Τουρκικός εθνικισμός

Ο Τουρκικός εθνικισμός αναφέρεται στην πολιτική ιδεολογία του εθνικισμού, όπως αναπτύσσεται στην Τουρκία. Εξελίχθηκε από τα μέσα του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα εδραιώθηκε ως πολιτική γραμμή από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ.

Ιστορία του τουρκικού εθνικισμού

Οι ρίζες του Τουρκικού εθνικισμού εντοπίζονται στις δεκαετίες 1860-70 όταν έγινε σαφής η αποτυχία της πολιτικής "Τανζιμάτ", δηλ. εκσυγχρονισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ορισμένοι Οθωμανοί διανοούμενοι έθεσαν το θέμα των εθνοτήτων και θρησκειών στην αυτοκρατορία, καθώς οι μη-μουσουλμάνοι αποτελούσαν το 40% του πληθυσμού. Οι ελίτ του κράτους και του Τανζιμάτ υποστήριζαν τον Οθωμανισμό, δηλαδή τη διατήρηση της πολυεθνικής αυτοκρατορίας, και απέκλειαν κινήματα υπέρ του Ισλάμ ή τουρκικών και άλλων εθνικισμών. Σημαντικό μέρος των πόρων του κράτους ξοδεύονταν για να ανασταλούν τα εθνικά κινήματα των μη-μουσουλμάνων στα Βαλκάνια στην προσπάθεια στήριξης του Οθωμανισμού, με την πεποίθηση ότι διαφορετικά θα καταρρεύσει η αυτοκρατορία. Οι Νεότουρκοι ήταν αρνητικοί σ' αυτή την πολιτική και προσπάθησαν να προωθήσουν μια νέα ταυτότητα για το κράτος και την κοινωνία. Ισχυρίζονταν ότι οι μουσουλμάνοι παραμελούνται για χάρη των μή-μουσουλμάνων και έχει δημιουργηθεί ανισότητα εις βάρος των Τουρκικών και άλλων μουσουλμανικών στοιχείων της αυτοκρατορίας. Προσπάθησαν να κάνουν μια σύνθεση του μοντερνισμού με το Ισλάμ και έδωσαν και πάλι έμφαση στο Ισλάμ σαν την απαραίτητη βάση του Οθωμανικού κράτους και της κοινωνίας. Οι Νέοι Οθωμανοί συζητούσαν την ιδέα του "Ittihad-i Islam" (Παν-ισλαμισμός) η οποία ισοδυναμούσε με "Ισλαμικό εθνικισμό". Η Ισλαμική κοινότητα γινόταν αντιληπτή ως ένα "σύγχρονο έθνος".

Περί το 1878 το καθεστώς του Τανζιμάτ είχε καταρρεύσει πλήρως, ενώ λόγω της ανεξαρτησίας διαφόρων περιφερειών και των μεταναστεύσεων είχε αυξηθεί σαν ποσοστό ο μουσουλμανικός πληθυσμός της αυτοκρατορίας. Ο σουλτάνος Αβδουλ Χαμίτ ΙΙ (1876-1909) άρχισε να σκέπτεται τη μετατόπιση της πολιτικής από τον "Οθωμανισμό" στον "Ισλαμισμό". Το Ισλάμ εθεωρείτο σαν παράγοντας εθνικής ενότητας. Τότε το Ισλάμ έγινε αντιληπτό ως ένα είδος πρωτο-εθνικισμού. Αυτό έθεσε τις βάσεις για την ανάπτυξη του πολιτικού εθνικισμού με τη μορφή του Παν-ισλαμισμού. Αν και ο ίδιος ο Αβδούλ Χαμίτ ήταν ενάντιος σε κάθε έκφραση πολιτικού εθνικισμού, υπήρξε ένα κίνημα υπέρ του Τουρκικού εθνικισμού σε κύκλους λογίων, συγγραφέων και εφημερίδων. Αυτοί οι διανοούμενοι προσπάθησαν να καθιερώσουν μια ανεξάρτητη τουρκική γλώσσα (απαλλαγμένη από αραβικά και περσικά στοιχεία) και να ανακαλύψουν μια τουρκική κουλτούρα με θρησκευτική διάσταση. Σ' αυτό το κίνημα υπήρξε αντίδραση κυρίως από αραβιστές που διακήρυσσαν την αναγκαιότητα και σπουδαιότητα της αραβικής γλώσσας.

Μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων το 1908, εμφανίστηκαν διάφορα πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά ρεύματα και πολλές νέες ιδέες. Τουρκιστές και Ισλαμιστές εμφανίζονταν σαν δύο ξεχωριστά ρεύματα, αλλά σε αντίθεση με την κοινή αντίληψη, είχαν παρόμοιες ιδέες μέχρι το 1912-13. Η διαφορά τους ήταν στην προτεραιότητα που έδιναν στην "τουρκικότητα" και στο Ισλάμ.

