Βικιπαίδεια

Σαρδηνία

περιφέρεια ειδικού καθεστώτος της Ιταλίας και η δεύτερη μεγαλύτερη νήσος της Ιταλίας

Συντεταγμένες: 40°00′N 09°00′E / 40.000°N 9.000°E / 40.000; 9.000

Η Σαρδηνία (Sardegna) είναι το δεύτερο μεγαλύτερο νησί στη Μεσόγειο Θάλασσα (μετά τη Σικελία και πριν την Κύπρο) και αυτόνομη περιοχή της Ιταλίας, με επίσημη ονομασία Regione Autonoma della Sardegna / Regione Autònoma de Sardigna (Αυτόνομη Περιφέρεια Σαρδηνίας).[1]

Σαρδηνία
Sardegna
Σημαία
Γεωγραφία
ΤοποθεσίαΜεσόγειος Θάλασσα
Έκταση24.100,02 km²
Υψόμετρο1.834 μ
Υψηλότερη κορυφήΠούντα Λα Μάρμορα
Χώρα
ΠρωτεύουσαΚάλιαρι (πληθ. 154.422)
Δημογραφικά
Πληθυσμός1.658.649 (απογραφής 30 Σεπτεμβρίου 2015)
Πυκνότητα68,82 /χλμ2
Commons page Σχετικά πολυμέσα
Σαρδηνία

(Έμβλημα)
(Σημαία)
Εικόνα
Διοικητικές πληροφορίες
Χώρα    Ιταλία
Πρωτεύουσα   Κάλιαρι
Πρόεδρος   Κρίστιαν Σολίνας (Psd'Az)
Σύσταση   26 Φεβρουαρίου 1948
Άλλες πληροφορίες
Γλώσσες   Σαρδηνιακή γλώσσα, Ιταλική γλώσσα
Ζώνη ώρας   UTC+1
ISO 3166-2   IT-88
Τοποθεσία
Χάρτης
Χάρτης της περιφέρειας διαιρεμένης σε επαρχίες
Επίσημη ιστοσελίδα

Η Σαρδηνία βρίσκεται στα δυτικά της Ιταλικής χερσονήσου και περιβάλλεται από τα νερά της Μεσογείου. Στα ανατολικά βρέχεται από την Τυρρηνική θάλασσα και στα δυτικά από τη Θάλασσα της Σαρδηνίας και χωρίζεται από την νήσο Κορσική με τον πορθμό Μπονιφάτσιο. Καλύπτει έκταση 24.100 τ.χλμ. και ο πληθυσμός της φτάνει τα 1,66 εκατομμύρια. Οι κάτοικοί της, στα ιταλικά, αποκαλούνται «Σάρντι» (Sardi). Η αυθεντική γλώσσα της Σαρδηνίας είναι τα "sardu", μια ρωμανική γλώσσα, ενώ στο νησί ομιλούνται κατά κύριο λόγο τα ιταλικά και στη μικρή πόλη του Αλγέρο τα καταλανικά, απομεινάρι της καταλανικής κατάκτησης. Βρίσκεται στο Τυρρηνικό πέλαγος, νότια της Κορσικής από την οποία χωρίζεται με το στενό του Μπονιφάτσιο. Το μέγιστο μήκος της από βορρά προς νότο είναι 270 χλμ., ενώ από δυτικά προς ανατολικά 145 χλμ. Διαιρείται στις επαρχίες του Κάλιαρι, του Νουόρο, του Οριστάνο και του Σάσσαρι.

Οι ακτές της Σαρδηνίας έχουν ανάπτυγμα περίπου 1.555 χλμ., βραχώδεις χωρίς μεγάλες κολπώσεις γι΄ αυτό και η νήσος χαρακτηρίζεται γενικά ως «αλίμενος».

Ετυμολογία

Επεξεργασία
 
Ο Σάρδος ή "Πατέρας των Σαρδηνών" σε νόμισμα.

Το όνομα "Σαρδηνία" προέρχεται από την πανάρχαια ρίζα "-σάρδ" που προφέρεται στη Λατινική προφορά σαν "Σάρδα", εμφανίζεται στον "Λίθο της Νώρας" με το επίγραμμα "Σρδν", αυτό δείχνει ότι το όνομα υπήρχε πριν έρθουν οι Φοίνικες.[2] Όπως δείχνουν οι Διάλογοι του Τιμαίου στον Πλάτων η Σαρδηνία αναφέρεται στην Αρχαία ελληνική λογοτεχνία με το όνομα "Σαρδώ" μια θρυλική γυναίκα που ήρθε στο νησί από τις Σάρδεις την πρωτεύουσα της Λυδίας.[3][4] Πολλοί συγγραφείς ταυτίζουν τους αρχαίους Σαρδηνούς του πολιτισμού των Νουράγκι με τους "Σερντέν" ένας από τους Λαούς της Θάλασσας.[5][6][7][8][9]

Το όνομα έχει και λατρευτική σημασία παραπέμποντας στον επώνυμο μυθικό ήρωα του νησιού τον Σάρδο που τον προσφωνούσαν "Πατέρα των Σαρδηνίων", ίσως να προέρχεται και από το ουσιαστικό "Σαρδόνιος". Η Σαρδηνία ήταν γνωστή στην Κλασική αρχαιότητα και με άλλα ονόματα όπως "Ιχνούσα", "Σανδαλιώτις" και "Αργυρόφλεψ". Πολλές άλλες ερμηνείες έχουν δοθεί σχετικά με την προέλευση του ονόματος του νησιού όπως ότι πήρε το όνομα του χάρη σε ένα φυτό τη «σαρδάνη», που έχει περίεργες ιδιότητες: Εάν καταναλωθεί, προκαλεί συσπάσεις στους μύες του προσώπου και ο παθών κάνει κάποιους μορφασμούς. Από εκεί προκύπτει και το «σαρδόνιο χαμόγελο» και το επίθετο «σαρδόνιος». Άλλη εξήγηση για την προέλευση του ονόματος είναι να ονομάστηκε έτσι το νησί από το γνωστό ψάρι «σαρδέλα».

Ιστορία

Επεξεργασία

Αρχαιότητα

Επεξεργασία

Μυθολογία

Επεξεργασία
 
Προϊστορικός μεγαλιθικός ναός κοντά στο Σάσσαρι

Επώνυμος μυθικός ήρωας της Σαρδηνίας ήταν ο Σάρδος που αποβιβάστηκε στο νησί από την Τυνησία, ήταν γιος του "Μακήριδος" που ταυτίζεται με τον Έλληνα μυθικό ήρωα Ηρακλή, ήταν γνωστός με το όνομα αυτό στη Βόρεια Αφρική σύμφωνα με τις Βερβερικές γλώσσες.[10] Ο Σάρδος έδωσε το όνομα του στη Σαρδηνία που ήταν γνωστή μέχρι την εποχή που ήρθε με έναν μεγάλο αριθμό ανδρών σαν "Ιχνούσα". Οι πληροφορίες για τον Σάρδο παρέχονται από αρχαίους συγγραφείς όπως ο Σαλλούστιος και ο Παυσανίας.[11][12]

Ένας από τους πρώτους οικιστές σύμφωνα με τον Παυσανία αναφέρεται ο Νώραξ, εγγονός του μυθικού Γηρυόνη σαν γιος της της κόρης του Ερύθειας και του Ερμή, έφτασε στη νότια Σαρδηνία ίδρυσε την πόλη Νώρα και έγινε ο ήρωας της μυθολογίας των Νουράγκι.[13] Ο παππούς του Γηρυόνης ήταν ο γνωστός ήρωας της Ελληνικής μυθολογίας που ζούσε στην Ερυθηίδα, ένα νησί των Εσπερίδων στη μακρινή Δύση, Εσπερία ήταν η Ιβηρική Χερσόνησος και η Ερύθεια ήταν μια από τις Εσπερίδες κόρη του φοβερού γίγαντα. Ο Ηρακλής πήγε στην πατρίδα του με δύο στόχους : να σκοτώσει τον Γηρυόνη, αποκτώντας τα βόδια του, και να κλέψει τα μήλα των Εσπερίδων. Ο Ησίοδος αναφέρει στο έργο του Θεογονία ότι ο "Ο Γηρυόνης σκοτώθηκε από την υπέρτερη δύναμη του Ηρακλή στην περιτριγυρισμένη από θάλασσα Ερυθηίδα".[14] Ο Ηρακλής έστησε δυο τεράστιες πέτρες τις Ηράκλειες Στήλες για να σταθεροποιήσει την περιοχή και να διασφαλίσει τον διάπλου των στενών από τα πλοία. Ο Ηρακλής ίδρυσε και πολλές αποικίες όπως τα Γάδειρα στο νησί του Γηρυόνη, εκεί οι Φοίνικες θα μεταφέρουν αργότερα την έδρα των επιχειρήσεων τους, στα Γάδειρα βρισκόταν ο τάφος του Γηρυόνη ενώ σύμφωνα με μερικούς μύθους τάφηκε και ο Ηρακλής στην Ισπανία. Ο Στράβωνας γράφει ότι "Οι στήλες που ο Πίνδαρος αποκαλεί πύλες των Γαδείρων είναι το μακρινότερο σημείο που έφτασε ο Ηρακλής".[15] Ο γιος ή εγγονός του Νώραξ Άβις που τον διαδέχθηκε στον θρόνο εισήγαγε τις γεωργικές καινοτομίες, ο απόγονος του Γκάργκορις εισήγαγε το εμπόριο, τη μελισσοκομία, και νέα γεωργικά εργαλεία όπως το αλέτρι.

