Πτολεμαίος ΣΤ΄ Φιλομήτωρ

Για άλλες χρήσεις, δείτε: Πτολεμαίος.

Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ Φιλομήτωρ (186 – 145 π.Χ.) ήταν ο έκτος βασιλιάς της Δυναστείας των Πτολεμαίων, η οποία κυβέρνησε την Αίγυπτο καθ’ όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής περιόδου. Ήταν γιος του βασιλιά Πτολεμαίου Ε΄ του Επιφανούς και της Κλεοπάτρας Α΄, κόρης του Αντίοχου Γ΄ του Μέγα, βασιλιά των Σελευκιδών. Βασίλεψε στην Αλεξάνδρεια κατά την περίοδο 181 – 145 π.Χ. και το προσωνύμιό του σημαίνει «αυτός που αγαπά τη μητέρα του».

Πτολεμαίος Στ΄ Φιλομήτωρ
Τετράδραχμο από την Πάφο με τη μορφή του Πτολεμαίου ΣΤ΄ του Φιλομήτορα.
Γενικές πληροφορίες
Γέννηση	184 π.Χ.
Θάνατος	145 π.Χ. Συρία
Εκπαίδευση και γλώσσες
Ομιλούμενες γλώσσες	αρχαία ελληνικά
Πληροφορίες ασχολίας
Ιδιότητα	μονάρχης
Οικογένεια
Σύζυγος	Κλεοπάτρα Β΄ της Αιγύπτου
Τέκνα	Κλεοπάτρα Γ΄ της Αιγύπτου Πτολεμαίος Ευπάτωρ Πτολεμαίος Ζ΄ Νέος Φιλοπάτωρ Κλεοπάτρα Θεά
Γονείς	Πτολεμαίος Ε΄ Επιφανής και Κλεοπάτρα Α΄ της Αιγύπτου
Αδέλφια	Κλεοπάτρα Β΄ της Αιγύπτου Πτολεμαίος Η' Φύσκων
Οικογένεια	Δυναστεία των Πτολεμαίων
Αξιώματα και βραβεύσεις
Αξίωμα	Φαραώ
Σχετικά πολυμέσα

Η Αντιβασιλεία

Όταν ο πατέρας του πέθανε πρόωρα το 180 π.Χ., ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ ήταν μόλις πέντε ή έξι ετών, πράγμα που έφερε μνήμες από την περίοδο της αναρχίας που ακολούθησε τον θάνατο του παππού του, όταν ο πατέρας του ήταν ακόμη παιδί. Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ ωστόσο φάνηκε πιο τυχερός, καθώς αυτή τη φορά υπήρχε αντιβασιλέας αναγνωρισμένου κύρους, που δεν ήταν κάποιος φιλόδοξος αυλικός, αλλά η μητέρα του, Κλεοπάτρα Α΄. Η θέση της ήταν σχετικά δύσκολη μιας και η Δυναστεία των Σελευκιδών ήταν ιδιαίτερα αντιπαθής στην Αίγυπτο τη συγκεκριμένη περίοδο. Ωστόσο η περίοδος βασιλείας της ήταν πολύ ήσυχη σε σχέση με τα χρόνια που είχαν προηγηθεί. Αποφάσισε να μη χαλάσει τις διπλωματικές σχέσεις του κράτους με τη Ρώμη, που ολοένα κέρδιζε σε ισχύ και επιρροή, καθώς επίσης δεν ακολούθησε το σχέδιο επίθεσης στη Συρία, το οποίο πυρετωδώς ετοιμαζόταν την περίοδο που προηγήθηκε του θανάτου του συζύγου της. Η Κλεοπάτρα Α΄ άφησε την τελευταία της πνοή το 176 π.Χ., αρκετά νέα όπως και ο Πτολεμαίος Ε΄.

Η ηγεσία – με τη μορφή πάντα της αντιβασιλείας – πέρασε στα χέρια δύο αυλικών, του Ευλαίου και του Λεναίου, οι οποίοι ήταν και οι δύο βαρβαρικής καταγωγής και σκλάβοι απελεύθεροι. Την εποχή αυτή ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ ήταν δεκαπέντε ετών, και οι δύο υπουργοί του αποφάσισαν να επισπεύσουν την τελετή ενηλικίωσής του για να αποφύγουν πιθανή επέμβαση στα εσωτερικά του κράτους από τους Ρωμαίους. Είναι άγνωστο αν ακολούθησαν τελετές στη Μέμφιδα σύμφωνα με το αρχαίο αιγυπτιακό εθιμοτυπικό, αλλά μιας και ο Πτολεμαίος Ε΄ έθεσε το παράδειγμα δεν είναι καθόλου απίθανο. Το 172 π.Χ., σε ηλικία δεκαέξι ετών, ήταν ήδη παντρεμένος με τη μικρότερη αδελφή του, την Κλεοπάτρα Β΄. Το βασιλικό ζεύγος λατρευόταν πλέον ως «Θεοί Φιλομήτορες» προς τιμήν της μητέρας τους που βασίλεψε στη θέση τους την προηγούμενη δεκαετία.

