Φρίντριχ Ένγκελς

Ο Φρίντριχ Ένγκελς (γερμανικά: Friedrich Engels, Μπάρμεν, Βασίλειο της Πρωσίας, 28 Νοεμβρίου 1820 - Λονδίνο, Βρετανική Αυτοκρατορία, 5 Αυγούστου 1895) ήταν Γερμανός φιλόσοφος, δημοσιογράφος, κοινωνικός επιστήμονας και επιχειρηματίας που επεξεργάστηκε μαζί με τον Καρλ Μαρξ την θεωρία του επιστημονικού κομμουνισμού και του διαλεκτικού υλισμού. Συνέγραψε επίσης, μαζί με τον Μαρξ, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και Το Κεφάλαιο. Αποτελεί σημαντική φυσιογνωμία του διεθνούς κομμουνισμού. Είναι γνωστός και με το προσωνύμιο Στρατηγός λόγω του ενδιαφέροντός του για τα στρατιωτικά θέματα.

Φρίντριχ Ένγκελς
Γενικές πληροφορίες
Όνομα στη μητρική γλώσσα	Friedrich Engels (Γερμανικά)
Γέννηση	28  Νοεμβρίου 1820 Μπάρμεν
Θάνατος	5  Αυγούστου 1895 Λονδίνο
Αιτία θανάτου	καρκίνος
Συνθήκες θανάτου	φυσικά αίτια
Χώρα πολιτογράφησης	Βασίλειο της Πρωσίας Ηνωμένο Βασίλειο
Θρησκεία	αθεϊσμός
Εκπαίδευση και γλώσσες
Μητρική γλώσσα	Γερμανικά
Ομιλούμενες γλώσσες	Γερμανικά Αγγλικά
Σπουδές	Πανεπιστήμιο του Βερολίνου
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	οικονομολόγος κοινωνικός επιστήμονας θεωρητικός της πολιτικής φιλόσοφος συγγραφέας επαναστάτης κοινωνιολόγος ακτιβιστής για τα δικαιώματα των γυναικών δημοσιογράφος καινοτόμος επιχειρηματίας ιστορικός δημιουργός γραπτών έργων
Αξιοσημείωτο έργο	Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο The German Ideology Socialism: Utopian and Scientific
Επηρεάστηκε από	Ηράκλειτος Λούντβιχ Φόιερμπαχ Η ουσία του Χριστιανισμού Καρλ Μαρξ Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ Άνταμ Σμιθ Μαξ Στίρνερ Ντέηβιντ Ρικάρντο
Πολιτική τοποθέτηση
Πολιτικό κόμμα/Κίνημα	Communist League
Οικογένεια
Σύντροφος	Mary Burns
Γονείς	Friedrich Engels και Elisabeth Franziska Mauritia van Haar
Αδέλφια	Rudolf Engels
Συνεργάτης	Καρλ Μαρξ
Υπογραφή
Σχετικά πολυμέσα

Βιογραφία

Γέννηση και καταγωγή

Γεννήθηκε στις 28 Νοεμβρίου του 1820 στο Μπάρμεν της τότε πρωσικής Ρηνανίας, στη σημερινή Γερμανία. Έναν αιώνα αργότερα (το 1929), η γενέτειρά του ήταν μια από τις τέσσερις γειτονικές πόλεις που ενώθηκαν δημιουργώντας το σημερινό Βούπερταλ.

Γόνος θρησκευόμενης προτεσταντικής επιχειρηματικής οικογενείας μετριοπαθών φιλελεύθερων απόψεων, ήταν το μεγαλύτερο από τα οκτώ παιδιά του βιομηχάνου υφαντουργίας Φρίντριχ Ένγκελς (1796–1860) και της Ελίζαμπετ Φραντσίσκα Μαουριτία φαν Χάαρ (1797–1873).

Η οικία της οικογένειας Ένγκελς στο Βούπερταλ.