Προϊστορική εποχή

Επεξεργασία
 
Προϊστορικό μεγαλιθικό θολωτό κτίριο στην Επαρχία του Οριστάνο.

Η Σαρδηνία αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα Γεωλογικά εδάφη στην Ευρώπη, κατοικήθηκε με πολλά κύματα μεταναστών από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα. Οι πρώτοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν από την ηπειρωτική Ευρώπη όταν τελείωνε η Παλαιολιθική περίοδος και ξεκίνησε η Μεσολιθική περίοδος, αποδείξεις υπάρχουν στο σπήλαιο που βρίσκεται κοντά στην Ολιένα.[16] Τη Μεσολιθική περίοδο κάτοικοι από την Τυρρηνική θάλασσα μετακινήθηκαν στη βόρεια Σαρδηνία αφού πέρασαν από την Κορσική.[16] Η Νεολιθική επανάσταση εισήχθη στη Σαρδηνία την 6η χιλιετία π.Χ. με την Καρυδική κεραμική που ήρθε από την Ιταλική χερσόνησο. Στα μέσα της Νεολιθικής περιόδου αναπτύχθηκε ο Πολιτισμός της Οτσιέρι πιθανότατα από τα Νησιά Αιγαίου Πελάγους και η Σαρδηνία γέμισε υπόγειους τάφους, με τον πολιτισμό της Αρτσακένα στην Γκαλλούρα εμφανίστηκαν οι πρώτοι μεγαλιθικοί κυκλικοί τάφοι. Στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. αναπτύχθηκε έντονα η Μεταλλουργία ιδιαίτερα του Χαλκού και του Αργύρου. Στα τέλη της Χαλκολιθικής εποχής εμφανίστηκε στη Σαρδηνία ο Πολιτισμός του Λάγυνου με προέλευση από την ηπειρωτική Ευρώπη. Οι νέοι λαοί εγκαταστάθηκαν στις δυτικές ακτές και στις περισσότερες εγκαταστάσεις υπάρχουν ερείπια μέχρι και σήμερα.[17] Την Εποχή του Ορείχαλκου ακολούθησε ο Πολιτισμός του Μποννανάρο σαν συνέχεια του πολιτισμού του Λάγυνου με επιδράσεις από τον πολιτισμό του Πολάδα. Με την πάροδο του χρόνου οι λαοί που εγκαταστάθηκαν στη Σαρδηνία απέκτησαν τα ίδια έθιμα αν και ήταν χωρισμένοι σε πολλές ομάδες που ανάλογα με την περίσταση συμμαχούσαν ή πολεμούσαν μεταξύ τους. Οι κατοικίες τους ήταν συνήθως στρογγυλές πέτρινες καλύβες.

Ο πολιτισμός των Νουράγκι

Επεξεργασία
 
Ο "Τάφος των γιγάντων" στη Νουόρο.

Την περίοδο 1900 π.Χ. - 730 π.Χ. εμφανίστηκε στη Σαρδηνία ο "Πολιτισμός των Νουράγκι" και οι κάτοικοι του νησιού ονομάστηκαν την ίδια εποχή "Νουράγκι". Οι οικισμοί άρχισαν να οικοδομούνται την περίοδο του πολιτισμού των Νουράγκι γύρω από πύργους - κάστρα που ονομάστηκαν "Νουράγκι" και ενισχύθηκαν σε ισχυρό βαθμό με επάλξεις, μικρότερα "Νουράγκι" οικοδομήθηκαν σε θέσεις με μεγάλη θέα για τη φύλαξη των οικισμών.[18] Στη Σαρδηνία έχουν βρεθεί σήμερα περίπου 7.000 "Νουράγκι" από την εποχή του "Πολιτισμού των Νουράγκι" ενώ σύμφωνα με υπολογισμούς οικοδομήθηκαν 30.000 Νουράγκι, στην αρχή ήταν απλά αλλά σταδιακά έγιναν τεράστια και περίπλοκα. Η πολυπλοκότητα και το υψηλό επίπεδο διακόσμησης των "Νουράγκι" δείχνει ότι οι κάτοικοι είχαν υψηλό τεχνολογικό επίπεδο και μεγάλη ποικιλία από επαγγέλματα με αποκλειστικό στόχο την ανέγερση και φύλαξη των μνημείων. Τα "Νουράγκι" δεν ήταν τα μοναδικά κτίσματα του Πολιτισμού των Νουράγκι, κατασκευάστηκαν πολλά πέτρινα πηγάδια, ο περίφημος "Τάφος των γιγάντων" και πολλοί ναοί για προσκύνημα και θρησκευτική λατρεία. Τα πρώτα χρόνια του πολιτισμού των Νουράγκι (1900 π.Χ.) ο χαλκός που εξαγόταν από τα ορυχεία του νησιού χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή όπλων και πολλών άλλων αντικειμένων. Η εξαγωγή χαλκού και μολύβδου λίγο αργότερα είχε σαν αποτέλεσμα να γεμίσει το νησί χυτήρια για την κατασκευή μπρούτζου, η εξαγωγή και το εμπόριο του μπρούτζου γινόταν με πλοία σε όλες τις ακτές της Μεσογείου. Η Σαρδηνία δεν καταγράφεται στις ελάχιστες πηγές κασσιτέρου της αρχαιότητας αλλά βρέθηκε Κασσίτερος λόγω των εμπορικών σχέσεων με την Ιβηρία, απέκτησε τεράστια δύναμη και πλούτο κάτι που φαίνεται στα "Νουράγκι" και τα υπόλοιπα κτίσματα του πολιτισμού τους.

Μερικοί ιστορικοί σχετίζουν τον Πολιτισμό των Νουράγκι με τους "Σερντέν", έναν από τους Λαούς της Θάλασσας που έφεραν τον 13ο αιώνα την καταστροφή στους Μυκηναίους και τους Χετταίους, ενώ αποπειράθηκαν να καταλάβουν και την Αίγυπτο.[8][19] Ο Σιμωνίδης ο Κείος σε ένα χαμένο έργο του που αναφέρει ο Ζηνόβιος έκανε λόγο για επιδρομές Σαρδηνών στην Κρήτη την εποχή της εισβολής των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο, έχουν βρεθεί αγγεία των Νουράγκι του 13ου αιώνα στην Τίρυνθα και το Αγκριτζέντο.[20] Ο "Πολιτισμός των Νουράγκι" συνδέθηκε με Μεγαλιθικούς οικισμούς στη δυτική Μεσόγειο όπως στις Βαλεαρίδες και στη νότια Κορσική. Τα ίχνη με το εμπόριο που έκανε η Σαρδηνία με τους άλλους πολιτισμούς και οι επαφές με τον Μυκηναϊκό πολιτισμό φαίνονται σε δοχεία που βρέθηκαν στην Κύπρο, την Κρήτη, την Ισπανία και την Ιταλία.

Φοίνικες

Επεξεργασία
 
Η Φοινικική και κατόπιν Ρωμαϊκή πόλη του Θάρρος.

Οι Φοίνικες έκαναν τον 9ο αιώνα π.Χ. πολλές επισκέψεις στην Κορσική και χρησιμοποίησαν τους οικισμούς της σαν εμπορικούς σταθμούς για τα ταξίδια τους στην Αφρική και τις Ατλαντικές ακτές. Οι πιο γνωστοί εμπορικοί σταθμοί των Φοινίκων στη Σαρδηνία ήταν η Κάλιαρι, η Νώρα και η Θάρρος. Ο Λατίνος ποιητής του 4ου αιώνα Κλαύδιος Κλαυδιανός γράφει ότι η Κάλιαρι που ονομαζόταν στην αρχαιότητα "Κάραλις" πολύ πιθανό ιδρύθηκε από κατοίκους της Τύρου την ίδια εποχή που ιδρύθηκε και η Καρχηδόνα τον 9ο - 8ο αιώνα π.Χ.[21] Οι Καρχηδόνιοι κατέκτησαν τον 6ο αιώνα π.Χ. τη δυτική Σικελία και στη συνέχεια επιτέθηκαν στη Σαρδηνία.[22] Η πρώτη επίθεση αποκρούστηκε επιτυχώς από την ισχυρή αμυντική διάταξη των πύργων Νουράγκι, στη δεύτερη επίθεση όμως ολόκληρο το δυτικό τμήμα του νησιού κατακτήθηκε από τους Καρχηδόνιους.[22][23]