Έκτος Συριακός Πόλεμος

Κατά τη στέψη του νεαρού βασιλιά, η Ρώμη έστειλε πρέσβεις να ανανεώσουν τη φιλία των δύο κρατών το 173 π.Χ. Οι σχέσεις όμως με τους Σελευκίδες δεν ήταν τόσο φιλικές. Οι δύο υπουργοί ήταν αποφασισμένοι να συνεχίσουν τα σχέδια εισβολής στην Κοίλη Συρία. Ο Αντίοχος Δ΄ Επιφανής, ο νέος ηγεμόνας των Σελευκιδών, θεώρησε πως οι προετοιμασίες τους του έδιναν το νόμιμο δικαίωμα να επιτεθεί πρώτος. Οι δύο πλευρές αποφάσισαν να κάνουν έκκληση στη Ρώμη, αλλά η δύναμη της Δύσης ήταν πολύ απασχολημένη με τον πόλεμο κατά του βασιλιά της Μακεδονίας, Περσέα, και δεν αναμείχθηκαν.

Ο Ευλαίος και ο Λεναίος το 170 π.Χ. εξαπέλυσαν την επίθεσή τους. Ο Αντίοχος Δ΄ όμως τους απέκρουσε και με κάποιο τρόπο κατέλαβε το Πηλούσιο. Κατόπιν μπήκε στα αιγυπτιακά εδάφη και κινήθηκε μέσω του ποταμού στη Μέμφιδα. Ο νεαρός Πτολεμαίος ακολούθησε τη συμβουλή να καταφύγει στο ιερό νησί της Σαμοθράκης, αφήνοντας τη σύζυγο και αδελφή του Κλεοπάτρα Β΄ και τον μικρότερο αδελφό του πίσω στην Αλεξάνδρεια. Αιχμαλωτίστηκε όμως και οδηγήθηκε ενώπιον του θείου του, Αντίοχου.

Ταυτόχρονα στην Αλεξάνδρεια ξέσπασε επανάσταση που ανέτρεψε τους δύο υπουργούς. Ο αλεξανδρινός όχλος, αγανακτισμένος με τη δεινή πολιτική κατάσταση και τις λεηλασίες που έκανε ο στρατός του Αντίοχου, απαίτησε να ανέβουν από κοινού στον θρόνο η Κλεοπάτρα Β΄ και ο αδελφός της, Πτολεμαίος Η΄. Η πόλη οργάνωσε την άμυνά της και Έλληνες πρέσβεις ανέλαβαν διαπραγματεύσεις με τον Αντίοχο. Ο τελευταίος αποσύρθηκε από την Αίγυπτο το 169 π.Χ. μαζί με τον στρατό του αφήνοντας τη χώρα διαιρεμένη: υπήρχε ένας βασιλιάς, ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ ο Φιλομήτωρ στη Μέμφιδα και ο Πτολεμαίος Η΄ βασιλιάς στην Αλεξάνδρεια. Ο ίδιος ο Αντίοχος άφησε απλώς μια φρουρά στο Πηλούσιο.

Κατά το 169 – 168 π.Χ. έγινε κάτι απρόσμενα ευχάριστο για την Αίγυπτο. Τα δύο αδέλφια ήρθαν σε συνεννόηση μεταξύ τους, αποφασίζοντας να συμβασιλέψουν στην Αλεξάνδρεια. Ίσως ήταν η Κλεοπάτρα που τους συμφιλίωσε, μένοντας και η ίδια βασίλισσα στο πλευρό του Πτολεμαίου ΣΤ΄ του Φιλομήτορα. Η ανησυχία που ένιωσε ο Αντίοχος έφερε νέα εισβολή εκ μέρους του το 168 π.Χ., ενώ ο στόλος του κατέλαβε την Κύπρο. Κατόπιν μπήκε και πάλι στον αιγυπτιακό χώρο χωρίς σημαντική αντίσταση και προέλασε κατά της Αλεξάνδρειας. Αυτή τη φορά όμως η βοήθεια ήρθε από το εξωτερικό. Οι Ρωμαίοι, έχοντας νικήσει τον Περσέα, στη Μάχη της Πύδνας το 168 π.Χ., είχαν πια τα χέρια τους ελεύθερα για να επέμβουν. Ο Γάιος Πόπλιος Λαίνας συνάντησε τον Αντίοχο και, δείχνοντας ιδιαίτερη πειθώ, τον έκανε να αποχωρήσει σε μία συνάντηση που έμεινε διάσημη στην ιστορία. Κατόπιν οι Ρωμαίοι έδιωξαν και τον στόλο του από την Κύπρο. Είναι ειρωνεία πως η Κοίλη Συρία, για χάρη της οποίας οι δύο μακεδονικές δυναστείες μάχονταν για γενεές ολόκληρες, σύντομα πέρασε στα χέρια κάποιου τρίτου: στους Εβραίους.