Οι πρώτες ιστορικές πληροφορίες για την οικογένειά του ανάγονται στη Ρηνανία των τελών του 16ου αιώνα. Στο δεύτερο μισό του 18ου, ο Κάσπαρ Ένγκελς εγκαταστάθηκε στο Μπάρμεν, όπου ασχολούμενος με τη βιομηχανία κατάφερε να αποκτήσει σημαντική περιουσία την οποία μεταβίβασε στα παιδιά του. Με το πέρασμα των ετών, οι απόγονοί του διοίκησαν τις επιχειρήσεις τους διακρινόμενοι για την καλή συμπεριφορά έναντι των εργατών τους και την αποφυγή τακτικών όπως π.χ. η παιδική εργασία. Γεννημένος σε αυτό το περιβάλλον, ο Ένγκελς εξοικειώθηκε από την παιδική του ηλικία στη συναναστροφή με την εργατική τάξη, εμπειρία που του χρησίμευσε αργότερα όταν βρέθηκε στις κομμουνιστικές λέσχες του Παρισιού ή στις υποβαθμισμένες γειτονιές του Μάντσεστερ.

Από την πλευρά της μητέρας του, καταγόταν από οικογένεια ολλανδικής καταγωγής που είχε αναδείξει αρκετούς λόγιους και εκπαιδευτικούς, ενώ ο παππούς του, Γκέρχαρντ φαν Χάαρ, ήταν προτεστάντης πάστορας.

Η επιρροή της μητέρας του σε πατέρα και γιο ήταν τόσο ισχυρή, ώστε ακόμη και όταν αργότερα ο Ένγκελς αγωνιζόταν φανερά υπέρ των επαναστατικών του ιδεών που έθεταν σε κίνδυνο τις παραδοσιακές αξίες της οικογένειας, ουδέποτε διαταράχτηκαν οι σχέσεις τους και ο ίδιος μπορούσε πάντα να υπολογίζει στην οικονομική ενίσχυση της οικογένειάς του.

Τα πρώτα χρόνια

Αφού ολοκλήρωσε το σχολείο του Μπάρμεν, το 1834 γράφτηκε στο γυμνάσιο του γειτονικού Έλμπερφερντ. Όντας προικισμένη, αλλά και ανήσυχη φύση, έδειχνε ιδιαίτερη κλίση στα γράμματα και τη γερμανική λογοτεχνία, διέκοψε όμως τη φοίτησή του το 1837, μετά από πίεση του πατέρα του, ο οποίος προτιμούσε ο γιος του να ασχοληθεί με το εμπόριο. Ακολούθως, το επόμενο έτος μετέβη στη Βρέμη, όπου εργάστηκε για μια τριετία στα γραφεία εταιρείας εξαγωγών.

Ο Ένγκελς σε νεαρή ηλικία.

Στη Βρέμη, πέρα από τις επαγγελματικές του υποχρεώσεις, είχε έντονη κοινωνική ζωή συμμετέχοντας στην τοπική χορωδία και ασχολούμενος με δραστηριότητες όπως η κολύμβηση, η ιππασία και η ξιφασκία. Παράλληλα, επιδόθηκε στην εκμάθηση ξένων γλωσσών και ανέπτυξε έντονο ενδιαφέρον για γραπτά φιλελεύθερου και επαναστατικού περιεχομένου. Συγκεκριμένα, μελέτησε το έργο του Πέρσι Σέλλεϋ και κυρίως τα απαγορευμένα κείμενα των εκπροσώπων του ρεύματος της «Νέας Γερμανίας» (γερμ: Junges Deutschland) που περιλάμβανε συγγραφείς όπως οι Καρλ Γκούτσκοφ, Χάινριχ Λάουμπε, Λούντβιχ Μπέρνε κλπ.

