον θρόνο αφού ανέτρεψε τον ανηψιό του Αλέξιο Β΄ Κομνηνό γιο του πρώτου ξαδέλφου του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού. Ο Ανδρόνικος Α΄ ήταν μικρότερος γιος του Ισαάκιου Κομνηνού και της Ειρήνης των Βαγρατιδών, ο πατέρας του ήταν μικρότερος γιος του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού του πρώτου αυτοκράτορα από τη Δυναστεία των Κομνηνών. Περιγράφεται σαν ενεργός πολιτικά και στρατιωτικά, ευγενής, θαρραλέος και ρήτορας.

Ανδρόνικος Α' Κομνηνός
Mικρογραφία από τον κώδικα Mutinensis gr. 122 (folio 293v) της Βιβλιοθήκης των Έστε στη Μόντενα.
Αυτοκράτορας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
Περίοδος	1183 - 12 Σεπτεμβρίου 1185
Προκάτοχος	Αλέξιος Β΄ Κομνηνός
Διάδοχος	Ισαάκιος Β΄ Άγγελος
Γέννηση	1118
Θάνατος	12 Σεπτεμβρίου 1185 (67 ετών) Κωνσταντινούπολη
Σύζυγος	Αγνή της Γαλλίας (Άννα του Βυζαντίου)
Επίγονοι	Μανουήλ Ιωάννης Μαρία Αλέξιος Ειρήνη
Οίκος	Δυναστεία των Κομνηνών
Πατέρας	Ισαάκιος Κομνηνός
Μητέρα	Ειρήνη της Γαλικίας ή Κάτα της Γεωργίας
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα ()

Πρώτα χρόνια

Νεότητα

Τα πρώτα χρόνια της ζωής του τα πέρασε πέρα από τις στρατιωτικές υπηρεσίες και στις διασκεδάσεις. Είχε μεγάλη αδυναμία προς το αντίθετο φύλο, μαρτυρία δε αυτού είναι οι θυελλώδεις έρωτες και αποπλανήσεις πριγκιπισσών και άλλων ευγενών γυναικών. Είχε επίσης σαφή ροπή προς την ευζωία, αλλά και τη χρήση σκληρής βίας. Σε ηλικία 21 έτους αιχμαλωτίστηκε από τους Σελτζούκους, παρέμεινε στα χέρια τους έναν χρόνο, ελευθερώθηκε και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη στον ξάδελφο του Μανουήλ Α΄ που του έδειξε μεγάλη εύνοια. Η ανιψιά του Ευδοκία Κομνηνή, κόρη του Ανδρόνικου Κομνηνού, δεύτερου γιου του θείου του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού τον γοήτευσε και έγινε η ερωμένη του. Με τη συνοδεία της Ευδοκίας αναχώρησε σε στρατιωτική αποστολή στο Αρμενικό Βασίλειο της Κιλικίας, απέτυχε στον στόχο του να καταλάβει τη Μοψουεστία αλλά διορίστηκε για δεύτερη φορά διοικητής στην Βυζαντινή επαρχία. Την δεύτερη περίοδο επέστρεψε για λίγο στην Κωνσταντινούπολη, οι εξαγριωμένοι αδελφοί της Ευδοκίας ήθελαν να τον σκοτώσουν αλλά γλύτωσε τον θάνατο την τελευταία στιγμή.

Εξορία

Η Βυζαντινή αυτοκρατορία (1180).

Μετά την ανακάλυψη μιας συνωμοσίας εναντίον του αυτοκράτορα με τη συμμετοχή του Ανδρόνικου (1153) ο ίδιος ρίχτηκε στη φυλακή, μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες δραπέτευσε (1165). Μετά από πολλούς κινδύνους με μία αιχμαλωσία στη Βλαχία έφτασε στο Κίεβο στην αυλή του ξαδέλφου του Γιαροσλάβ Οσμομίσλ. Με την προστασία του Γιαροσλάβ συμμάχησε με τον ξάδελφο του Μανουήλ Α΄, συμμετείχε στο πλευρό του Μανουήλ με έναν στρατό από τη Γαλικία, στην επίθεση στην Ουγγαρία και την «πολιορκία του Σεμλίν». Η εκστρατεία ήταν επιτυχής και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη σε έναν χρόνο μαζί με τον Μανουήλ Α΄ (1168) αλλά την επόμενη χρονιά αρνήθηκε να δώσει όρκο υποτέλειας στον μελλοντικό γαμπρό και διάδοχο του αυτοκράτορα Μπέλα Γ΄ της Ουγγαρίας. Ο Ανδρόνικος εκδιώχθηκε από την Βυζαντινή αυλή και διορίστηκε διοικητής στην Κιλικία.