Ρωμαϊκή κατάκτηση

Επεξεργασία
 
Νόμισμα των Βανδάλων με παράσταση του Γόδα

Όταν ξέσπασε ο Α΄ Καρχηδονιακός Πόλεμος (264 - 261 π.Χ.) ακολούθησε εξέγερση μισθοφόρων στην Καρχηδόνα, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία βρήκε την ευκαιρία να καταλάβει τη Σαρδηνία και την Κορσική, τα δύο νησιά έγιναν η "Ρωμαϊκή επαρχία της Σαρδηνίας και της Κορσικής" αλλά απέκτησαν κυβερνήτη το 227 π.Χ. Οι Ρωμαίοι αντιμετώπισαν πολλές επαναστάσεις και πέρασαν πολλά χρόνια μέχρι να υποτάξουν το νησί, ίδρυσαν πολλές πόλεις με Ρωμαίους μετανάστες στα παράλια και ενίσχυσαν τους παλιότερους οικισμούς. Ο πολιτισμός των Νουράγκι τερματίστηκε αλλά οι κάτοικοι στα βουνά δεν υποτάχθηκαν ποτέ, οι Ρωμαίοι τους έλεγαν "Μπαρμπαρία" δηλαδή "Χώρα των βαρβάρων". Η Ρωμαϊκή κυριαρχία στη Σαρδηνία κράτησε 694 χρόνια, στη διάρκεια της το νησί ήταν η σημαντικότερη πηγή σιτηρών για την πρωτεύουσα. Η Λατινική γλώσσα έγινε η κυρίαρχη γλώσσα στη Σαρδηνία αλλά η διάδοση της έγινε πολύ αργά και με πολλά εμπόδια από τις φυλές των βουνών.[24]

Οι Βάνδαλοι μία Ανατολική Γερμανική φυλή κατέκτησαν τη Σαρδηνία (456) και τη διατήρησαν 78 χρόνια, στη συνέχεια η Βυζαντινή αυτοκρατορία ανακατέλαβε το νησί (534). Οι Βάνδαλοι κυβέρνησαν στα Ρωμαϊκά πρότυπα με την ίδια νομοθεσία στο εμπόριο και τον στρατό, ο μόνος κυβερνήτης των Βανδάλων που είναι γνωστός στη Σαρδηνία ήταν ο Γόδας ένας Βησιγότθος ευγενής. Σε πραξικόπημα στην Καρχηδόνα ανατράπηκε ο βασιλιάς Χιλντέρικ που είχε ασπαστεί την Καθολική εκκλησία από τον Αρειανιστή ξάδελφο του Γελίμερ (530), Αρειανιστές ήταν και η αριστοκρατία των Βανδάλων. Ο Γόδας κλήθηκε από τον Γελίμερ να έρθει στην Καρχηδόνα να δηλώσει την υποταγή του αλλά εκείνος κήρυξε την ανεξαρτησία του νησιού και ξεκίνησε διαπραγματεύσεις με τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό.[25] Ο Γελίμερ με 5.000 άντρες και 120 πλοία έκανε μεγάλη εκστρατεία να υποτάξει τη Σαρδηνία αλλά οι Βυζαντινοί εκμεταλλεύτηκαν την απουσία τους από την Καρχηδόνα, ο στρατηγός του Ιουστινιανού Βελισάριος διέλυσε το βασίλειο των Βανδάλων. Η Σαρδηνία επέστρεψε στη Βυζαντινή κυριαρχία (533), ο Βελισάριος έστειλε τον στρατηγό Κύριλλο και την ανακατέλαβε.[26] Η Σαρδηνία παρέμεινε σε Βυζαντινά χέρια άλλα 300 χρόνια εκτός από μια σύντομη περίοδο που της επιτέθηκαν οι Οστρογότθοι (551).

Μεσαίωνας

Επεξεργασία

Βυζάντιο

Επεξεργασία
 
Ανδριάντας της Ελεονώρας της Αρμπορέα στην Οριστάνο.

Με τη Βυζαντινή κυριαρχία το νησί χωρίστηκε σε διοικητικές περιφέρειες της "Μερείαι", κυβερνήθηκαν όλες από έναν "Δικαστή"με έδρα την Κάραλις. Η άμυνα του νησιού ανατέθηκε σε ένα στρατιωτικό σώμα που έμενε στο Τραϊανί υπό τις διαταγές ενός "Δούκα".[27] Ο Χριστιανισμός έγινε η κυρίαρχη θρησκεία στο νησί αλλά ο Παγανισμός επιβίωσε στους "λαούς των Βαρβάρων" στα βουνά μέχρι το τέλος. Οι Βάρβαροι ανακήρυξαν τελικά την ανεξαρτησία τους από την υπόλοιπη Σαρδηνία, ίδρυσαν το δικό τους βασίλειο και ανακήρυξαν βασιλιά τον Όσπιτο που είχε βαπτιστεί ο ίδιος χριστιανός.[28][29] Ο Πάπας Γρηγόριος Α΄ έστειλε επιστολή στον Όσπιτο με την προσφώνηση "Δούκα της Μπαρμπαρίας", στην επιστολή υμνούσε προσωπικά τον Όσπιτο σαν χριστιανό και τον άριστο του λαού του.[30] Ο πάπας ζήτησε από τον Όσπιτο να εκχριστιανίσει τον λαό του ώστε "να σταματήσουν να ζουν σαν τα ζώα αγνοώντας τον αληθινό Θεό και λατρεύοντας τις πέτρες και τα ξύλα".[31] Οι ημερομηνίες που ολοκληρώθηκε η Βυζαντινή κυριαρχία στο νησί είναι άγνωστη, είχαν τον πλήρη έλεγχο μέχρι την εποχή που επαναστάτησε ο Έξαρχος της Αφρικής Γρηγόριος ο Πατρίκιος και οι Άραβες έκαναν την πρώτη μεγάλη κατάκτηση στο Μαγκρέμπ (650).

Οι Βυζαντινοί όταν έμαθαν ότι οι Άραβες κατέλαβαν την Καρχηδόνα (697) οπισθοχώρησαν στην Κάραλις.[32] Η απώλεια του αυτοκρατορικού ελέγχου στην Αφρική ήταν μεγάλο πλήγμα, οι Μαυριτανοί και οι Άραβες ξεκίνησαν σκληρές επιδρομές στο νησί, η πρώτη καταγράφεται σε έγγραφο (705) και ανάγκασε τον αυτοκρατορικό στρατό να ενισχύσει την άμυνα της.[33] Η Βυζαντινή εξουσία κατέρρευσε όταν οι Μουσουλμάνοι κατέλαβαν την περίοδο 827 - 902 τη Σικελία. Ο Πάπας Νικόλαος Α΄ αναφέρει σε μία επιστολή τους "Σαρδηνούς δικαστές" αλλά χωρίς καμία αναφορά στον αυτοκράτορα (864), ο Πάπας Ιωάννης Η΄ με τη σειρά του καταγράφει τους Δικαστές σαν "Πρίγκιπες".[34] Οι Βυζαντινοί την ίδια εποχή δεν καταγράφουν τη Σαρδηνία σαν αυτοκρατορική επαρχία (952), αυτό δείχνει ότι μάλλον είχε χαθεί.[32] Μια τοπική οικογένεια ευγενών κυβέρνησε το νησί με τον Βυζαντινό τίτλο του "Άρχοντα", ήταν επίσημα υποτελείς στη Βυζαντινή αυτοκρατορία αλλά κυβερνούσαν σαν ανεξάρτητοι αφού η επικοινωνία με την Κωνσταντινούπολη ήταν αδύνατη. Έχουν διασωθεί μονάχα δύο ονόματα από τους "Άρχοντες", τα ονόματα τους όπως φαίνεται σε δύο επιγραφές ήταν "Σαλούσιος" και "Τουρκοτούριος", κυβέρνησαν τη Σαρδηνία τον 10ο και τον 11ο αιώνα.[35][36][37] Οι κυβερνήτες αυτοί ήταν συνδεδεμένοι με τους Βυζαντινούς με μία μορφή υποτέλειας αφού μιλούσαν την Ελληνική γλώσσα και χρησιμοποιούσαν την Ελληνική τέχνη.[38]

Ανεξαρτησία από το Βυζάντιο

Επεξεργασία
 
Η ανακήρυξη της Δημοκρατίας του Σάσσαρι (1272 - 1323)