Αργότερα επηρεάστηκε από τον θεολόγο και μυστικιστή Γιάκομπ Μπέμε, ενώ ως μεταγενέστερες επιρροές του αναφέρονται οι Χέγκελ (ο Ένγκελς, όπως και ο Μαρξ ανήκαν κάποια στιγμή στο κίνημα των Νέων Χεγκελιανών) και Φρίντριχ Σλάιερμαχερ. Παράλληλα, επηρεάστηκε και από τον «Βίο του Ιησού» του Ντάβιντ Στράους. Όμως δεν αρκέστηκε σε αυτά και προχωρώντας στις αναζητήσεις του, κατέστη τελικά άθρησκος, έχοντας αποκτήσει σημαντικές φιλοσοφικές βάσεις. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Βρέμη δημοσίευσε το πρώτο του έργο, το οποίο ήταν το ποίημα «Οι βεδουίνοι» (γερμ: Die Beduinen), καθώς και τα πρώτα άρθρα του που υπέγραψε με το ψευδώνυμο Όσβαλντ.

Το 1841 επέστρεψε προσωρινά στη γενέτειρά του και ακολούθως κατατάχτηκε εθελοντικά στον πρωσικό στρατό υπηρετώντας για ένα έτος στο Πυροβολικό, παρακολουθώντας παράλληλα στον ελεύθερό του χρόνο μαθήματα φιλοσοφίας στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Το 1842 δημοσίευσε την μπροσούρα «Ο Σέλλιγκ και η αποκάλυψη» όπου καυτηρίαζε τις μυστικιστικές αντιλήψεις του Σέλλινγκ.

Στην Αγγλία

Το 1842 ολοκλήρωσε τη στρατιωτική του θητεία και κατόπιν, λόγω της επιμονής του πατέρα του, μετέβη στο Μάντσεστερ προκειμένου να εργαστεί στο κλωστήριο "Έρμεν και Ένγκελς", ιδιοκτησίας του πατέρα του και δύο Ολλανδών συνεταίρων. Έφτασε στην Αγγλία τον Νοέμβριο του ίδιου έτους. Κατά την παραμονή του εκεί μελέτησε το εγχώριο εργατικό κίνημα και την εργατική τάξη, δημοσιεύοντας τα πορίσματά του σε βιβλίο που εκδόθηκε το 1845 στη γερμανική γλώσσα υπό τον τίτλο Die Lage der arbeitenden Klasse in England (ελλ: «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία»).

Αργότερα ο Β. Ι. Λένιν, αποτιμώντας το εν λόγω έργο έγραψε:

Πρώτος ο Ένγκελς είπε ότι το προλεταριάτο δεν είναι μόνο μια τάξη που υποφέρει, ότι ίσα -ίσα η επαίσχυντη οικονομική κατάσταση του προλεταριάτου το σπρώχνει ακατάσχετα προς τα μπρος και το αναγκάζει να παλεύει για την τελική του απελευθέρωση. Και το αγωνιζόμενο προλεταριάτο θα βοηθήσει μόνο του τον εαυτό του...

Στη βρετανική πόλη γνώρισε και τις μετέπειτα συντρόφους του, τις Ιρλανδές αδελφές Μαίρη (αγγλικά: Mary Burns) και Λίζι Μπερνς (αγγλ: Lizzie Burns). Η πρώτη τον βοήθησε στις έρευνες που διεξήγαγε στις υποβαθμισμένες συνοικίες της πόλης.