Κατά άλλη άποψη, ο Τουρκικός εθνικισμός αναπτύχθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα ως αντίδραση στους αγώνες Ελλήνων, Βουλγάρων, Σέρβων και άλλων βαλκανικών λαών για ανεξαρτησία από την Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Υπολογίζεται πως 5-7 εκατομύρια μουσουλμάνοι διώχθηκαν από τα πρωην εδάφη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας απο τα μέσα του 18ου αιώνα εως τις αρχές του 20ου. Σήμερα οι απόγονοι τους υπολογίζεται πως αποτελούν το ενα τρίτο της Τουρκίας.

Η λέξη τούρκος, όπως και η τούρκικη εθνική συνείδηση, αναπτύχθηκε αργά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Στην Οθωμανική αυτοκρατορία, οι μουσουλμάνοι απολάμβαναν όλοι τα ίδια δικαιώματα, ως μέλη της Ισλαμικής Ούμμας. Σύμφωνα με τις διδαχές του Κορανίου, σε μια πολιτεία έπρεπε όλοι οι μουσουλμάνοι να είναι ισότιμοι ανεξαρτήτωνς εθνικής καταγωγής, γλώσσας, κουλτούρας ή πολιτικών πεποιθήσεων. Αντιθέτως, οι χριστιανοί απολάμβαναν σημαντική ατομική και κοινοτική αυτονομία με το συστημα των μιλλιέτ, το οποίο, σε αντίθεση με τους μουσουλμάνους, οδήγησε στην ανάπτυξη εξεζητημένης εθνικής συνείδησης.

Ο Μουσταφά Κεμάλ

Οι αρχές του 20ου αιώνα βρήκαν την Τουρκία εξαντλημένη από τους Ρωσο-οθωμανικούς και βαλκανικούς πολέμους. Με το τέλος του Α Παγκοσμίου Πολέμου, σχεδόν όλες οι επαρχίες στην Ευρώπη και Αραβικό κόσμο, χάθηκαν. Οι κάτοικοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αισθανόντουσαν καταρρακωμένοι, χωρίς ηθικό. Το 1919, η Ελλάδα που μόλις είχε κατακτήσει την Σμύρνη, εισέβαλε από τα δυτικά σύνορα. Η εισβολή δεν συνάντησε αντίσταση από τον Σουλτάνο, όμως ο νεαρός Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ κατάφερε να ξεσηκώσει τον λαό και να οργανώσει αντάρτες σε απελευθερωτικό στρατό. Οι εθνικιστές όμως δεν είχαν να αντιμετωπίσουν μόνο τους εισβολείς και τους συμμάχους τους, αλλά και και την νεοσύστατη Αρμενική Δημοκρατία καθώς επίσης και τον Σουλτάνο στην Κωνσταντινούπολη. Με την διακοπή της βοήθειας των συμμάχων προς τους Έλληνες, και την βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης, κατάφεραν τελικά να εκδιώξουν τους Έλληνες με τον τραγικό επίλογο να γράφεται στην πόλη που ξεκίνησε ο πόλεμος, την Σμύρνη. Οι τούρκοι αποκαλούν τα γεγονότα ως πολεμος της Ανεξαρτησίας ενώ οι έλληνες ως μικρασιάτικη καταστροφή.

Το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Κεμάλ

Με την εξασφάλιση της ανεξαρτησίας της πατρίδας του, η πολιτική ηγεσία δώθηκε στον εθνικιστή Κεμάλ Ατατούρκ ο οποίος ήτανε έντονα δυτικόφιλος. Έλεγε "Όταν λέμε πολιτισμό, εννοούμε τον δυτικό πολιτισμό". Εισήγαγε ενα "μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα" το οποίο βασιζόταν σε 6 πυλώνες:

• Ρεπουμπλικανισμός- Με τον ρεπουπλικανισμό, ο Κεμάλ επεδίωκε να εξασφαλιστεί η λαϊκή κυριαρχία
• Λαϊκισμός- σε αντίθεση με την οθωμανική αυτοκρατορία και τα κληρονομικα προνόμοια, ο λαϊκισμός ηθελε να υποδείξει ότι η κυβέρνηση ανήκει στον λαό.
• Κρατικισμός: ή αλλιώς κρατικός καπιταλισμός, όπου το κράτος κατεύθυνε την πορεία της οικονομίας, και επεδίωκε την εκβιομηχανοποίηση της χώρας χωρίς να είναι βασισμένη σε ξένα δάνεια
• Ρεφορμισμός: τόνιζε την θέληση για γρήγορο αλλά ειρηνικό εκμοντερνισμό της κοινωνίας
• κοσμικότητα: ο Κεμάλ ήθελε να αφαιρεσει την θρησκευτική βάση στην δημόσια διοίκηση της Τουρκίας που θεωρούσε πως ήταν πηγή διαφθοράς.
• εθνικισμός: Η Τουρκία θα γινόταν ένα κράτος για τους Τούρκους.