Περίοδος της Συμβασιλείας

Για τα επόμενα πέντε χρόνια υπήρχαν δύο βασιλείς στην Αίγυπτο. Σύμφωνα με τον Πολύβιο και τα δύο αδέλφια φορούσαν τα βασιλικά διακριτικά και εξασκούσαν την εξουσία. Υπάρχουν λίγες αποδείξεις σήμερα για αυτή την από κοινού βασιλεία. Τα νομίσματα που κόπηκαν την περίοδο αυτή γράφουν «Βασιλέως Πτολεμαίου» στον ενικό, αλλά αντί για έναν αετό, το σύμβολο των Πτολεμαίων βασιλιάδων, απεικόνιζαν δύο.

Τα πέντε χρόνια της συμβασιλείας των τριών αδελφών δεν υπήρξαν αρμονικά. Από τα τρία κακά που οδήγησαν στην πτώση της Δυναστείας των Πτολεμαίων, τα δύο προϋπήρχαν της ανόδου του Πτολεμαίου ΣΤ΄ του Φιλομήτορα στον θρόνο: ο αιγυπτιακός εθνικισμός απέναντι στην κυριαρχία των Ελλήνων και η επιρροή που ασκούσαν στην αυλή ευνούχοι και πρώην σκλάβοι. Το τρίτο έκανε τώρα την εμφάνισή του και δεν ήταν άλλο από τις ενδοοικογενειακές διαμάχες για την εξουσία. Με παρόμοιο τρόπο έπεσε και η Δυναστεία των Σελευκιδών κατά τα χρόνια που ακολούθησαν τη βασιλεία του Αντίοχου Δ΄ του Επιφανούς. Ο Πτολεμαίος Β΄ και ο Πτολεμαίος Δ΄ είχαν απαλλαγεί από την απειλή αυτή θανατώνοντας όλους τους αρσενικούς κοντινούς τους συγγενείς.

Ο Πολύβιος, ιστορικός σύγχρονος του Πτολεμαίου ΣΤ΄, θεωρεί πως στον αντίποδα των παραπάνω, ο χαρακτήρας του βασιλιά υπήρξε ο καλύτερος και γοητευτικότερος από αυτούς των προκατόχων και διαδόχων του. Σε μια εποχή που η βία και η σκληρότητα βασίλευαν, ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ επέδειξε ευγένεια ψυχής και ανθρωπιά. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του ιστορικού κανένα από τα πρόσωπα που τον περιστοίχιζαν δεν εξορίστηκε με κάποια κατηγορία, ενώ κανένας Αλεξανδρινός δεν θανατώθηκε κατόπιν εντολής του (Πολύβιος XXXIX.18.) Η καλοσύνη αυτή του Πτολεμαίου ΣΤ΄ δεν στάθηκε ικανή να σβήσει τις φιλοδοξίες του αδελφού του, με τον οποίο μοιραζόταν τον θρόνο, κι έτσι ο τελευταίος επέζησε για να φέρει προβλήματα. Τα χρόνια της διπλής βασιλείας ήταν γεμάτα αναστάτωση, καθώς ο νεότερος Πτολεμαίος, που ανέβηκε στον θρόνο κατόπιν απαίτησης του λαού, ήταν δημοφιλής, ενώ ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ δεν ήταν.

Παράλληλα στον ορίζοντα διαφαίνονταν οι σκοποί της Ρώμης, της οποίας τα συμφέροντα υπαγόρευαν να συντηρούνται ζωντανές οι άρρωστες αυτές καταστάσεις στα ανατολικά βασίλεια προς δικό της όφελος.

Επανάσταση

Την κατάσταση αυτή προσπάθησε να εκμεταλλευτεί ένας άνδρας αιγυπτιακής καταγωγής, του οποίου το ελληνικό όνομα ήταν Διόνυσος. Αυτός είχε κερδίσει φήμη στους πολέμους κατά των Σελευκιδών και είχε αποκτήσει θέση επιρροής που δεν είχε ποτέ λάβει ως τότε – τουλάχιστον από όσο γνωρίζουμε εμείς – γηγενής άντρας στα χρόνια των Πτολεμαίων. Αυτός χρησιμοποίησε τη δημοφιλία του νεότερου Πτολεμαίου για να υποκινήσει επανάσταση. Όταν όμως εκείνος δήλωσε πως αγνοούσε τα πάντα, ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ συνέτριψε τον Διόνυσο και μια μερίδα υποστηρικτών του λίγο έξω από την πόλη. Ο Διόνυσος διέφυγε και έδρασε μυστικά προκειμένου να υποκινήσει νέα αναταραχή.