Ο αυτοκράτορας δυσαρεστήθηκε ξανά μαζί του και δραπέτευσε στην αυλή του Ραϋμόνδου της Αντιόχειας, τον γοήτευσε η πανέμορφη κόρη του πρίγκιπα Φιλίππα της Αντιόχειας, αδελφή της αυτοκράτειρας Μαρίας. Ο αυτοκράτορας εξοργίστηκε ξανά μαζί του και ο Ανδρόνικος δραπέτευσε στην αυλή του Αμωρί Α΄ της Ιερουσαλήμ που τον διόρισε διοικητή της Βηρυτού. Στην Ιερουσαλήμ γνωρίστηκε με την πανέμορφη ανεψιά του Θεοδώρα Κομνηνή της Ιερουσαλήμ χήρα του Βαλδουίνου Γ΄ και κόρη του ξαδέλφου του Ισαάκιου τρίτου γιου του αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄. Ο Ανδρόνικος ήταν 56 ετών και δεν είχε τα σωματικά χαρίσματα, η Θεοδώρα ήταν το επόμενο θύμα της απληστίας του. Το ζευγάρι για να αποφύγει την οργή του αυτοκράτορα δραπέτευσε στην αυλή του Σουλτάνου της Δαμασκού Νουρεντίν Ζενγκί αλλά η ανασφάλεια τον ανάγκασε να καταφύγει σε άλλες περιοχές γύρω από τον Καύκασο. Ο Ανδρόνικος έγινε δεκτός από τον Γεώργιο Γ΄ της Γεωργίας, η ανώνυμη αδελφή του ήταν η πρώτη του σύζυγος.

Ανατροπή Αλεξίου Β΄

Γαλλική μικρογραφία του Ανδρόνικου Α΄, 13ος αιώνας.

Ο Ανδρόνικος παρέλαβε σαν δώρο πολλές εκτάσεις στο Καχέτι ανατολικά της Γεωργίας, συνόδευσε τον στρατό της Γεωργίας σε εκστρατεία στο Σιρβάν όπου ο Γεώργιος Γ΄ ανέκτησε το «κάστρο του Σαμπαράν». Ο Ανδρόνικος και η ανεψιά ερωμένη του εγκαταστάθηκαν στην Ούνιε, τη γενέτειρα των Κομνηνών στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας ανάμεσα στην Τραπεζούντα και τη Σινώπη. Την εποχή που ο Ανδρόνικος έλλειπε στην Τραπεζούντα ο Βυζαντινός διοικητής της περιοχής συνέλαβε τη Θεοδώρα με τα δύο της παιδιά και τους μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη. Ο Ανδρόνικος εξαναγκάστηκε στις αρχές του 1180 να πάει στην Κωνσταντινούπολη, αφού αλυσοδέθηκε γονάτισε μπροστά από τον ξάδελφο του και του ζήτησε συγνώμη. Ο Μανουήλ Β΄ ελευθέρωσε τη Θεοδώρα και επέτρεψε στο παράνομο ζεύγος να ζήσουν μαζί εξόριστοι στην Ούνιε.

Ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α΄ πέθανε και τον διαδέχθηκε ο 10χρονος γιος του Αλέξιος Β΄ (1180) υπό την κηδεμονία της μητέρας του αυτοκράτειρας Μαρίας. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης που ήταν ήδη πολλά χρόνια δυσαρεστημένος με την φιλοδυτική πολιτική του Μανουήλ Α΄ με τη Μαρία που ήταν Λατίνα η δυσαρέσκεια πήρε διαστάσεις οργής. Ο Ανδρόνικος εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να ανατρέψει τον μικρό Αλέξιο και τη μητέρα του από τον θρόνο και να ανακηρυχτεί ο ίδιος αυτοκράτορας, βάδισε για την Κωνσταντινούπολη με Μουσουλμάνους μισθοφόρους (1182). Οι διοικητές του Βυζαντινού στρατού Ανδρόνικος Κοντοστέφανος και Ανδρόνικος Άγγελος έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην κατάληψη της πόλης, αποστάτησαν από την αυτοκράτειρα και άνοιξαν τις πύλες στον Ανδρόνικο.