Σύμφωνα με τον καθηγητη στο πανεπιστήμιο της Ουψάλα, Ρεζα Αζαριαν (Reza Azarian) ο τούρκικος εθνικισμός υπηρξε μια ιστορική αναγκαιότητα, την στιγμή που άλλες παρεμφερείς ιδεολογίες (Οθωμανισμός, Πανισλαμισμός, Παντουρανισμός ή παντουρκισμός) είχαν αποτύχει να ανανεώσουν την Οθρωμανική αυτοκρατορία.

Σύγχρονος Τουρκικός Εθνικισμός

Το Άρθρο 301 του Τουρκικού Ποινικού Κώδικα ποινικοποιεί την οποιαδήποτε προσβλητική αναφορά προς το κράτος και προς τον σεβαστό ιδρυτή της σύγχρονης Τουρκίας, Κεμάλ Ατατούρκ, του οποίου το πορτρέτο κοσμεί όλα τα χαρτονομίσματα και βρίσκεται αναρτημένο σε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες. Στο άρθρο αυτό, το οποίο θεωρείται ως αντίθετο προς την ιδέα της ελευθερίας του λόγου, δηλώνεται, μεταξύ άλλων:

Πρόσωπο που προσβάλλει ρητά την τουρκική του ταυτότητα, τη Δημοκρατία ή το Μέγα Τουρκικό Κοινοβούλιο, τιμωρείται με φυλάκιση έξι μηνών έως τριών ετών". Αναφέρει, επίσης, ότι "Εκφράσεις σκέψεων με κριτική πρόθεση δεν συνιστούν έγκλημα".

Σήμερα υπάρχουν ενδείξεις ότι η Τουρκία θα καταργήσει ή θα τροποποιήσει το Άρθρο 301, ύστερα από την κατακραυγή που ξεσήκωσαν ορισμένες περιπτώσεις δίωξης επωνύμων και πολύ διάσημων προσωπικοτήτων. Εθνικιστές μέσα στο δικαστικό σύστημα, με την πρόθεση του εκτροχιασμού της πλήρους ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, χρησιμοποίησαν το άρθρο 301 για να ξεκινήσουν δίκες εναντίον ατόμων όπως ο κάτοχος βραβείου Νόμπελ συγγραφέας Ορχάν Παμούκ, η συγγραφέας Ελίφ Σαφάκ και, πρόσφατα, ο Χραντ Ντινκ. Σε μια συνέντευξη, ο Παμούκ δήλωσε "τριάντα χιλάδες Κούρδοι και ένα εκατομμύριο Αρμένιοι φονεύθηκαν σε αυτή τη χώρα και κανένας, εκτός από εμένα, δεν τολμά να μιλήσει σχετικά". Η δίωξή του έπαυσε αργότερα. Το 2006 η Ελίφ Σαφάκ αντιμετώπισε, επίσης, κατηγορίες "προσβολής της Τουρκικής Εθνικής ταυτότητας" λόγω του τελευταίου έργου της "Το νόθο της Κωνσταντινούπολης" (The bastard of Istanbul). Η δίωξη έπαυσε όταν ο αρμόδιος κατήγορος εισηγήθηκε στο δικαστήριο την παύση της.

Στις 5 Απριλίου 2007, η κοινοβουλευτική επιτροπή ενέκρινε μια πρόταση που επιτρέπει στην Τουρκία να παρεμποδίσει την λειτουργία ιστοχώρων που θεωρεί προσβλητικούς για τον Ατατούρκ.

Δείτε επίσης

• Γκρίζοι Λύκοι
• Αλλαγές ονομασιών ζώων στην Τουρκία

Περαιτέρω ανάγνωση

• Çetin, Zafer M. (Οκτώβριος 2004). «Tales of past, present, and future: mythmaking and nationalist discourse in Turkish politics». Journal of Muslim Minority Affairs 24 (2): 347-365. 

• Poulton, Hugh (Μάιος 1999). «The struggle for hegemony in Turkey: Turkish nationalism as a contemporary force». Journal of Southern Europe and the Balkans 1 (1): 15-31. 
• Χρήστος Μωϋσίδης, "Ο ισλαμοφασισμός και το ζήτημα της ταυτοτικής ανεπάρκειας στην Τουρκία"

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Τουρκική Εθνικιστική Κοινότητα (Τούρκικα) Turkcu and Turanist Forum
• Νεο-εθνικισμός της Τουρκίας: σιωπή και θόρυβος Madrid11.net
• Στέφανος Κορδώσης, «Τούρκοι (Türkler) και Τάταροι (Tatarlar), Τουρκισμός (Türklük) και Ταταρισμός (Tatarlik): Δύο δίδυμα πολιτικά κινήματα του 19ου αιώνα στη Ρωσική και Οθωμανική αυτοκρατορία και η συγχώνευση τους στον (Παν)Τουρκισμό (Türkcülük). Μια ιστορικο-πολιτική οπτική», ΛΒ' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ, θεσσαλονίκη 2012, σελ.43-58 [1]