Η τύχη του αγνοείται σήμερα. Αυτό που είναι γνωστό είναι πως ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ σταθεροποίησε την κυριαρχία του, ειδικά μετά τη δύσκολη πολιορκία της Πανόπολης (το σύγχρονο Akhmîn) όπου είχαν καταφύγει μερικοί επαναστάτες. Γύρισε θριαμβευτής στην Αλεξάνδρεια, ωστόσο οι φιλοδοξίες του αδελφού του τον ανάγκασαν να φύγει από την πόλη, προς τους τελευταίους μήνες του 164 π.Χ. Η διπλή βασιλεία έλαβε τέλος.

Εξορία

Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ κατέφυγε τότε στη Ρώμη. Με φτωχή περιβολή και συνοδεία διέσχισε όλη τη διαδρομή από το λιμάνι με τα πόδια, ώστε να δημιουργήσει στη Σύγκλητο την εντύπωση που επιθυμούσε. Εκεί συνάντησε και τον εξάδελφό του, πρίγκιπα των Σελευκιδών, τον Δημήτριο, ο οποίος διέμενε εκείνη την περίοδο στην πόλη με την ιδιότητα του ομήρου. Αρνήθηκε όμως την όποια του βοήθεια.

Η Σύγκλητος έκρινε τελικά πως στα συμφέροντά της ήταν να διαιρεθεί το πτολεμαϊκό βασίλειο στα δύο, με τον Φιλομήτορα να λαμβάνει την Αίγυπτο και την Κύπρο και τον αδελφό του να λαμβάνει την Κυρηναϊκή. Ο Φιλομήτωρ πήγε να διαμείνει στην Κύπρο για σύντομο χρονικό διάστημα, αλλά ο λαός, αγανακτισμένος από τον αδελφό του, απαίτησε την επιστροφή του. Το ρωμαϊκό σχέδιο έλαβε σάρκα και οστά τον Ιούλιο – Αύγουστο του 163 π.Χ. Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ με τον τρόπο αυτό, έγινε ο μοναδικός ηγεμόνας της Αιγύπτου μέχρι και το τέλος της ζωής του. Εξέδωσε δε ένα διάταγμα που έδινε αμνηστία για εγκλήματα που διεπράχθησαν μια συγκεκριμένη περίοδο, διάταγμα που ονομάστηκε φιλάνθρωπα.

Εσωτερική Πολιτική

Το 153 – 152 π.Χ., ο μεγαλύτερος σε ηλικία γιος του Πτολεμαίου ΣΤ΄, ο Πτολεμαίος ο Ευπάτωρ, αναγορεύτηκε συμβασιλέας και εστάλη στην Κύπρο. Σύντομα όμως πέθανε από ασθένεια και διάδοχος ονομάστηκε ο νεότερος αδελφός του.

Πάπυροι και επιγραφές μας πληροφορούν πως τον Οκτώβριο του 163 π.Χ. το βασιλικό ζεύγος έκανε περιοδεία στον Νείλο. Βρέθηκαν ξανά στο Σεραπείο τον Οκτώβριο του 158 π.Χ.. Τον ίδιο χρόνο, ένας από τους σταθμούς τους ήταν οι Φίλες. Τα επόμενα χρόνια έγιναν κατασκευές και αναπαλαιώσεις σε διάφορα μνημεία, γεγονότα για τα οποία αντλούμε πληροφορίες από διάφορες επιγραφές. Στο νησί του Ελ-Χεσέχ, νότια των Φιλών, ανακαλύφθηκε η βάση τριών αγαλμάτων των οποίων η επιγραφή αναφέρει πως απεικόνιζαν τον Πτολεμαίο Φιλομήτορα, την Κλεοπάτρα και τον γιο τους. Η βάση ενός αγάλματος του Φιλομήτορος ανακαλύφθηκε και στο γειτονικό Ασουάν. Και στις δύο περιπτώσεις το όνομα του ατόμου που έκανε την αφιέρωση έχει διαγραφεί, και τα θεϊκά ονόματα Ίσις και Ώρος έχουν σκαλιστεί για να γεμίζουν το κενό στο μάτι, παρόλο που δεν έχουν νόημα στην εν λόγω θέση.

Στοιχεία καταδεικνύουν πως η Πτολεμαϊκή Αυλή υιοθέτησε αυτή την περίοδο επεκτατική πολιτική στα νότια σύνορα. Προσπάθησε να επιτύχει μόνιμη κατοχή επί των Αιθιόπων ηγεμόνων της περιοχής του Νείλου πάνω από τον Πρώτο Καταρράκτη μέχρι και τον Δεύτερο. Η επικράτεια από το Ασουάν στο Ντεράρ, που κάποτε αποκαλούταν Δωδεκάσχοινος, από δω και στο εξής αποκαλούταν Τριακοντάσχοινος.