Οι Μαυριτανοί που είχαν εγκατασταθεί στην Ιβηρική Χερσόνησο έκαναν απόπειρα τον 11ο αιώνα να κατακτήσουν το νησί, οι μόνες πηγές όμως σχετικά με την εκστρατεία αυτή υπάρχουν στα Χρονικά της Πίζας και της Γένοβας.[39][40] Οι χριστιανοί όμως της Σαρδηνίας αντιστάθηκαν επιτυχώς, από τότε φαίνεται χωρίστηκε το νησί σε μικρότερα κράτη που έμειναν γνωστά με ονόματα όπως Κάλιαρι, Αρμπορέα, Γκαλούρα και Τόρρες. Η διανομή σε μικρότερα κράτη συμπίπτει με την ολοκληρωτική απεξάρτηση του νησιού από τους Βυζαντινούς, ο Βυζαντινός τίτλος του "Δικαστή" μετασχηματίστηκε σε Σαρδηνιακή προφορά και τα κράτη ονομάστηκαν "Δικαιοδοσίες". Μία επιστολή που έγραψε ο Μιέσκο Α΄ της Πολωνίας στον πάπα Ιωάννη ΙΕ΄ αποδεικνύει ότι οι "Δικαιοδοσίες" ήταν γνωστές εκείνη την εποχή στην Πολωνία και είχαν παίξει σημαντικό ρόλο τον Μεσαίωνα.[41] Την εποχή που ολοκληρώθηκε η χιλιετία οι θεσμοί στη Σαρδηνία φαίνεται ότι είχαν υποστεί Γερμανική επίδραση σε ελαφρό βαθμό. Οι "Δικαιοδοσίες" έγιναν κληρονομικές ηγεμονίες αλλά η παλιά Βυζαντινή αντίληψη ότι ο τίτλος είναι ανεξάρτητος από το κράτος διατηρήθηκε, η "Δικαιοδοσία" δεν ήταν ιδιοκτησία της οικογένειας του βασιλιά σε αντίθεση με τα υπόλοιπα φεουδαρχικά κράτη εκείνη την εποχή. Διατήρησαν έναν ήμι-δημοκρατικό χαρακτήρα με λαϊκές συνελεύσεις που πήραν τον τίτλο "Συμβούλιο του Στέμματος", κάθε "Δικαιοδοσία" είχε δική της άμυνα, κοινοβούλιο, νόμους, εξωτερική πολιτική και εμπόριο.[42] Η πορεία των "Δικαιοδοσιών" θα επηρεάσει σημαντικά τους κατακτητές του νησιού που ήταν η Πίζα, η Δημοκρατία της Γένοβας και αργότερα το Βασίλειο της Αραγωνίας.

Η "Δικαιοδοσία του Κάλιαρι" την εποχή που κυβερνήθηκε από τον Τορχιτόριο Ε΄ και τον διάδοχο του Γουλιέλμο Γ΄ συμμάχησε με τη Γένοβα, η πρωτεύουσα του Σάντα Ιγκία καταστράφηκε από τους Πιζανούς και τους Σαρδηνούς συμμάχους τους (1258). Η περιοχή μοιράστηκε ανάμεσα στη Δημοκρατία της Πίζας, την Ιταλική οικογένεια Ντέλλα Γκεραρντέσκα και τις Δικαιοδοσίες της Αρμπορέα και της Γκαλούρα. Η Πίζα διατήρησε τον έλεγχο στο κάστρο του Κάλιαρι που ιδρύθηκε από τους μηχανικούς της ανατολικά από το Σάντα Ιγκία (1217).[43] Ο κόμης Ουγολίνο ντελλα Γκεραρντέσκα ίδρυσε στα νοτιοδυτικά την πόλη Ιγκλέσιας στη σημερινή επαρχία Καρμπόνια-Ιγκλέσιας για να εκμεταλλευτεί τα κοιτάσματα αργύρου στην περιοχή.[44] Η "Δικαιοδοσία του Τόρρες" που συμμάχησε με τη Δημοκρατία της Γένοβας διαλύθηκε με τον θάνατο της τελευταίας δικαστίνας Αδελασίας (1259). Η περιοχή μοιράστηκε ανάμεσα στους Οίκους του Ντόρια και του Μαλασπίνα από τη Γένοβα ενώ η Σάσσαρι έγινε Δημοκρατία στα πρότυπα της Ιταλικής πόλης κράτους και συμμάχησε πρώτα με την Πίζα και στη συνέχεια με τη Γένοβα.[45] Η "Δικαιοδοσία της Γκαλούρα" διαλύθηκε (1288) και ο τελευταίος Δικαστής Νίνο Βισκόντι φίλος του Δάντη εξορίστηκε από τους Πιζανούς που κατέλαβαν την περιοχή.[46] Η "Δικαιοδοσία της Αρμπορέα" με την πρωτεύουσα της Οριστάνο είχε τη μεγαλύτερη επιβίωση από όλες τις υπόλοιπες Δικαιοδοσίες, έμεινε γνωστή τα επόμενα χρόνια με τις προσπάθειες της να ενώσει ολόκληρη τη Σαρδηνία σε ένα κράτος και ήρθε σε σύγκρουση με τους πρώην συμμάχους της από την Αραγωνία.

Το Βασίλειο της Σαρδηνίας και της Κορσικής

Επεξεργασία
Κύριο λήμμα: Βασίλειο της Σαρδηνίας
Κύριο λήμμα: Κατάλογος μοναρχών της Σαρδηνίας
 
Η σημαία του βασιλείου της Σαρδηνίας

Ο Πάπας Βονιφάτιος Η΄ ίδρυσε το "Βασίλειο της Σαρδηνίας και της Κορσικής" και το παραχώρησε στον Ιάκωβο Β΄ της Αραγωνίας με αντάλλαγμα να επιστρέψει το Βασίλειο της Σικελίας στον Κάρολο τον Χωλό (1297). Ο στόχος ήταν να συμφιλιωθεί ο Οίκος της Βαρκελώνης και ο Οίκος των Καπετιδών-Ανζού, οι δύο οικογένειες ήταν σε σκληρό πόλεμο από τότε που ξέσπασε ο Σικελικός Εσπερινός και ανατράπηκε ο πατέρας του Καρόλου του Χωλού Κάρολος ο Ανδεγαυός (1282). Ο διάδοχος του θρόνου της Αραγωνίας, ο μετέπειτα Αλφόνσος Δ΄ της Αραγωνίας συμμάχησε με τη Δικαιοδοσία της Αρμπορέα (1324), κυρίευσαν την Κάλιαρι και την Γκαλούρα μαζί με τη Σάσσαρι που ανήκαν στην Πίζα και ίδρυσαν επίσημα το "Βασίλειο της Σαρδηνίας και της Κορσικής".[47] Το βασίλειο παρέμεινε σαν ένα από τα συστατικά κράτη στο Στέμμα της Αραγωνίας μέχρι τη Συνθήκη της Ουτρέχτης. Την ίδια εποχή η Δικαιοδοσία της Αρμπορέα διατύπωσε τον νομικό κώδικα του βασιλείου, ο κώδικας συντάχθηκε από τον Μαριάνο Δ΄ και ολοκληρώθηκε από την κόρη του Ελεονώρα της Αρμπορέα. Ο κώδικας ήταν γραμμένος στα Σαρδηνιακά και καθόριζε τα δικαιώματα όλων των πολιτών, ένας από τους κανόνες εξασφάλιζε τα δικαιώματα των γυναικών ώστε να μπορούν να αρνηθούν τον γάμο που τους επιβάλουν να γίνει παρά τη θέληση τους. Οι νόμοι αυτοί μετέτρεψαν τη Σαρδηνία σε μία από τις πιο πρωτοπόρες κοινωνίες του 14ου αιώνα στην Ευρώπη.[48]

Ο Πέτρος Δ΄ της Αραγωνίας ακολουθώντας τα Αραγωνέζικα έθιμα παραχώρησε ένα κοινοβούλιο στο Βασίλειο της Σαρδηνίας και της Κορσικής" με μια αυτόνομη κυβέρνηση, έναν αντιβασιλιά και δικαστική ανεξαρτησία. Το κοινοβούλιο είχε περιορισμένη εξουσία, μέλη του ήταν υψηλόβαθμοι ευγενείς και κληρικοί, ο Πέτρος Δ΄ προσπάθησε να εισαγάγει στη Σαρδηνία το φεουδαρχικό σύστημα. Οι Δικαιοδοσίες της Σαρδηνίας δεν δέχτηκαν με κανέναν τρόπο το φεουδαρχικό σύστημα και δημιούργησαν ένα κοινοβούλιο με το όνομα "Συμβούλιο του Στέμματος", το Συμβούλιο είχε εξουσία ακόμα και απέναντι στον βασιλιά, μπορούσε να τον καθαιρέσει αν έκανε παράβαση των κανόνων. Την περίοδο 1353 - 1409 οι βασιλείς της Αρμπορέα Μαρίανος Δ΄, Ούγος Γ΄ και Μπρανκαλεόνε Ντόρια σύζυγος της Ελεονώρας της Αρμπορέα βρέθηκαν σε σύγκρουση με το Στέμμα της Αραγωνίας.[49] Οι βασιλείς της Αρμπορέα ανακατέλαβαν σχεδόν όλο το νησί από τους Αραγωνέζους με εξαίρεση το Κάλιαρι και την Αλγκέρο, οι δύο πόλεις παρέμειναν πολλά χρόνια τα μοναδικά εδάφη που κατείχε το Βασίλειο της Αραγωνίας στη Σαρδηνία. Ο Μαρτίνος Α΄ της Σικελίας, διάδοχος του Στέμματος της Αραγωνίας συνέτριψε τους Σαρδηνούς στη "μάχη του Σανλουρί" παρά το γεγονός ότι είχαν αριθμητικό πλεονέκτημα. Στη μάχη συμμετείχαν περίπου 20.000 Σαρδηνοί, Πιζανοί και Γάλλοι, την ίδια εποχή είχε θερίσει το νησί η Μαύρη πανώλη.

Το βασίλειο της Ισπανίας

Επεξεργασία
 
Η σημαία του βασιλείου της Σαρδηνίας στην κηδεία του Καρόλου Κουίντου.