Αυτοκράτορας

Άνοδος στον θρόνο

Η τύφλωση του Αλέξιου Κομνηνού από τους οπαδούς του Ανδρόνικου, «Χρονικά της Ουτρεμέρ», Γουλιέλμος της Τύρου.

Με την άνοδο του Ανδρόνικου Α΄ ακολούθησε γενική Σφαγή των Λατίνων στην Κωνσταντινούπολη που είχαν τον γενικό έλεγχο στην οικονομία της πρωτεύουσας, σφαγιάστηκαν χιλιάδες δυτικοί. Η μεγαλύτερη αδελφή του νεαρού Αλεξίου Β΄ Μαρία Κομνηνή και ο σύζυγος της Ρενιέ του Μομφερράτου δηλητηριάστηκαν όπως φημολογείται με εντολή του Ανδρόνικου. Ακολούθησε ο στραγγαλισμός της βασιλομήτωρος Μαρίας αφού πρώτα ο ίδιος ο Ανδρόνικος Α΄ πίεσε τον μικρό Αλέξιο Β΄ να υπογράψει την θανατική καταδίκη της μητέρας του. Ο Ανδρόνικος Α΄ ανακηρύχτηκε συναυτοκράτορας με τον μικρό Αλέξιο Β΄ αλλά στην συνέχεια στραγγάλισε και τον ίδιο. Ο 65χρονος Ανδρόνικος Α΄ παντρεύτηκε την 12χρονη Αγνή της Γαλλίας, κόρη του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου του Νεώτερου με την τρίτη σύζυγο του Αδέλα της Καμπανίας που είχε αρραβωνιαστεί τον Αλέξιο Β΄. Ο Ανδρόνικος Α΄ ανακήρυξε συναυτοκράτορες τους δύο γιους του Μανουήλ και Ιωάννη αλλά στην συνέχεια απομάκρυνε τον μεγαλύτερο Μανουήλ λόγω της αντίθεσης με την πολιτική του πατέρα του. Μία αποστολή από τη Δημοκρατία της Βενετίας έφτασε στην Κωνσταντινούπολη και ο Ανδρόνικος συμφώνησε να πληρώσει 1.500 χρυσά υπέρπυρα για τις απώλειες του 1171.

Η βασιλεία του Ανδρόνικου Α΄ χαρακτηρίζεται από τα εξαιρετικά σκληρά και βίαια μέτρα με ασταμάτητες διώξεις απέναντι σε όλους τους ευγενείς. Ο λαός στην αρχή είδε θετικά τα μέτρα αυτά επειδή περιόριζαν τη δύναμη των φεουδαρχών που τους καταπίεζαν τα τελευταία χρόνια ειδικά την εποχή του Μανουήλ Α΄. Διατάχθηκαν επίσης οι κατασκευές οχυρών και κάστρων, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα το κάστρο της Λήμνου. Η τελευταία εντολή του Ανδρόνικου Α΄ ως αυτοκράτορα φαίνεται να είναι προς τους πλούσιους γαιοκτήμονες, τους διέταξε να κάνουν ανακαταμερισμό της γης ώστε να μην υπάρχει άνθρωπος χωρίς ένα κομμάτι γης να καλλιεργήσει. Με αφορμή αυτή τη διαταγή, ο Οίκος των Αγγέλων (οι επόμενοι αυτοκράτορες των Κομνηνών, με την πιο σύντομη στα χρονικά διάρκεια βασιλείας στην αυτοκρατορία) χρησιμοποιεί τη δύναμη των ήδη ταλαιπωρημένων από τον Ανδρόνικο Α΄ γαιοκτημόνων και τον ανατρέπει από το θρόνο.