Ένας θεσμός που ίσως δείχνει μια προσπάθεια αποδυνάμωσης του τοπικού στοιχείου και ενδυνάμωσης του ελληνικού, αναφέρεται σε παπύρους της εποχής. Παλαιότερα τα έγγραφα που κανόνιζαν συμφωνίες ανάμεσα σε Αιγυπτίους γράφονταν στη δημοτική από ντόπιους μονογράφους. Αυτό συνεχίστηκε με τη διαφορά πως τώρα εμφανίστηκε μια τάξη Ελλήνων επαγγελματιών συμβολαιογράφων, που ονομάζονταν αγορανόμοι, οι οποίοι έφτιαχναν τα νομικά έγγραφα στα ελληνικά, όχι μόνο για τους Έλληνες, αλλά και για κάθε Αιγύπτιο που ήθελε να καταφύγει σε αυτούς και όχι στους τοπικούς γραφείς. Η κυβέρνηση έφτιαξε επιπροσθέτως νόμο στα τέλη του 146 π.Χ. σύμφωνα με τον οποίο τα διάφορα συμβόλαια, προκειμένου να θεωρούνται έγκυρα από τον νόμο, έπρεπε να καταγράφονται και να αρχειοθετούνται από κυβερνητική υπηρεσία, το αρχείον ή γραφείον, συνοδευόμενα από σύνοψη στα ελληνικά. Ακόμη, η επικύρωση του αγορανόμου στα έγγραφα αντικατέστησε την ανάγκη για μάρτυρες. Επίσης, σε μια υπόθεση που εκδικαζόταν σε ελληνικό δικαστήριο τα έγγραφα έπρεπε να προβάλλονται μεταφρασμένα στα ελληνικά. Έτσι κάθε Αιγύπτιος έκανε απλούστερες τις υποθέσεις του και γλίτωνε χρήματα φτιάχνοντας έγγραφο εξ αρχής σε αγορανόμο και κατά συνέπεια οι ντόπιοι μονογράφοι απειλούνταν με ανεργία.

Διαμάχη για την Κύπρο

Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄, μετά την επιστροφή του από την Κύπρο, εξακολούθησε για όλη του την υπόλοιπη ζωή να υπερασπίζεται το βασίλειό του από τις μηχανορραφίες του αδελφού του. Αν η Ρώμη έμενε πιστή στη συμφωνία που η ίδια πρότεινε το 163 π.Χ., καθώς ο βασιλιάς ήταν πρόθυμος να την ακολουθήσει, δεν θα υπήρχαν άλλες διαμάχες. Ωστόσο συγκλητικοί με επιρροή ήταν πάντα πρόθυμοι να υποστηρίξουν τις αξιώσεις του αδελφού του για αναπροσαρμογές στη συμφωνία ανάλογα με τα συμφέροντά του. Αυτό που εκείνος τώρα ζητούσε ήταν η Κύπρος και η Κυρηναϊκή, και η Σύγκλητος, ακούγοντας τους απεσταλμένους του, άφησε το εδαφικό ζήτημα της πτολεμαϊκής επικράτειας ανοιχτό.

Το 162 π.Χ. ο αδελφός του Πτολεμαίου πήγε αυτοπροσώπως στη Ρώμη, και παρά τις παρακλήσεις των πρέσβεων του Φιλομήτορος, η Σύγκλητος πράγματι αποφάσισε πως ο αδελφός του έπρεπε να πάρει την Κύπρο. Έφυγε από τη Ρώμη συνοδευόμενος από δύο λεγάτους της συγκλήτου, στους οποίους είχε ανατεθεί να αναγνωριστεί εκείνος ως βασιλιάς στο νησί, χωρίς όμως τη χρήση στρατιωτικής δύναμης, καθώς ήλπιζαν πως ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ θα αποδεχόταν την κρίση της Ρώμης. Ο Φιλομήτωρ, όμως, αν και έδειξε την πάσα ευγένεια στο λεγάτο που τον επισκέφτηκε στην Αλεξάνδρεια, απέφυγε να αποδεχτεί τη νέα πρόταση της Ρώμης.

Ο αδελφός του, που είχε επιστρέψει στην Κυρηναϊκή, στρατολογώντας δύναμη χιλίων κρητικών μισθοφόρων, περίμενε την εξέλιξη των γεγονότων στην ακτή στα σύνορά του. Είχε αφήσει πίσω ως αντιβασιλιά του έναν ντόπιο. Όταν ξέσπασε επανάσταση, ο αντιβασιλιάς συντάχθηκε με τους επαναστάτες, ομοίως και οι Λίβυοι. Έτσι ο αδελφός του Πτολεμαίου, αντί να επεκταθεί στην Κύπρο, είχε πλέον να ανησυχεί για την ακεραιότητα των δικών του εδαφών στην Κυρηναϊκή. Ο Φιλομήτωρ έλαβε παράπονα από τη Ρώμη για την άρνησή του να συμμορφωθεί στο σχέδιο, μα εκείνος ήξερε πως δεν ήταν προετοιμασμένοι να χρησιμοποιήσουν τη δύναμη των όπλων, και ήσυχα έμεινε πιστός στις θέσεις του. Πέρασαν οκτώ χρόνια, και οι Ρωμαίοι δεν ανέλαβαν καμία πρωτοβουλία.