Η "Δικαιοδοσία της Αρμπορέα" χάθηκε οριστικά όταν πουλήθηκαν και τα τελευταία κληρονομικά της δικαιώματα στο Στέμμα της Αραγωνίας με 100.000 χρυσά φιορίνια.[50] Την υποταγή της Σαρδηνίας ακολούθησε περίοδος με παραχώρηση προνομίων, ο διεκδικητής του στέμματος της Αρμπορέα πήρε τον τίτλο του μαρκήσιου του Οριστάνο και πήρε περισσότερα εδάφη σαν ανταμοιβή για την υποταγή του. Η οριστική κατάκτηση της Σαρδηνίας είχε σαν αποτέλεσμα την ταχύτατη εισαγωγή της φεουδαρχίας στο νησί, ήταν από τις πρώτες περιοχές στην Ευρώπη που εισήχθη η φεουδαρχία στα τέλη του μεσαίωνα, την ίδια εποχή είχε αρχίσει να καταργείται στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ο διάδοχος του βασιλείου Φερδινάνδος Β΄ της Αραγωνίας παντρεύτηκε τη διάδοχο του Βασιλείου της Καστίλης Ισαβέλλα Α΄ της Καστίλης (1469), τα δύο στέμματα ενώθηκαν στη Μοναρχία της Ισπανίας, κληρονόμος ήταν ο εγγονός τους Κάρολος Κουίντος από τον Οίκο των Αψβούργων. Ο Κάρολος Κουίντος έβαλε στόχο να υπερασπίσει τις περιοχές του από τις επιδρομές των Μαυριτανών, έκτισε μια σειρά από οχυρώσεις και πύργους στις ακτές της Σαρδηνίας και επέτρεψε στον πληθυσμό να εγκατασταθεί στις περιοχές. Το Βασίλειο της Σαρδηνίας έμεινε υπό Ισπανική κυριαρχία περίπου 400 χρόνια (1323 - 1708), μετά την Ισπανική ένωση έχασε την Κορσική.

Οι τέσσερις αιώνες Ισπανικής κατοχής άφησαν πολλά κατάλοιπα στο νησί στα έθιμα και την προφορά όπως οι παρελάσεις του Αγίου Εφεσίου στο Κάλιαρι κάθε 1η Μαΐου και τα Καταλανικά που ομιλούνται στα βορειοδυτικά της Αλγκέρο. Την Ισπανική περίοδο ακολούθησαν πολλοί θανατηφόροι λιμοί, οι ιστορικοί Στίφεν Λ. Ντύσον (γεν. το 1937) και Ρόμπερτ Ρόουλαντ (1938 - 2007) γράφουν : Οι Ιησουίτες του Κάλιαρι κατέγραψαν τόσο μεγάλη πείνα τον 16ο αιώνα που οι κάτοικοι τρέφονταν μόνο με σπόρους και έντομα." "Η μεγάλη πείνα του 1680 θανάτωσε 80.000 κατοίκους από τον συνολικό πληθυσμό των 250.000 κατοίκων του νησιού, ολόκληρα χωριά εξαφανίστηκαν".[51] Όταν ξέσπασε ο Πόλεμος της Ισπανικής Διαδοχής οι Αυστριακοί κατέλαβαν τη Σαρδηνία από τον Φίλιππο του Ανζού, η Συνθήκη της Ουτρέχτης την παραχώρησε στους Αυστριακούς αλλά ο υπουργός του Φιλίππου Ε΄ Τζούλιο Αλμπερόνο την ανακατέλαβε σύντομα (1717). Με τη "Συνθήκη του Λονδίνου" (1718) η Σαρδηνία πέρασε στον Οίκο της Σαβοΐας, μέχρι το 1760 είχε επιβληθεί πλήρως η Ιταλική γλώσσα.[52][53][54]

Σύγχρονα χρόνια

Επεξεργασία

Ναπολεόντειοι πόλεμοι

Επεξεργασία
 
Η πολιορκία του Κάλιαρι από τους Γάλλους (1793).

Όταν ξέσπασαν οι Πόλεμοι της Γαλλικής Επανάστασης οι Σαρδηνοί απέκρουσαν επιτυχώς τον στόλο της Α΄ Γαλλικής Δημοκρατίας με αρχηγό τον Ναπολέων Βοναπάρτη, ηττήθηκαν από τον αρχηγό του στόλου των Σαρδηνών Ντομένικο Μιλλελίρ.[55] Ο Μιλλελίρ επιβραβεύτηκε με το χρυσό στρατιωτικό μετάλλιο από τις Ιταλικές Ένοπλες Δυνάμεις, τον ίδιο μήνα οι Σαρδηνοί απέκρουσαν ξανά τον Γαλλικό στόλο κοντά στο Κάλιαρι. Οι εκπρόσωποι της αριστοκρατίας και του κλήρου έστειλαν πέντε αιτήματα στον Βίκτωρ Αμεδαίο Γ΄ της Σαρδηνίας που τα απέρριψε, το αποτέλεσμα ήταν εξέγερση στο Κάλιαρι με αποτέλεσμα δύο αξιωματούχοι από τη Σαβοΐα να θανατωθούν (28 Απριλίου 1794). Ακολούθησε γενικευμένη εξέγερση με αποτέλεσμα όλοι οι αξιωματούχοι από το Πεδεμόντιο στην πρωτεύουσα Κάλιαρι να θανατωθούν.

Οι αντάρτες στη Σάσσαρι επαναστάτησαν και κατέλαβαν την περιοχή του Τόρρες από τους φεουδάρχες (28 Δεκεμβρίου 1795). Ο αντιβασιλιάς Φίλιππος Βιβάλντα στις προσπάθειες του να προστατεύσει το νησί από επαναστάσεις έδωσε στον μεγιστάνα Τζιοβάννι Μαρία Ανγκιόι τον τίτλο του "Αλτερνός" που ισοδυναμούσε με αυτόν του αντιβασιλιά. Ο Ανγκόι το αρνήθηκε, μετακινήθηκε στο Σάσσαρι και ξεσήκωσε όλα τα χωριά σε επανάσταση, οι αντάρτες απαιτούσαν να καταργηθεί η φεουδαρχία και να ανακηρυχτεί το νησί ανεξάρτητη δημοκρατία.[56][57] Οι επαναστάτες ηττήθηκαν από τον βασιλικό στρατό της Σαβοΐας, ο Ανγκόι δραπέτευσε στο Παρίσι και δήλωση την υποταγή του στις Γαλλικές δυνάμεις με την προσάρτηση της Σαρδηνίας στη Γαλλία. Το νησάκι κοντά στη Σαρδηνία δέχτηκε επίθεση από την Τυνησία (1798), περισσότεροι από 900 κατοίκους αιχμαλωτίστηκαν σαν σκλάβοι.[58] Η τελευταία μουσουλμανική επίθεση στο νησί έγινε περισσότερο από μία χιλιετία μετά την πρώτη (16 Οκτωβρίου 1815).[59] Όταν ξέσπασαν στην Ιταλία οι Ναπολεόντειοι Πόλεμοι η βασιλική οικογένεια της Σαβοΐας εγκατέλειψε το Τορίνο και βρήκε καταφύγιο στο Κάλιαρι όπου έζησε περισσότερο από 15 χρόνια.[60]

Το βασίλειο της Ιταλίας

Επεξεργασία
 
Σαρδηνοί με παραδοσιακές ενδυμασίες τη δεκαετία του 1880.

Το Κοινοβούλιο της Σαρδηνίας που είχε στόχο να αποκτήσει τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις του Τορίνο αποκήρυξε την ανεξαρτησία του νησιού και δήλωσε την ένωση του με το Πεδεμόντιο, τη Σαβοΐα, τη Νίκαια και τη Λιγυρία σε ένα κοινοβούλιο με μία κυβέρνηση στο Τορίνο.[61] Το γεγονός αυτό είχε σαν συνέπεια την ταχύτατη παρακμή του νησιού με αποτέλεσμα πολλοί οπαδοί της ένωσης να το μετανιώσουν αργότερα.[62] Η κεντρική κυβέρνηση της Σαβοΐας επέβαλε την αλλαγή χρήσεων γης στο νησί από τη συλλογική ιδιοκτησία που υπήρχε από την εποχή των Νουράγκι στην ατομική ιδιοκτησία.[63] Η αλλαγή ωφέλησε έντονα τους μεγάλους γαιοκτήμονες με αποτέλεσμα η συντριπτική πλειοψηφία από τους φτωχούς αγρότες να επαναστατήσουν πιέζοντας τον βασιλιά να τους επιστρέψει τη γη (1868).[64][65] Μεγάλες εκτάσεις γής εξακολουθούσαν να βρίσκονται ωστόσο στο καθεστώς της κοινής ιδιοκτησίας που διατηρήθηκε μέχρι σήμερα, το 1/5 των εδαφών περισσότερα από 500.000 εκτάρια καταγράφηκαν στο καθεστώς της κοινής ιδιοκτησίας (1956) από τα οποία τα 345.000 εκτάρια ήταν δάση.[66]

Η Ομοσπονδία των κρατών που αποτελούσε το βασίλειο της Σαβοΐας οδηγήθηκε στους Πολέμους της Ιταλικής Ανεξαρτησίας που κράτησαν 13 χρόνια (1848 - 1891) με αποτέλεσμα το Βασίλειο της Σαρδηνίας να αλλάξει το όνομα του σε "Βασίλειο της Ιταλίας" (1861). Τα περισσότερα από τα δάση της Σαρδηνίας καταστράφηκαν προκειμένου να χρησιμοποιηθεί η ξυλεία τους στο υπόστρωμα για το σιδηροδρομικό δίκτυο στην Ιταλική χερσόνησο, οι εκτάσεις των δασών περιοριστικά στα τέλη του αιώνα στο 1/5 των αρχικών, μόλις λίγο περισσότερο από 100.000 εκτάρια.[67] Την εποχή που ξέσπασε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος οι Σαρδηνοί στρατιώτες διακρίθηκαν ιδιαίτερα, το μοναδικό στρατιωτικό περιφερειακό σώμα στην Ιταλία ήταν Σαρδηνοί. Το μέτωπο των Σαρδηνών είχε τεράστιες απώλειες, τις μεγαλύτερες απώλειες σε νέους από οποιαδήποτε άλλη περιοχή στην Ιταλία με μέσο όρο 13.8% ενώ ο Ιταλικός μέσος όρος ήταν στο 10%.