Νορμανδική επίθεση

Η σκληρότητα του Ανδρόνικου σταδιακά ξεπέρασε τα όρια της παράνοιας, οι συνεχείς διώξεις και εκτελέσεις έφεραν στην Κωνσταντινούπολη κατάσταση τρομοκρατίας. Ο Ανδρόνικος διέταξε την εκτέλεση όλων των αιχμαλώτων, εξόριστων και των οικογενειών τους που είχαν συνεργαστεί με τους εισβολείς, η σκληρότητα του έφερε μεγάλες αντιδράσεις πέρα από τους ευγενείς και στον λαό. Οι Νορμανδοί από το Βασίλειο της Σικελίας εκμεταλλεύτηκαν την κατάσταση για να επιτεθούν στην Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ο Γουλιέλμος Β΄ της Σικελίας στρατοπέδευσε στην Ήπειρο με 200 πλοία, 80.000 άντρες και 5.000 ιππότες, βάδισε μέχρι τη Θεσσαλονίκη που τη λεηλάτησε σκληρά με 7.000 Έλληνες νεκρούς. Ο Ανδρόνικος Α΄ συγκρότησε πέντε διαφορετικούς στρατούς για να εμποδίσουν τον Γουλιέλμο με τον στρατό του να φτάσει στην Κωνσταντινούπολη αλλά οι δυνάμεις του ηττήθηκαν και οπισθοχώρησαν στους γύρω λόφους. Ο Ανδρόνικος Α΄ συγκρότησε κατόπιν έναν στόλο με 100 πλοία με στόχο να εμποδίσει τον Σικελικό στόλο να φτάσει στη Θάλασσα του Μαρμαρά. Τους εισβολείς μπόρεσε να διώξει μονάχα ο διάδοχος του Ισαάκιος Β΄ Άγγελος.

Θανάτωση

Μεσαιωνική αναπαράσταση του θανάτου του Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού - Εθνική Βιβλιοθήκη, Γαλλία.

Ο Ανδρόνικος Α΄ είχε βασικό στόχο να εξοντώσει την αριστοκρατία και τα σχέδια του παραλίγο να πετύχουν. Την περίοδο που ο ίδιος απουσίαζε, ο στρατηγός του, Στέφανος Αγιοχριστοφορίτης (1130 - 1185) επιχείρησε να συλλάβει τον ευγενή Ισαάκιο Άγγελο για τον οποίο υπήρχαν σοβαρές υποψίες (11 Σεπτεμβρίου 1185). Ο Ισαάκιος Άγγελος σκότωσε ωστόσο τον Στέφανο Αγιοχριστοφορίτη και βρήκε καταφύγιο στην εκκλησία της Αγίας Σοφίας, από όπου κάλεσε τον λαό της πόλης να εξεγερθεί. Όταν ο Ανδρόνικος Α΄ επέστρεψε, ο Ισαάκιος Άγγελος είχε ήδη ανακηρυχτεί νέος αυτοκράτορας. Ο πλέον έκπτωτος αυτοκράτορας Ανδρόνικος Α΄ προσπάθησε να δραπετεύσει, αλλά συνελήφθη. Σύμφωνα με κάποιες άλλες πηγές δραπέτευσε στο Βασίλειο της Κύπρου που δημιουργήθηκε εκείνη την εποχή.

Ο Ισαάκιος Άγγελος παρέδωσε τον Ανδρόνικο στο εξαγριωμένο πλήθος, θανατώθηκε με φρικτά βασανιστήρια που κράτησαν τρεις ημέρες. Το πλήθος του ξερίζωσε τα μαλλιά, του έβγαλε τα δόντια, το ένα μάτι, του έκοψε το ένα χέρι και του έριχνε συνεχώς καυτό νερό στο πρόσωπο πιθανότατα σαν τιμωρία για την άσωτη ζωή του. Τελικά οδηγήθηκε στον Ιππόδρομο και κρεμάστηκε ανάμεσα σε δύο πασσάλους, στην αναπαράσταση του θανάτου του δύο Λατίνοι στρατιώτες ανταγωνίζονται ποιος θα χώσει βαθύτερα το σπαθί στο σώμα του. Πέθανε στις 12 Σεπτεμβρίου 1185, όταν έφτασε η είδηση του θανάτου του ο γιος του και συναυτοκράτορας Ιωάννης δολοφονήθηκε επίσης από τα στρατεύματα του στη Θράκη. Ο Ανδρόνικος Α΄ ήταν ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας από τη Δυναστεία των Κομνηνών, οι εγγονοί του Αλέξιος και Δαυίδ θα ιδρύσουν την Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και οι απόγονοι τους θα μείνουν γνωστοί σαν «Μεγαλοκομνηνοί».