Γνωριμία με τον Μαρξ

Ένα άρθρο του που εκδόθηκε στα "Γαλλογερμανικά Χρονικά" έκανε μεγάλη εντύπωση στον Καρλ Μαρξ με τον οποίο συναντήθηκε το καλοκαίρι του 1844 στο Παρίσι, στο ταξίδι της επιστροφής του από την Αγγλία στη Γερμανία. Οι δύο τους είχαν συναντηθεί και στο πρόσφατο παρελθόν, χωρίς τότε να κάνουν ιδιαίτερη εντύπωση ο ένας στον άλλο. Η συνάντηση στο Παρίσι ήταν η απαρχή μιας μεγάλης φιλίας, καθώς και μιας γόνιμης συνεργασίας. Επιπλέον, ο Ένγκελς παρείχε επί δεκαετίες οικονομική στήριξη στον Μαρξ. Την άνοιξη του 1845 μετέβη στις Βρυξέλλες όπου είχε καταφύγει ο Μαρξ εξαιτίας των διώξεων των πρωσικών αρχών. Προϊόν της παρουσίας τους εκεί ήταν η συγγραφή της Γερμανικής ιδεολογίας. Την ίδια περίοδο ταξίδεψαν μαζί για έξι εβδομάδες στην Αγγλία (με σταθμούς το Μάντσεστερ και το Λονδίνο) προκειμένου να πραγματοποιήσει και ο Μαρξ επιτόπια έρευνα περί του καπιταλισμού και του προλεταριάτου, αλλά και για να έρθουν σε επαφή με το κίνημα των Χαρτιστών, καθώς και με Γερμανούς πολιτικούς εξόριστους. Τον Φεβρουάριο προέβη μαζί με τον Μαρξ και τον Βέλγο Φιλίπ Ζιζό, στην ίδρυση Κομμουνιστικής Επιτροπής Αλληλογραφίας.

Ένωση Κομμουνιστών

Στις αρχές του 1847 ο Ένγκελς μαζί με τον Καρλ Μαρξ προσχώρησαν στην Ένωση των Δικαίων, μια οργάνωση του Λονδίνου που συσπείρωνε μικρό αριθμό εργατών, κυρίως μεταναστών. Το πρόγραμμα της ένωσης που χαρακτηριζόταν από το σύνθημα "όλοι οι άνθρωποι είναι αδέρφια" θεωρήθηκε από τους δύο συνεργάτες ως ουτοπικό και δεν τους κάλυπτε. Μετά την προσχώρησή τους η ένωση μετασχηματίστηκε σε Ένωση Κομμουνιστών και ιδρύθηκε σε ένα συνέδριο στο Λονδίνο τον Ιούνιο του 1847, με τον Ένγκελς να παίρνει μέρος ως εκπρόσωπος των εργατών του Παρισιού και να αναλαμβάνει μαζί με τον Μαρξ τη σύνταξη του προγράμματος της ένωσης, η οποία είχε πλέον ως σύνθημα το Προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε.

Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους, στα πλαίσια έτερου συνεδρίου, συνέταξε σχέδιο προγράμματος πολιτικής κατήχησης με τον τίτλο "Αρχές Κομμουνισμού". Λίγο αργότερα ο Μαρξ, έχοντας αυτό το κείμενο υπόψη του εκείνο το κείμενο, συνέταξε το "Κομμουνιστικό Μανιφέστο", με τη συνεργασία του Ένγκελς.

Επανάσταση στη Γερμανία

Το Μάιο του 1849 ο Ένγκελς συμμετείχε στην εξέγερση που ξέσπασε στη Ρηνανία, ως στέλεχος του αποσπάσματος εθελοντών του Άουγκουστ Βίλιχ, μέλους της Ένωσης Κομμουνιστών (αργότερα ο Βίλιχ ήρθε σε ρήξη με τους Ένγκελς και Μαρξ ένεκα ιδεολογικών διαφορών). Στα τέλη του 1850 επέστρεψε στη Βρετανία και την οικογενειακή επιχείρηση στο Μάντσεστερ, κυρίως για να ενισχύσει οικονομικά τον Μαρξ, ώστε εκείνος να συνεχίσει απερίσπαστος τη συγγραφή του Κεφαλαίου

Αποσύρθηκε οριστικά από κάθε εμπορική δραστηριότητα την 1η Ιουλίου του 1869 και τον Σεπτέμβριο του επόμενου έτους εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο. Παρά την αποχώρησή του, η πώληση του εταιρικού του μεριδίου, του εξασφάλισε μια άνετη διαβίωση για το υπόλοιπο της ζωής του, αλλά και τη δυνατότητα να συνδράμει οικονομικά τον Μαρξ σε μόνιμη βάση.

