Ρίζωμα

Στη βοτανική το ρίζωμα είναι ένας υπόγειος, πολυετής βλαστός, που λειτουργεί ως αποθηκευτικό όργανο, αλλά κάποτε και ως μέσο αναπαραγωγής του φυτού. Βρίσκεται λίγο κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και είναι καλυμμένος από λεπτά βράκτεια. Αναπτύσσεται οριζόντια ή σχεδόν οριζόντια (εκτός από εξαιρέσεις) και διατηρεί το γενικά κυλινδρικό σχήμα του βλαστού. Επάνω του υπάρχουν εσοχές και εξογκώματα.

Ανάπτυξη ριζωμάτων από φυτό του γένους ευφορβία (Euphorbia antiquorum)

Ρίζωμα ινδικού λωτού καθαρισμένο και κομμένο

Ρίζωμα κουρκουμά, ολόκληρο και αλεσμένο

Νέοι υπέργειοι βλαστοί αναφυόμενοι από κόμβους ριζώματος ιριδοειδούς (γένος Crocosmia)

Το ρίζωμα αναπτύσσει προς τα κάτω κανονικές ρίζες, που εισχωρούν βαθύτερα στο έδαφος, αλλά φέρει και επάκριους οφθαλμούς, από τους οποίους εκφύονται βλαστοί ή και ανθοφόρα στελέχη.

Ριζώματα απαντώνται πολύ συχνά στα πολυετή ποώδη φυτά, όπως τα μονοκοτυλήδονα σπαθόχορτο, κάννα και άκαρος. Σε κάθε περίπτωση το ρίζωμα, όταν υπάρχει, θεωρείται ως ο βασικός βλαστός του φυτού και όταν αποχωρισθεί από το υπόλοιπο φυτό, το κάθε τμήμα του μπορεί σε πολλές περιπτώσεις να δώσει ένα νέο φυτό.

Οι ουσίες που αποθηκεύονται σε ένα ρίζωμα, οι λεγόμενες αθησαυριστικές ουσίες, είναι άμυλα, άλλα σάκχαρα, πρωτεΐνες και μερικές φορές και λίπη. Αυτές αποθηκεύονται στο θεμελιώδες παρέγχυμα και αργότερα τροφοδοτούν τα νεαρά φυτάρια που θα προέλθουν από το ρίζωμα. Με την αποθήκευση αυτή το ρίζωμα εξογκώνεται έντονα, χάνοντας κάποτε την αρχική κυλινδρική μορφή του με συμπίεση και διαπλάτυνση (όπως στη γλαδιόλα), ή παίρνοντας τη μορφή περιδέραιου με εξόγκωση των γονάτων και βράχυνση των μεσογονατίων, όπως στο πολυγόνατο, γένος του οποίου η ίδια η ονομασία οφείλεται στο ρίζωμά του.

Μερικά ριζώματα που είναι ιδιαιτέρως πλούσια σε άμυλο, τρώγονται από τον άνθρωπο και από ζώα, όπως αυτά του ηλίανθου, ενώ άλλα έχουν θεραπευτικές ιδιότητες (π.χ. πιπερόριζα) ή χρησιμοποιούνται στην αρωματοποιία (π.χ. ίριδα). Στη μαγειρική χρησιμοποιούνται επίσης το ρίζωμα του κουρκουμά (κιτρινόριζας) ως μπαχαρικό, του ινδικού λωτού, το γκάλανγκαλ (είδη Alpinia galanga, Alpinia officinarum, Boesenbergia rotunda και Kaempferia galanga) και το τζίντζερ.

Χρήση των ριζωμάτων για την αναπαραγωγή και διάδοση καλλιεργούμενων φυτών γίνεται από αγρότες και κηπουρούς. Η ίδια φυσική διαδικασία επιτρέπει την πλάγια επέκταση φυτών όπως το μπαμπού και τα αγρωστώδη. Παραδείγματα φυτών που διαδίδονται με αυτόν τον τρόπο αποτελούν ο Λυκίσκος το ζυθοβότανο, το σπαράγγι, το τζίντζερ, η ίριδα, το κρινάκι μυγκέ, τα είδη της κάννας και οι συμποδικές ορχιδέες.

Τα ριζώματα που φυλάσσονται από τους καλλιεργητές σε αποθήκες, υπόκεινται σε μολύνσεις από βακτήρια και μύκητες, που μπορούν να τα καταστήσουν ακατάλληλα για επαναφύτευση και να μειώσουν σε μεγάλο βαθμό τα αποθέματα. Ωστόσο, τα ριζώματα μπορούν να παραχθούν και από καλλιέργειες φυτικών ιστών. Η ικανότητα αυτή επιτρέπει μεγαλύτερα αποθέματα για επαναφύτευση και μεγαλύτερες αποδόσεις. Οι φυτικές ορμόνες αιθυλένιο και ιασμονικό οξύ έχει βρεθεί ότι επάγουν και ρυθμίζουν την ανάπτυξη των ριζωμάτων, ειδικά στο ραβέντι. Η γνώση της χρήσεως αυτών των ορμονών για την αύξηση των ριζωμάτων θα μπορούσε να βοηθήσει τους αγρότες όσο και τους βιολόγους να παράγουν φυτά από ριζώματα.

Ορισμένα φυτά έχουν ριζώματα που φύονται πάνω από το έδαφος ή κείνται στην επιφάνεια του εδάφους, όπως μερικά είδη ίριδας και οι φτέρες (Πτεριδόφυτα), οι οποίες διαδίδονται με αυτά. Φυτά με υπόγεια ριζώματα είναι μεταξύ άλλων όλα τα φυτά της οικογένειας Ζιγγιβεροειδή (Zingiberaceae), το μπαμπού, η διωναία, η Physalis alkekengi, το Toxicodendron diversilobum, ο λυκίσκος, η αλστρεμέρια και τα αγριόχορτα.