Συμπεράσματα

Ο τελευταίος αυτοκράτορας της δυναστείας των Κομνηνών ήταν ευφυής, ικανότατος, αλλά ταυτόχρονα και απερίσκεπτος και βίαιος. Ελάττωσε τους φόρους, πέτυχε βελτίωση της ζωής των ασθενέστερων τάξεων, μείωσε τα κρατικά έξοδα και βελτίωσε τη διοίκηση. Είχε όλα τα προσόντα να γίνει ο καλύτερος των Κομνηνών, κάτι που δεν του το επέτρεψε τελικά η έλλειψη σύνεσης και ηθικών φραγμών. Ταυτόχρονα έδειξε αδιαφορία στην αντιμετώπιση εχθρών του κράτους του που εμφανίσθηκαν στην εποχή του, όπως οι Νορμανδοί, που κυρίευσαν τη Θεσσαλονίκη έκαναν πολλές λεηλασίες στο δρόμο τους προς την Κωνσταντινούπολη, την οποία και θα κυρίευαν αν δεν ανατρεπόταν ο Ανδρόνικος από τον θρόνο.

Νομίσματα

Επί της εποχής του κόπηκαν ένα υπέρπυρον, ένα άσπρο τραχύ από ήλεκτρο, ένα άσπρο τραχύ από κράμα χαλκού με λίγο άργυρο και ένα χάλκινο Τεταρτηρόν. Μερικά κόπηκαν και στη Θεσσαλονίκη. Στο Υπέρπυρον οι παραστάσεις είναι: η Θεοτόκος ένθρονη, μετωπική, φορώντας πάλλιον και μαφόριον, κρατά το θείο βρέφος. Στην άλλη όψη ο Ανδρόνικος Α΄, ως γέρων διχαλογένειος φορεί διβιτίσιον, λώρον και σαγίον. Στέκεται κρατώντας στο δεξί το λάβαρον (του Κωνσταντίνου Α΄) και τη σταυροφόρο σφαίρα. Επιγραφή: ΑΝΔΡΟΝΙΚΩ ΔΕCΠΟΤΗ. Ο Χριστός, που φορεί πάλλιον και κολόβιον, κρατεί στο αριστερό χέρι το Ευαγγέλιο και με το δεξί ακουμπά το κεφάλι του αυτοκράτορα.

Οικογένεια

Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας που ιδρύθηκε από τους απογόνους του Ανδρόνικου Α΄ Κομνηνού.

Ο Ανδρόνικος Α΄ νυμφεύτηκε σε πρώτο γάμο μια ανώνυμη σύζυγο (ίσως από τη Δυναστεία των Παλαιολόγων) και είχε τέκνα:

• Μανουήλ Κομνηνός 1145-μετά το 1185, πρεσβευτής, Σεβαστοκράτορας, ήταν μεγαλύτερος γιος του πατέρα του αλλά χάρη στην «Προφητεία του Αίματος» δεν επιλέγει διάδοχος. Μετά την πτώση του πατέρα του τυφλώθηκε και εξαφανίστηκε από τις ιστορικές πηγές, ίσως θανατώθηκε. Νυμφεύτηκε τη Ρουσουδάν των Βαγρατιδών, κόρη του Γεωργίου Γ΄ της Γεωργίας με την οποία απέκτησε :
  • Αλέξιος Α΄ Μέγας Κομνηνός, ιδρυτής της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.
  • Δαυίδ Κομνηνός, συνιδρυτής της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας.
• Ιωάννης 1159-1185, Σεβαστός, Καίσαρ. Ο πατέρας του τον έστειλε με στρατό να σώσει τη Θεσσαλονίκη από την πολιορκία των Νορμανδών, αλλά αυτός αμέλησε. Η πόλη έπεσε και η τρομερή λεηλασία της εξόργισε το πλήθος, εκτελέστηκε μετά την πτώση του πατέρα του. Είχε τέκνο:
  • Ανδρόνικος Κομνηνός, αργότερα αποκαλούμενος "Καισαρόπουλος".
• Μαρία γεν. π. 1166, παντρεύτηκε πρώτα τον Θεόδωρο Συναδηνό το 1182, ο οποίος απεβίωσε σύντομα μετά. Έπειτα έκανε δεύτερο γάμο με τον Ρωμανό, υπεύθυνο του Δυρραχίου. Κατά την πολιορκία της πόλης από τους Νορμανδούς (1185), συμπεριφέρθηκε με σκληρότητα στον λαό, κάτι που συνέβαλε στην πτώση της πόλης. Δεν γνωρίζουμε τι απέγιναν μετά.