Το 155 π.Χ. ο κυβερνήτης της Κύπρου, Αρχίας, συνελήφθη να κάνει μυστικές διαπραγματεύσεις με τον ηγεμόνα των Σελευκιδών, που εποφθαλμιούσε το νησί. Επρόκειτο για τον ίδιο Δημήτριο που, το 164 – 163 π.Χ., υπήρξε φιλικός με τον Πτολεμαίο ΣΤ΄ στη Ρώμη, και που το 162 π.Χ. διέφυγε στη Συρία και ανέλαβε τον θρόνο των προγόνων του. Οι άμυνες του νησιού μετά από αυτό ενισχύθηκαν. Το 154 π.Χ. ο αδελφός του Πτολεμαίου έκανε την επανεμφάνισή του στη Ρώμη, και έδειξε στη Σύγκλητο σημάδια πάνω στο σώμα του τα οποία όπως υποστήριξε έκαναν φονιάδες που είχε προσλάβει ο Πτολεμαίος. Η Ρώμη απευθύνθηκε στους συμμάχους της στην Ανατολική Μεσόγειο διατάζοντάς τους να τον εγκαταστήσουν στην Κύπρο με τη δύναμη των όπλων, αλλά η Ρώμη δεν κινήθηκε η ίδια, και οι σύμμαχοί της δεν έκαναν βιαστικές κινήσεις. Ο Φιλομήτωρ επέμεινε στην ήσυχη στάση του και όταν ο αδελφός του έφτασε στο νησί το μόνο που του είχε μείνει ήταν οι δικές του δυνάμεις.

Ήταν η στιγμή για τον Φιλομήτορα να κινηθεί και το έκανε γρήγορα και αποτελεσματικά. Ο εισβολέας αποκλείστηκε στην πόλη της Κύπρου Λάπηθο και αναγκάστηκε να παραδοθεί. Ο Φιλομήτωρ τότε έκανε κάτι που δείχνει τον χαρακτήρα του. Όχι μόνο συγχώρεσε τον αδελφό του, μα σύναψε νέα συνθήκη μαζί του, σύμφωνα με την οποία μπορούσε να γυρίσει ειρηνικά στην Κυρηναϊκή (η οποία είχε περιέλθει και πάλι στα χέρια του Πτολεμαίου) και επρόκειτο να λαμβάνει κάθε χρόνο ένα φορτίο από σιτηρά. Τον αρραβώνιασε επίσης με μια από τις κόρες του, την Κλεοπάτρα Θεά. Ο αδελφός του δεν διεκδίκησε ξανά την Κύπρο προτού πεθάνει ο Πτολεμαίος. Ο γάμος με τη νεαρή Κλεοπάτρα δεν έγινε για κάποιο λόγο, ίσως οι σχέσεις τους κάποια στιγμή να ξαναψυχράθηκαν. Όμως έπαψε πια να δέχεται υποστήριξη από τη Ρώμη. Ο Φιλομήτωρ βρήκε ικανότατο υπερασπιστή στη Ρώμη, στο πρόσωπο του Μάρκου Κάτωνα.

Σχέσεις με ελληνικές πόλεις

Η Αίγυπτος υπό τον Φιλομήτορα μπορούσε ακόμη να στέλνει δυνάμεις σε διάφορα ελληνικά εδάφη. Υπάρχουν επιγραφές που μιλούν για ευεργεσίες που έκανε ο Πτολεμαίος σε κάποιες πόλεις της Κρήτης, που δείχνουν ότι παρόλο που οι πόλεις του νησιού συγκρούονταν συχνά, πράγματι υπήρχε μια Κρητική Συμπολιτεία, το Κοινό των Κρηταιέων, με το οποίο ο βασιλιάς συμμάχησε. Υπήρχε επίσης ένα απομεινάρι της πάλαι ποτέ κυριαρχίας των Πτολεμαίων στο Αιγαίο, και δεν ήταν άλλο από τη φρουρά στο νησί της Θήρας, από όπου έχουμε επιγραφές που χρονολογούνται εκείνη την περίοδο. Ακόμη βρίσκουμε μια πτολεμαϊκή δύναμη, που περιελάμβανε και μια ομάδα Αιγυπτίων πολεμιστών, που κάποια στιγμή είχε υπό την κυριαρχία του τα Μέθανα και δρούσε στην Κρήτη. Επίσης μαθαίνουμε πως η Συμπολιτεία των Κυκλάδων υπήρχε ακόμη το 159 π.Χ. και πως άνδρες από τα νησιά υπηρετούσαν στον στόλο της Αιγύπτου. Τέλος οι Αθηναίοι, για να τον τιμήσουν για κάποιες ευεργεσίες που έκανε στην πόλη του έστησαν ένα μπρούτζινο άγαλμα στην Ακρόπολη.