Φασιστική περίοδος

Επεξεργασία
 
Ο βομβαρδισμός του Σάσσαρι από τους Συμμάχους στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Στη Φασιστική Ιταλία (1922 - 1943) πολλές ελώδεις περιοχές στη Σαρδηνία μετατράπηκαν με την πολιτική της Αυτάρκειας σε κατοικήσιμα χωριά, οι μετανάστες ήρθαν από πολλές περιοχές της Ιταλικής χερσονήσου. Οι σημαντικότερες νέες κοινότητες ήταν τα Μουσολίνια με εποίκους από το Βένετο και το Φρίουλι, η περιοχή του Οριστάνο και της Φερτίλια με εποίκους από τη Φερράρα. Όταν έληξε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος μεγάλος αριθμός Ιταλών από την Ίστρια και τη Δαλματία που προσαρτήθηκαν στη Γιουγκοσλαβία μεταφέρθηκαν στο Αλγκέρο. Τη φασιστική περίοδο ιδρύθηκε η πόλη της Καρμπονίας (1938), απασχολούσε στην εξόρυξη άνθρακα με χιλιάδες εργάτες που ήρθαν από την Ιταλική χερσόνησο. Η Σαρδηνή συγγραφέας Γκράτσια Ντελέντα κέρδισε το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας (1926)

Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Σαρδηνία ήταν σημαντική ναυτική βάση και δέχτηκε σκληρούς βομβαρδισμούς από τους Συμμάχους. Τα Γερμανικά στρατεύματα μετά από ειρηνική συμφωνία εγκατέλειψαν το νησί για την Κορσική χωρίς μάχες ή αιματοχυσία (8 Σεπτεμβρίου 1843).[68] Με τη λήξη του πολέμου καταργήθηκε με δημοψήφισμα η μοναρχία και ανακηρύχτηκε η Ιταλική Δημοκρατία (1946), η Σαρδηνία εξακολουθούσε όμως να βρίσκεται σε καθεστώς αυτονομίας. Η Ελονοσία στο νησί καταπολεμήθηκε αποτελεσματικά με βοήθεια από το Ίδρυμα Ροκφέλερ και το νησί μετατράπηκε σε μεγάλο τουριστικό προορισμό ακολουθώντας το Ιταλικό θαύμα.[69]

Τελευταία χρόνια

Επεξεργασία
 
Το Πανεπιστήμιο του Σάσσαρι.

Τη δεκαετία του 1960 ξεκίνησε η εκβιομηχάνιση στη Σαρδηνία με την κατασκευή σημαντικών έργων υποδομής όπως φράγματα, δρόμοι, αναδάσωση και μεγάλα βιομηχανικά συγκροτήματα πετροχημικών που απασχολούσαν πολλές χιλιάδες εργάτες.[70] Η πετρελαϊκή κρίση του 1973 έκανε πιο έντονη τη μετανάστευση που είχε ξεκινήσει τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Στη Σαρδηνία εγκαταστάθηκαν τις δεκαετίες αυτές οι μεγαλύτερες στρατιωτικές βάσεις σε ολόκληρη την Ιταλία.[71][72] Οι εγκαταστάσεις του ΝΑΤΟ στη Σαρδηνία αποτελούσαν το 60% του συνόλου των αντίστοιχων βάσεων στην Ιταλία, το νησί κάλυπτε λιγότερο από το 10% του συνολικού εδάφους και ο πληθυσμός βρισκόταν μόλις στο 2.5% του συνολικού πληθυσμού.[73] Τα 35.000 εκτάρια της Σαρδηνίας χρησιμοποιήθηκαν για πυρηνικές δοκιμές και εγκαταστάθηκαν το 80% των πυρηνικών της Ιταλικής Δημοκρατίας.[74] Ο εθνικισμός των Σαρδηνών έγινε πολύ πιο έντονος μετά τη δεκαετία του 1970, ακολούθησαν μέχρι τη δεκαετία του 1990 αμέτρητα επαναστατικά κινήματα.[75] Ταυτόχρονα ιδρύθηκαν και άλλα κινήματα για να αντιμετωπίσουν την εξτρεμιστική δραστηριότητα των επαναστατών, τη διετία 1987 - 1988 καταγράφηκαν 224 βομβιστικές επιθέσεις.[76][77] [78][79][80]

Ο πρόεδρος του κινήματος της ανεξαρτησίας της Σαρδηνίας εξελέγη στο τοπικό Κοινοβούλιο (1983), τη δεκαετία του 1980 είχαν έντονη δράση πολλά κινήματα ανεξαρτησίας τα οποία έγιναν στη συνέχεια πολιτικά κόμματα. Οι τοπικές διάλεκτοι στη Σαρδηνία αναγνωρίστηκαν σαν επίσημες γλώσσες ανεξάρτητα από την Ιταλική (1999). Ο πρωθυπουργός Ρομάνο Πρόντι σχεδίαζε να μεταφέρει την 35η Σύνοδος Κορυφής των G8" από τη Λ' Άκουιλα στο σεισμόπληκτο νησάκι Λα Μανταλένα δίπλα από τη Σαρδηνία (2007). Ο πρωθυπουργός Σίλβιο Μπερλουσκόνι αποφάσισε να κάνει τη μεταφορά χωρίς να συγκαλέσει το Κοινοβούλιο (2009), αυτό προκάλεσε πλήθος αντιδράσεις από τους κατοίκους της Λ' Άκουιλα. Το "Κέντρο Προηγμένων Μελετών, Έρευνας και Ανάπτυξης στη Σαρδηνία" γνωστό σαν "CRS4" βοήθησε σημαντικά τη Σαρδηνία στο θέμα του διαδικτύου και των τηλεπικοινωνιών.[81]

Γεωγραφία

Επεξεργασία

Κόλποι και Ακρωτήρια

Επεξεργασία

Κυριότεροι κόλποι είναι προς βορρά ο κόλπος της Αζινάρα, προς νότο ο κόλπος του Κάλιαρι, προς βορειοανατολικά ο κόλπος της Όλμπια, προς βορειοδυτικά ο κόλπος του Αλγκέρο και δυτικά ο κόλπος του Οριστάνο. Τα κυριότερα ακρωτήρια της Σαρδηνίας από βορρά προς δύση, κατά σειρά είναι τα: Τέστας, έναντι του στενού Μπονιφάτσιο, Φαλκόνε, έναντι της νήσου Αζινάρα, Δυτικά: Κάτσα, Σαν Μάρκο, Φραζέα και Τεουλάντα. Νότια: Σπαρτιβέντο, Ανατολικά (από Ν. προς Β.): Καρμπονάρα, Φερράτο, Μπελαρίστα, Μόντε Σάντο, Κομίνο, Κόντα Καβάλλο, Φιγκάρι και Φέρρο.

Νησιά Σαρδηνίας

Επεξεργασία

Γύρω από τη Σαρδηνία υπάρχουν μικρότερες νήσοι σπουδαιότερες των οποίων είναι προς Β. η Λα Μανταλένα και Καπρέρα και η Αζινάρα προς ΒΔ., ενώ στα ΝΔ. υπάρχουν οι νήσοι Σαν Πιέντρο και Σαντ Αντίοκο. Η περιφερειακή πρωτεύουσα είναι το Κάλιαρι. Προσαρτήθηκε στο βασίλειο της Ιταλίας το 1861.

Επαρχίες

Επεξεργασία
 
Οι επαρχίες της Σαρδηνίας.