Ο Ανδρόνικος Α΄ είχε τρεις ερωμένες, την Ευδοκία Κομνηνή, κόρη του Ανδρόνικου (γιου του Ιωάννη Β΄), τη Φιλίππα της Αντιόχειας, κόρη του Ραϋμόνδου των Πουατιέ και τη Θεοδώρα «Καλουσινή» Κομνηνή, κόρη του Ισαακίου (γιου του Ιωάννου Β΄). Ο Ανδρόνικος και ο Ισαάκιος ήταν ξαδέλφια του. Από τη Θεοδώρα είχε τέκνα:

• (νόθος) Αλέξιος, μετά τη θανάτωση του πατέρα του δραπέτευσε στην Γεωργία και παντρεύτηκε μία γυναίκα από την τοπική αριστοκρατία..
• (νόθη) Ειρήνη γενν. 1171, παντρεύτηκε τον Σεβαστοκράτορα Αλέξιο Κομνηνό, νόθο γιο του Μανουήλ Α΄ τον Οκτώβριο του 1183. Ο Αλέξιος ενεπλάκη σε συνωμοσία εναντίον τού Ανδρόνικου Α΄ με αποτέλεσμα να τυφλωθεί και να φυλακιστεί. Η Ειρήνη εισήλθε σε μονή.

Ο Ανδρόνικος Α΄ έκανε έπειτα δεύτερο γάμο με τη χήρα του Αλεξίου Β΄, την Αγνή των Καπετιδών (που μετονομάστηκε σε Άννα), κόρη του Λουδοβίκου Ζ΄ της Γαλλίας. Δεν απέκτησαν τέκνα.

Πηγές

• Βαρζός, Κωνσταντίνος (1984). Η Γενεαλογία των Κομνηνών (PDF). A. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών. OCLC 834784634. 
• Βαρζός, Κωνσταντίνος (1984). Η Γενεαλογία των Κομνηνών (PDF). B. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών. OCLC 834784665. 
• Γουλιέλμος της Τύρου, "Υπερπόντια ιστορία"
• Χωνιάτης, Νικήτας (1984). Η πόλη του Βυζαντίου. 
• Donald Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Ευγένιος Πιερρής, εκδ. Ελληνική Ευρωεκοδοτική, Αθήνα, 1993, σελ.52-53
• Angold, Michael (1997). The Byzantine Empire, 1025–1204. Longman. 
• Chisholm, Hugh (1911). "Andronicus I", Encyclopædia Britannica, 1 (11th ed.),. Cambridge University Press. 
• Jurewicz, Oktawiusz (1970). Andronikos I. Komnenos (in German). Amsterdam: Adolf M. Hakkert.
• Magoulias, Harry J. (2011). "Andronikos I Komnenos: A Greek Tragedy". Βυζαντινά Σύμμεικτα. 21: 101–136.
• Minorsky, Vladimir (1945). «Khāqānī and Andronicus Comnenus». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. University of London 11 ((3)). 
• Spinei, Victor (2009). The Romanians and the Turkic nomads north of the Danube Delta from the tenth to the mid-thirteenth century. Leiden: Brill. ISBN 978-90-04-17536-5. 
• Williams, Kelsey Jackson (2006). «A Genealogy of the Grand Komnenoi of Trebizond». Foundations – the Journal of the Foundation for Medieval Genealogy 2 (3). 
• Harris, Jonathan (2003), Byzantium and the Crusades, Bloomsbury Academic