Ταραχές στη Συρία

Ο Δημήτριος Α΄, βασιλιάς των Σελευκιδών αποδείχτηκε άνδρας με μεγάλο κουράγιο και σθεναρή αποφασιστικότητα. Αυτό ήταν αρκετό, εκτός από τη φυγή του χωρίς άδεια από τη Ρώμη, για να προκαλέσει την εχθρότητα της Συγκλήτου. Δυστυχώς, ανησύχησε και τους γειτονικούς βασιλείς. Τον εξάδελφό του στην Αίγυπτο τον έκανε εχθρό με τα σχέδιά του να κατακτήσει την Κύπρο. Ο βασιλιάς της Περγάμου έφερε στο προσκήνιο έναν νέο διεκδικητή του θρόνου της Συρίας, κάποιον όμορφο νέο άντρα, του οποίου η πραγματική καταγωγή είναι αμφίβολη, αλλά ο ίδιος υποστήριζε πως ήταν γιος του Αντίοχου Δ΄ του Επιφανούς. Όταν ο νεαρός αυτός είχε ήδη πάει στη Ρώμη και κερδίσει την εύνοιά της, επέστρεψε στην Ανατολή, για να κατακτήσει τη Συρία. Ο Πτολεμαίος έστειλε σε βοήθειά του στρατό, υπό της διαταγές του Γαλαίστη, ενός άντρα ευγενικής καταγωγής από τη Βόρεια Ελλάδα. Ο Δημήτριος εξέπεσε και τη θέση του πήρε ο διεκδικητής του θρόνου το 150 π.Χ. Αποκαλούσε τον εαυτό του Αλέξανδρο, αλλά οι Σύροι του έδωσαν το παρατσούκλι Βάλας.

Ο Πτολεμαίος του έδωσε για σύζυγο την κόρη του Κλεοπάτρα Θεά με κάποια επιφύλαξη. Πιστεύεται πως είχε αρχικά στο μυαλό του να ξαναπάρει την Κοίλη-Συρία, αλλά η πρόταση του Αλεξάνδρου για γαμήλια ένωση των δύο οίκων τον έκανε να το σκεφτεί διαφορετικά. Σε δύο χρόνια όμως φάνηκε πως ο Αλέξανδρος δεν ήταν καλός ηγέτης αν και ήταν δημοφιλής στους Εβραίους. Ένας καλύτερος διεκδικητής του θρόνου έκανε την εμφάνισή του στην Κιλικία, ο μικρός Δημήτριος, γιος του Δημητρίου Α΄. Βλέποντας την απειλή για εισβολή της Συρίας από τον Βορρά, ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ με ισχυρή δύναμη πέρασε τα σύνορα φτάνοντας μέχρι την Πτολεμαΐδα το 148 π.Χ. Εκεί γλίτωσε από μια απόπειρα δολοφονίας την οποία απέδωσε στον Αλέξανδρο Βάλα και τον θεώρησε από κει κι έπειτα εχθρό. Ανακτώντας την κόρη του, τη βασίλισσα της Συρίας, άγνωστο πως, τη μεταβίβασε στον νεαρό Δημήτριο.

Η Αντιόχεια έδιωξε τον Αλέξανδρο, που διέφυγε στην Κιλικία και ο Πτολεμαίος Φιλομήτωρ μπήκε στη μεγάλη πόλη, την οποία ο πρόγονός του Πτολεμαίος Γ΄ Ευεργέτης είχε κατακτήσει ακριβώς έναν αιώνα πριν. Ο λαός της πόλης, που δεν ήθελε ούτε τον Αλέξανδρο ούτε τον Δημήτριο για ηγεμόνα, τον παρακάλεσε να φορέσει το στέμμα της Συρίας μαζί με αυτό της Αιγύπτου. Ο ίδιος άντρας που υπήρξε μάρτυρας στην παιδική του ηλικία της μεγαλύτερης ταπείνωσης που έκαναν οι Σελευκίδες στους Πτολεμαίους, τον Αντίοχο να κάνει τον βασιλιά στη Μέμφιδα, έζησε τη στιγμή όπου του ζητήθηκε να ενώσει τα υπολείμματα του κράτους των Σελευκιδών στην επικράτεια της Αιγύπτου. Ωστόσο, με τη σκιά της Ρώμης πάνω από τον κόσμο, υπήρξε ιδιαίτερα προσεκτικός για να αποδεχτεί την πρόταση. Έπεισε τον λαό να δεχτεί τον νεαρό Δημήτριο στον θρόνο των προγόνων του, με ανταμοιβή φυσικά να επιστρέψει η Κοίλη Συρία στα χέρια των Πτολεμαίων.