Μετά τον θάνατο του Μαρξ

Μαζί με συνεργάτες στη Ζυρίχη (1893).

Μετά τον θάνατο του Μαρξ τα βάρη της καθοδήγησης του κομμουνιστικού κινήματος έπεσαν στις πλάτες του. Τη δεκαετία του 1880 δημιουργήθηκαν πολλές προλεταριακές οργανώσεις και η ανάγκη περαιτέρω οργάνωσης γινόταν πλέον επιτακτικό καθήκον για τον Γερμανό φιλόσοφο. Ο Ένγκελς εμπνεύστηκε την δημιουργία μιας νέας σοσιαλιστικής Διεθνούς προς διαδοχή της διαλυθείσας Πρώτης Διεθνούς, και κατέβαλε προσπάθειες προς αυτή την κατεύθυνση.

Το 1888 πραγματοποίησε μαζί με συνεργάτες του επίσκεψη στις ΗΠΑ και τον Καναδά. Στις 14 Ιουλίου του 1889 στο Παρίσι έγινε το πρώτο συνέδριο της λεγόμενης Δεύτερης Διεθνούς με την συμμετοχή 407 αντιπροσώπων από 22 χώρες. Μια από τις αποφάσεις του συνεδρίου ήταν η θέσπιση της Πρωτομαγιάς ως μέρας εκδηλώσεων για την εξασφάλιση του οκταώρου και διεθνούς αλληλεγγύης της εργατικής τάξης. Το 1893 παρά το προχωρημένο της ηλικίας του έκανε το γύρο της Ευρώπης προετοιμάζοντας το Διεθνές Σοσιαλιστικό Συνέδριο στη Ζυρίχη.

Απεβίωσε στις 5 Αυγούστου του 1895 στο Λονδίνο, έχοντας προσβληθεί από καρκίνο. Η κηδεία του πραγματοποιήθηκε σε στενό κύκλο παρουσία προσωπικοτήτων όπως οι Βίλχελμ Λίμπκνεχτ, Έντουαρντ Μπέρνσταϊν, Καρλ Κάουτσκι, Άουγκουστ Μπέμπελ και Σάμιουελ Μουρ. Σύμφωνα με επιθυμία του, η σορός του αποτεφρώθηκε και η τέφρα του ερρίφθη στη Βόρεια Θάλασσα.

Προσωπική ζωή

Κατά τη διάρκεια της πρώτης παρουσίας του επί βρετανικού εδάφους (1842-1844) ο Ένγκελς γνωρίστηκε και ξεκίνησε σχέση με την Ιρλανδή εργάτρια Μαίρη Μπερνς (1821-1863), η οποία επιπλέον τον βοήθησε κατά τη διάρκεια των ερευνών του στις εργατικές συνοικίες του Μάντσεστερ. Έζησε μαζί της μέχρι τον πρόωρο θάνατό της, χωρίς να παντρευτούν. Αργότερα, σύναψε σχέση με τη νεαρότερη αδελφή της αποθανούσας συντρόφου του, Λίζι (1827-1878), την οποία παντρεύτηκε λίγο πριν και εκείνη πεθάνει, σεβόμενος τις θρησκευτικές της αντιλήψεις.

Εργογραφία (ενδεικτική)

Οι μελέτες του Ένγκελς ήταν καθοριστικές τόσο για την δημιουργία όσο και για την ανάπτυξη της κομμουνιστικής επιστημονικής θεωρίας. Τόσο τα έργα που έγραψε μαζί με τον Καρλ Μαρξ, όσο και αυτά που συνέγραψε μόνος του θεωρούνται ορόσημα για την περαιτέρω ανάπτυξη της Μαρξιστικής Φιλοσοφίας.

Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία (1845)

Γραμμένο κατά κύριο λόγο το 1844, κυκλοφόρησε το καλοκαίρι του 1845 στη Λειψία (πρωτότυπος τίτλος στα γερμανικά: Die Lage der arbeitenden Klasse in England). Περιγράφει τις διαπιστώσεις του συγγραφέα από τη μελέτη του πάνω στο αγγλικό εργατικό κίνημα και την εργατική τάξη. Αναφέρεται ως το βιβλίο που καθιέρωσε τον Ένγκελς μεταξύ των υπόλοιπων σοσιαλιστών της εποχής του. Σημαντική θεωρείται η επανέκδοση του 1958 στην αγγλική γλώσσα από τους ιστορικούς W. H. Chaloner και W. O. Henderson, οι οποίοι ωστόσο στέκονται επικριτικά στα πορίσματα του Ένγκελς.

Η Αγία Οικογένεια (1845)

Η «Αγία Οικογένεια ή κριτική της κριτικής κριτικής» (γερμανικά: Die heilige Familie) είναι το πρώτο βιβλίο που συνέγραψαν από κοινού ο Ένγκελς με τον Μαρξ. Η συγγραφή του ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 1844 και η παρουσίασή του έγινε στις αρχές του 1845 στη Φρανκφούρτη. Στο συγκεκριμένο έργο οι δύο συγγραφείς στρέφονταν κατά του κινήματος των Νέων Χεγκελιανών και του Μπρούνο Μπάουερ.

Η Γερμανική ιδεολογία (1845-1846)

Εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του Κομμουνιστικού Μανιφέστου.

Κοινό έργο των Ένγκελς και Μαρξ που ξεκίνησε να γράφεται στα τέλη του 1845 και ολοκληρώθηκε στις αρχές του επόμενου έτους. Σε αυτό περιγράφονται αναλυτικά το φαινόμενο της αποξένωσης που προκύπτει από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, οι δυνατότητες υπέρβασής της και ο απώτερος στόχος που είναι η χειραφέτηση του ανθρώπου. Κατά μια άποψη, πρόκειται για την πιο προωθημένη θεωρία περί της αποξένωσης. Εκδόθηκε δεκαετίες μετά τον θάνατο και των δύο δημιουργών του.

Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848)

Το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο» γράφτηκε σε συνεργασία με τον Μαρξ από τα τέλη του 1847 μέχρι τις αρχές του 1848 μετά από πρόσκληση της «Κομμουνιστικής Λίγκας» για να αποτελέσει το πρόγραμμά της. Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στις 21 Φεβρουαρίου του 1848, λίγες ημέρες πριν την Φεβρουαριανή Επανάσταση στο Παρίσι. Παρότι ολιγοσέλιδο (23 σελίδες), αποτελεί μακράν το πολιτικό κείμενο με την μεγαλύτερη επιρροή παγκοσμίως μετά την Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη της Γαλλικής Επανάστασης.

Αντί-Ντύρινγκ (1878)

Το «Αντί-Ντύρινγκ» (πρωτότυπος γερμανικός τίτλος: Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft) δημοσιεύθηκε το 1878. Πρόκειται για πολεμική του Ένγκελς εναντίον των θέσεων του Γερμανού φιλοσόφου και σοσιαλιστή Ευγένιου Ντύρινγκ. Αποτελείται από τρία μέρη, όπου αναλύονται κατά σειρά ζητήματα φιλοσοφίας, πολιτικής οικονομίας, καθώς και ιστορικά-ιδεολογικά ζητήματα. Αναφέρεται ως ένα από τα θεμελιώδη έργα του κομμουνισμού.