Το νησί της Σαρδηνίας περιέχει 8 από τις 110 Ιταλικές επαρχίες, οι σημαντικότερες πόλεις είναι το Κάλιαρι και το Σάσσαρι. Η Μητροπολιτική πόλη του Κάλιαρι περιέχει 431.302 κατοίκους, το 1/4 του πληθυσμού ολόκληρου του νησιού. Η Ευρωπαϊκή Στατιστική Υπηρεσία έχει αναγνωρίσει στη Σαρδηνία δύο Ευρύτερες αστικές περιοχές : Κάλιαρι με 477.000 κατοίκους και Σάσσαρι με 222.000 κατοίκους.[82]

Επαρχία Πρωτεύουσα Πληθυσμός (2007)
Επαρχία του Κάλιαρι (Provincia di Cagliari) Κάλιαρι (Cagliari) 557.679
Επαρχία του Σάσσαρι (Provincia di Sassari) Σάσσαρι (Sassari) 336.081
Επαρχία του Νουόρο (Provincia di Nuoro) Νουόρο (Nuoro) 161.929
Επαρχία του Καρμπόνια-Ιγκλέσιας (Provincia di Carbonia-Iglesias) Ιγκλέσιας (Iglesias) και Καρμπόνια (Carbonia) 131.074
Επαρχία του Μέντιο Καμπιντάνο (Provincia del Medio Campidano) Σανλούρι (Sanluri) 103.436
Επαρχία της Ολιάστρα (Provincia dell'Ogliastra) Τορτολί (Tortolì) 58.389
Επαρχία της Όλμπια-Τέμπιο (Provincia di Olbia-Tempio) Όλμπια (Olbia) 153.339
Επαρχία του Οριστάνο (Provincia di Oristano) Οριστάνο (Oristano) 168.270

Εκλογές

Επεξεργασία

Περιφερειακές εκλογές

Επεξεργασία

2019

Επεξεργασία

Στις εκλογές στη Σαρδηνία, στις 24 Φεβρουαρίου 2019, πρόεδρος εξελέγη ο Κριστιάν Σολίνας από το Κόμμα Δράσης της Σαρδηνίας.[83] Εξελέγησαν όλες οι 59 έδρες του Περιφερειακού Συμβουλίου της Σαρδηνίας. Ο νέος πρόεδρος ανέλαβε καθήκοντα στις 20 Μαρτίου 2019.[84]

2024

Επεξεργασία

Στις πιο πρόσφατες περιφερειακές εκλογές στις 25 Φεβρουαρίου 2024, η κεντροαριστερή Αλεσάντρα Τόντε εξελέγη νέα πρόεδρος με ποσοστό 45,4% των ψήφων, ενώ ο κεντροδεξιός Πάολο Τρούτσου κέρδισε 45% και ο Ρενάτο Σόρου από το συνασπισμό της Σαρδηνίας έλαβε 8,6%. Η συμμετοχή ανήλθε στο 52,3%.[85]

Παραπομπές

Επεξεργασία
  1. ↑ Delibera della Giunta regionale del 26 giugno 2012
  2. ↑ Archeologia Nuragica: Sul nome Sardigna
  3. ↑ Platonis dialogi, scholia in Timaeum (edit. C. F. Hermann, Lipsia 1877), 25 B, σ. 368
  4. ↑ M. Pittau, La Lingua dei Sardi Nuragici e degli Etruschi, Sassari 1981, σ. 57
  5. ↑ sardi in "Dizionario di Storia"
  6. ↑ SARDI in "Enciclopedia Italiana"
  7. ↑ ARCHIVIO. Nuovo studio dell'archeologo Ugas: "È certo, i nuragici erano gli Shardana" - sardiniapost
  8. ↑ 8,0 8,1 «Sp Intervista>Giovanni Ugas: Shardana». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Απριλίου 2020. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2019. 
  9. ↑ La certezza degli accademici egiziani: "Gli shardana erano i nuragici sardi" - sardiniapost
  10. ↑ «Personaggi - Sardo». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Δεκεμβρίου 2022. Ανακτήθηκε στις 5 Απριλίου 2019. 
  11. ↑ Σαλλούστιος, Ιστορίαι, Κεφ. 2, Παρ.4
  12. ↑ Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις/Φωκικά, Λοκρών Οζόλων, 17.1 - 17.13
  13. ↑ Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις/Φωκικά, Λοκρών Οζόλων, Χ 17.5
  14. ↑ Ησίοδος, Θεογονία, 270-294
  15. ↑ Στράβωνας, Γεωγραφικά, Βιβλίο Γ΄, 5.5
  16. ↑ 16,0 16,1 «Αρχειοθετημένο αντίγραφο» (PDF). Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 20 Οκτωβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2019. 
  17. ↑ Giovanni Ugas, L'alba dei Nuraghi σσ.22-23-24-25-29-30-31-32
  18. ↑ Nuraghes in Logudorese Sardinian, nuraxis in Campidanese Sardinian, plurals of nuraghe and nuraxi respectively.
  19. ↑ Ugas, Giovanni (2016). "Shardana e Sardegna. I popoli del mare, gli alleati del Nordafrica e la fine dei Grandi Regni". Cagliari, Edizioni Della Torre.
  20. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Απριλίου 2020. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2019. 
  21. ↑ Claudian, De Bello Gildonico, IV A.D.: city located in front of Libya (Africa), founded by the powerful Tyro, Karalis extends in length, between the waves, with a small bumpy hill, disperses headwinds. It follows a port in the mid of the sea, and all strong winds are softened in the shelter of the pond.(521.Urbs Lybiam contra Tyrio fundata potenti 521. Tenditur in longum Caralis, tenuemque per undas 522. Obvia dimittit fracturum flamina collem. 523. Efficitur portus medium mare: tutaque ventis 524. Omnibus, ingenti mansuescunt stagna recessu)
  22. ↑ 22,0 22,1 Brigaglia, Mastino, Ortu 2006, σ. 27.
  23. ↑ Piero Meloni, La Sardegna romana, Sassari, Chiarella, 1975, σ. 4.
  24. ↑ Sardinia - Province of the Roman Empire | UNRV.com
  25. ↑ Casula 1994, σ. 133.
  26. ↑ Andrew Merrills; Richard Miles (2009). The Vandals. John Wiley & Sons. σ. 136.
  27. ↑ Casula 1994, σ. 137-138.
  28. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Απριλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2019. 
  29. ↑ Wolf Heinz J., 1998, Toponomastica barbaricina. Microtoponomastica dei comuni di Fonni, Gavoi, Lodine, Mamoiada, Oliena, Ollolai, Olzai, Orgosolo, Ovodda, Insula Edizioni
  30. ↑ Gregorius I, Epistolae, Liber Quartus, Epistola XXIII: "Ad Hospitonem ducem barbaricinorum: Gregorius Hospitoni duci Barbaricinorum. Cum de gente vestra nemo Christianus sit, in hoc scio quia omni gente tua es melior, quia tu in ea Christianus inveniris. Dum enim Barbaricini omnes, ut insensata animalia vivant, Deum verum nesciant, ligna autem et lapides adorent, in eo ipso quod Deum verum colis, quantum omnes antecedas ostendis. Sed fidem quam percepisti etiam bonis actibus exsequere et verbis, et Christo, cui credis, offer quod praevales, ut ad eum quoscunque potueris adducas, eosque baptizari facias, et aeternam vitam diligere admoneas. Quod si fortasse ipse agere non potes, quia ad aliud occuparis, salutans peto ut hominibus (0692C) nostris, quos illuc transmisimus, fratri scilicet et coepiscopo meo Felici, filioque meo Cyriaco servo Dei, solatiari in omnibus debeas, ut dum eorum labores adiuvas, devotionem tuam omnipotenti Domino ostendas; et ipse tibi in bonis actibus adiutor sit, cuius tu in bono opere famulis solatiaris. Benedictionem vero sancti Petri apostoli per eos vobis transmisimus, quam peto ut debeatis benigne suscipere. Mense Iunio, indictione 12"
  31. ↑ Edwardes, Charles (1889). Sardinia and the Sardes. London: R. Bentley and Son. σ. 249.
  32. ↑ 32,0 32,1 P. Grierson & L.Travaini, Medieval European Coinage, Cambridge University Press, 1998, σ. 287.
  33. ↑ Cosentino, Salvatore (2004). Byzantine Sardinia between East and West. Berlin, New York: Millennium. σσ. 329–367.
  34. ↑ Casula 1994, σ. 163.
  35. ↑ Κύριε βοήθε το? δο?λου σου Τουρκοτουρίου ?ρχωντος Σαρδινίας καί τής δούλης σου Γετιτ 2) Τουρκοτουρίου βασιλικού πρωτοσπαθαρίου και Σαλουσίου των ευγενεστάτων αρχόντων.) R. CORONEO, Scultura mediobizantina in Sardegna, Nuoro, Poliedro, 2000
  36. ↑ Antiquitas nostra primum Calarense iudicatum, quod tunc erat caput tocius Sardinie, armis subiugavit, et regem Sardinie Musaitum nomine civitati Ianue captum adduxerunt, quem per episcopum qui tunc Ianue erat, aule sacri palatii in Alamanniam mandaverunt, intimantes regnum illius nuper esse additum ditioni Romani imperii." – Oberti Cancellarii, Annales p 71, Georg Heinrich (a cura di) MGH, Scriptores, Hannoverae, 1863, XVIII, σσ. 56–96
  37. ↑ Cronica del califa 'Abd ar-Rahman III an-Nasir entre los anos 912–942,(al-Muqtabis V), edicion. a cura de P. CHALMETA – F. CORRIENTE, Madrid,1979, p. 365 Tuesday, 24 August 942 (A.D.), a messenger of the Lord of the island of Sardinia appeared at the gate of al-Nasir (...) asking for a treaty of peace and friendship. With him were the merchants, people Malfat, known in al-Andalus as from Amalfi, with the whole range of their precious goods, ingots of pure silver, brocades etc. ... transactions which drew gain and great benefits
  38. ↑ To the Archont of Sardinia: a bulla with two gold bisolida with this written: from the very Christian Lord to the Archont of Sardinia. (ε?ς τ?ν ?ρχοντα Σαρδανίας. βούλλα κρυσ? δισολδία. "κέλευσις ?κ τ?ν φιλοχρίστων δεσποτ?ν πρ?ς τ?ν ?ρχοντα Σαρδανίας.") Reiske, Johann Jakob: Leich, Johannes Heinrich, eds. (1829). Constantini Porphyrogeniti Imperatoris De Ceremoniis Aulae Byzantinae libri duo graece et latini e recensione Io. Iac. Reiskii cum eiusdem commentariis integris. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae 1 (Leipzig (1751–54) ed.). Bonn: Weber. σ. 690
  39. ↑ F. CODERA, Mocheid, conquistador de Cerdena, in Centenario della nascita di Michele Amari. Scritti di filologia e storia araba; geografia, storia, diritto della Sicilia medioevale; studi bizantini e giudaici relativi all'Italia meridionale nel medio evo; documenti sulle relazioni fra gli Stati italiani e il Levante, vol. II, Palermo 1910, pp. 115–33, σ. 124
  40. ↑ B. MARAGONIS, Annales pisani a.1004–1175, ed. K. PERTZ, in MGH, Scriptores, 19, Hannoverae, 1861/1963, σσ. 236–2 and Gli Annales Pisani di Bernardo Maragone, a cura di M. L.GENTILE, in Rerum Italicarum Scriptores, n.e., VI/2, Bologna 1930, pp. 4–7. 1017. Fuit Mugietus reversus in Sardineam, et cepit civitatem edificare ibi atque homines Sardos vivos in cruce murare. Et tunc Pisani et Ianuenses illuc venere, et ille propter pavorem eorum fugit in Africam. Pisani vero et Ianuenses reversi sunt Turrim, in quo insurrexerunt Ianuenses in Pisanos, et Pisani vicerunt illos et eiecerunt eos de Sardinea
  41. ↑ Almanacco scolastico della Sardegna, σ. 101
  42. ↑ Birocchi, I.; Mattone, A. (2004). La carta de logu d'Arborea nella storia del diritto medievale e moderno. Laterza.
  43. ↑ Casula 1994, σ. 209-210-212.
  44. ↑ Casula 1994, σ. 293-294.
  45. ↑ «Sardegna Cultura - Lingua sarda - Letteratura - Dalle origini al '700». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Φεβρουαρίου 2018. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2019. 
  46. ↑ Casula 1994, σ. 297.
  47. ↑ Casula 1994, p. 342.
  48. ↑ https://www.nationalgeographic.com/travel/
  49. ↑ Casula 1994, σ. 349.
  50. ↑ Casula 1994, σ. 372.
  51. ↑ Dyson, Stephen L; Rowland, Robert J. (2007). Archaeology and history in Sardinia from the Stone Age to the Middle Ages: shepherds, sailors & conquerors. Philadelphia: UPenn Museum of Archaeology, 2007. σ. 136.
  52. ↑ The phonology of Campidanian Sardinian : a unitary account of a self-organizing structure, Roberto Bolognesi, The Hague : Holland Academic Graphics
  53. ↑ S'italianu in Sardinnia, Amos Cardia, Iskra
  54. ↑ La limba proibita nella Sardegna del '700 da Ritorneremo, una storia tramandata oralmente
  55. ↑ La Maddalena, February 1793
  56. ↑ Sardinia, Dana Facaros & Michael Pauls, 2003
  57. ↑ Idee di Sardegna, Carlo Pala, Carocci Editore, 2016, σσ.77
  58. ↑ "Christian Slaves, Muslim Masters: White Slavery in the Mediterranean, the Barbary Coast and Italy, 1500–1800". Robert Davis (2004). σ.45.
  59. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 3 Δεκεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2019. 
  60. ↑ Casula 1994, σ. 472-475.
  61. ↑ Onnis, Omar. La Sardegna e i sardi nel tempo, Arkadia, σσ.172
  62. ↑ 29 novembre 1847: la Fusione perfetta, una data infausta per i Sardi e la Sardegna su Truncare sas cadenas
  63. ↑ Sardegna Foreste - Foreste e Parchi
  64. ↑ A su connottu: la ribellione del 1868 sull'editto delle chiudende - Leggende e tradizioni di Sardegna
  65. ↑ Su Connottu, la rivolta nuorese contro i Savoia - Cosa fare in Sardegna
  66. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Απριλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2019. 
  67. ↑ Colpi di scure e sensi di colpa. Storia del disboscamento della Sardegna dalle origini a oggi, Fiorenzo Caterini, Carlo Delfino editore
  68. ↑ Antonio Basso, Generale Antonio Basso, L'armistizio del settembre 1943 in Sardegna, Napoli, Rispoli, 1947. no ISBN, σ.57
  69. ↑ Simonis, Damien. Lonely Planet Sardinia, Lonely Planet Publications (June 2003), σ.17
  70. ↑ Σαρδηνία, Dorling Kindersley (2000)
  71. ↑ https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/1464884917700914
  72. ↑ Sardinia: Italian island destroyed by NATO, military, Glencore | Balentes | news.com.au — Australia’s leading news site
  73. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 4 Απριλίου 2019. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2019. 
  74. ↑ http://espresso.repubblica.it/attualita/2016/02/29/news/silenzio-di-piombo-le-basi-militari-in-sardegna-e-quelle-morti-senza-risposte-1.252237
  75. ↑ Arnold P. Goldstein, Marshall H. Segall. Aggression in Global Perspective, 2013, pg. 301; σ. 304
  76. ↑ Giovanni Ricci, Sardegna Criminale, Newton Compton, 2008
  77. ↑ «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Δεκεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 4 Απριλίου 2019. 
  78. ↑ The Dynamics of Subversion and Violence in Contemporary Italy – Vittorfranco Pisano, Hoover Institution Press (1987)
  79. ↑ Il codice barbaricino – Paola Sirigu, Davide Zedda Editore
  80. ↑ Il codice barbaricino – Paola Sirigu, Davide Zedda Editore, σ. 225
  81. ↑ Archivio Corriere della Sera
  82. ↑ http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=urb_lpop1&lang=en
  83. ↑ «Elezioni regionali domenica 24 febbraio in Sardegna». Ministero dell‘Interno. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Δεκεμβρίου 2019. Ανακτήθηκε στις 13 Δεκεμβρίου 2019. 
  84. ↑ «Elezioni regionali 2024. Convocazione dei comizi». Elezioni Sardegna. 
  85. ↑ «Elezioni regionali 2024. Convocazione dei comizi». Elezioni Sardegna. 