Άλλα έργα

• «Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου» (1876)
• «Διαλεκτική της Φύσης»
• «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» (1884)
• «Ουτοπιστικός και επιστημονικός σοσιαλισμός»
• «Ο Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασσικής γερμανικής φιλοσοφίας» (1888)

Ακόμα εξέδωσε πολλές μπροσούρες κατά παραγγελία κομμουνιστικών ενώσεων κ.ά. Τέλος έγραψε τον δεύτερο και τον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου σύμφωνα με τα προσχέδια του Μαρξ, που δεν πρόλαβε να τα ολοκληρώσει λόγω του αιφνίδιου θανάτου του.

Καλλιτεχνικές απεικονίσεις

• 
  Ανδριάντας του Ένγκελς στο Βούπερταλ
• 
  Άγαλμα των Ένγκελς και Μαρξ στο Κιργιστάν
• 
  Ανδριάντας του Ένγκελς μαζί με κομμάτι από το Τείχος του Βερολίνου (Δρέσδη)
• 
  Ρουμανικό γραμματόσημο με τη μορφή του Ένγκελς
• 
  Γκράφιτι στο Βερολίνο.

Βιβλιογραφία

• Ένγκελς, Φρίντριχ (2006). Αντί-Ντίρινγκ. Η ανατροπή της επιστήμης από τον κύριο Ευγένιο Ντίρινγκ. Μετάφραση: Άννεκε Ιωαννάτου-Visée, Θεώρηση μετάφρασης: Θανάσης Παπαρήγας. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.
• Ένγκελς, Φρίντριχ. Χάρμαν, Κρις (2011). Ο ρόλος της εργασίας στην εξανθρώπιση του πιθήκου. Ο Ένγκελς και η καταγωγή της ανθρώπινης κοινωνίας. Μετάφραση: Κώστας Πίττας. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο.
• Μαρξ, Κ.. Ένγκελς, Φ. (χ.χ.). Η Αγία Οικογένεια. Η κριτική της κριτικής κριτικής. Μετάφραση: Σ. Καμπουρίδη. Αθήνα: Εκδόσεις Φιλοσοφία.
• Μαρξ, Καρλ. Ένγκελς, Φρίντριχ (1963). Το κομμουνιστικό μανιφέστο. Εισαγωγή και μετάφραση: Γιάννη Κ. Κορδάτου. Αθήνα.
• Μαρούλη, Ελένη (2009). Τα σύγχρονα κινήματα κατά της νέας τάξης ως επιβεβαίωση ή διάψευση της θέσης του Μαρξ για το ρόλο του προλεταριάτου ως φορέα καθολικής χειραφέτησης. Αθήνα: Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών - Διδακτορική Διατριβή.
• Σύγχρονος Εγκυκλοπαιδεία Ελευθερουδάκη. 10ος, 14ος (πέμπτη έκδοση). Αθήναι: Εγκυκλοπαιδικαί Εκδόσεις Ν. Νίκας και ΣΙΑ Ε.Ε. 1964.
• Carver, Terrell (1990). Friedrich Engels. His Life and Thought. New York: Palgrave Macmillan.
• Hunt, Tristram (2010) [2009]. Marx's General. The Revolutionary Life of Friedrich Engels. New York: Henry Holt and Company.
• Keracher, John (1946). Frederick Engels. Chicago: Charles H. Kerr & Company.
• Nimtz, August H. (2000). Marx and Engels: Their Contribution to the Democratic Breakthrough. SUNY Press.

Περαιτέρω ανάγνωση

• Γιάννου, Δ., «Η αισθητική στο έργο του Μαρξ και του Ένγκελς». Επιστημονική σκέψη 19 (1984), 12-20.

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Friedrich Engels στο britannica.com (Αγγλικά)
• Αρχείο Μαρξ Ένγκελς στα Ελληνικά
• Αρχείο Μαρξ Ένγκελς στα Αγγλικά