Πηγές

Επεξεργασία
  • Σαλλούστιος, Ιστορίαι, Κεφ. 2
  • Παυσανίας, Ελλάδος περιήγησις/Φωκικά, Λοκρών Οζόλων
  • Στράβωνας, Γεωγραφικά, Βιβλίο Γ΄
  • Ησίοδος, Θεογονία
  • Brigaglia, Mastino, Ortu (2006). Storia della Sardegna. Dalle origini al Settecento. Roma-Bari: Laterza Editore.
  • Casula, Francesco Cesare (1994). La Storia di Sardegna. Sassari, it: Carlo Delfino Editore.
  • UNESCO World Heritage Site inscription data for Su Nuraxi di Barumini (2008) "Su Nuraxi di Barumini – UNESCO World Heritage Centre".
  • Tennant, Robert. Sardinia and Its Resources (2010)
  • Insight Guide Sardinia by Nick Bruno (2010)
  • Tracey Heatherington. Wild Sardinia: Indigeneity and the Global Dreamtimes of Environmentalism (2010) 314 pages;Examines the clash between conservation efforts and traditional commons; focuses on resistance in the town of Orgosolo to Gennargentu National Park.
  • Sardinia (Eyewitness Travel Guide) by Fabrizio Arditio (2009) excerpt and text search
  • Sardinia (Regional Guide) by Duncan Garwood (2009) excerpt and text search
  • Sardinia in Five Senses by Charming Italy Publishers (2008)
  • The Rough Guide to Sardinia (Rough Guide Travel Guides) by Robert Andrews (2007) excerpt and text search

Dyson, Stephen L. and Robert J. Rowland, ed. Archaeology and History in Sardinia from the Stone Age to the Middle Ages: Shepherds, Sailors, and Conquerors (2007)

  • Sardinia: The Undefeated Island by Mary Delane (1968)
  • Sardinia, Ancient Peoples and Places by Margaret Guido (1963)
  • Sardinia Side Show by Amelie Posse Brazdova (1930)
  • The Island of Sardinia by John Warre Tyndale vol I (1849) From Google books
  • The Island of Sardinia by John Warre Tyndale vol II (1849) From Google books
  • The Island of Sardinia by John Warre Tyndale vol III (1849) From Google books
  • Sketch of the present state of the island of Sardinia by William Henry Smyth (1928) From Google books

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

Επεξεργασία
Ανακτήθηκε από "https://el.wiki.x.io/w/index.php?title=Σαρδηνία&oldid=10612634"