Τέλος της βασιλείας

Τότε ένα απρόσμενο ατύχημα βύθισε και πάλι τα πάντα στο χάος. Ο Αλέξανδρος επέστρεψε από την Κιλικία με στρατό και συγκρούστηκε με αυτόν του Πτολεμαίου και του Δημητρίου στον ποταμό Οινοπάρα (σημ. Αφρίν, παραπόταμος του Ορόντη). Υπέστη συντριπτική ήττα και κατέφυγε στον Ναβαταίο Άραβα σεΐχη της γειτονική χώρας. Ωστόσο στη μάχη ο βασιλιάς έπεσε από το άλογό του και υπέστη κάταγμα στο κρανίο. Πέντε μέρες μετά, ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ Φιλομήτωρ πέθανε στα χέρια των χειρούργων του που προσπαθούσαν να διορθώσουν τη ζημιά. Πριν πεθάνει πρόλαβε να έχει την ικανοποίηση να δει το κεφάλι του πρώην γαμπρού του, σταλμένο από τον Άραβα σεΐχη. Ήταν το 36ο έτος της βασιλείας του και το 41ο ή 42ο της ζωής του.

Ο Πολύβιος αναφέρει πως ο Πτολεμαίος Φιλομήτωρ συνδύαζε καλοσύνη και ευγένεια, διαύγεια μυαλού και μεγάλο κουράγιο σε επικίνδυνες κρίσεις, αλλά και στο πεδίο της μάχης (στάσιμον ικανως καὶ γενναῖον ἐν τοῖς κινδύνοις ὑπάρχοντα), αλλά όταν τα πράγματα πήγαιναν καλά ήταν επιρρεπής στο να δείχνει χαλαρότητα και αδράνεια. Οι πράξεις του ωστόσο δείχνουν πως υπήρξε αποφασιστικός στα σπουδαία ζητήματα. Η διπλωματία του απέναντι στη Ρώμη χαρακτηριζόταν από κουράγιο, ικανότητα και κοινωνική άνεση. Πήρε αυτοπροσώπως μέρος σε περισσότερους από έναν πόλεμο, και όλοι από αυτούς είχαν επιτυχημένο αποτέλεσμα: εκείνος απέναντι στους εθνικιστές επαναστάτες στην Αίγυπτο, τον πόλεμο εναντίον του αδελφού του στην Κύπρο και εκείνον απέναντι στον Αλέξανδρο Βάλα. Και δέχτηκε το θανάσιμο χτύπημα ιππεύοντας, ανάμεσα στους στρατιώτες του, όπως οι παλαιοί Μακεδόνες στρατηγοί από τους οποίους καταγόταν.

Χρονολόγιο

Έτος (π.Χ.)	Γεγονός
186 π.Χ.	Γέννηση του Πτολεμαίου ΣΤ΄ Φιλομήτορος, γιου του βασιλιά Πτολεμαίου Ε΄ του Επιφανούς και της Κλεοπάτρας Α΄, κόρης του Αντίοχου Γ΄ του Μέγα.
181 π.Χ.	Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ ορίζεται από τον πατέρα του αντιβασιλιάς.
180 π.Χ.	Ξαφνικός θάνατος του Πτολεμαίου Ε΄. Αντιβασιλιάς μέχρι την ενηλικίωση του μικρού Πτολεμαίου, ορίζεται η μητέρα του Κλεοπάτρα Α΄.
176 π.Χ.	Θάνατος της Κλεοπάτρας Α΄. Αντιβασιλεία από δύο υπουργούς.
172 π.Χ.	Άνοδος στον θρόνο από τον έφηβο Πτολεμαίο ΣΤ΄. Περίπου αυτή την περίοδο νυμφεύεται την αδελφή του Κλεοπάτρα Β΄.
170 π.Χ.	Προετοιμασίες για εισβολή στη Συρία. Ο Αντίοχος Δ΄ Επιφανής επιτίθεται τελικά στην Αίγυπτο και έτσι ξεσπά ο Έκτος Συριακός Πόλεμος.
169 π.Χ.	Ο Αντίοχος Δ΄ έχοντας αιχμάλωτο τον Πτολεμαίο ΣΤ΄ φτάνει στην Αλεξάνδρεια, αλλά αποσύρεται. Στην πόλη βασιλεύει πλέον ο μικρότερος αδελφός του, Πτολεμαίος Η΄ από κοινού με την Κλεοπάτρα Β΄. Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ βασιλεύει από τη Μέμφιδα.
168 π.Χ.	Νέα εισβολή του Αντίοχου Δ΄. Τα τρία αδέλφια συμφιλιωμένα ζητούν τη μεσολάβηση της Ρώμης, που έχει πλέον οριστικά υποτάξει τη Μακεδονία μετά τη Μάχη της Πύδνας.
168 π.Χ.	Οι Ρωμαίοι επεμβαίνουν αναγκάζοντας τον Αντίοχο να παρατήσει τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του.
167 π.Χ.	Για πέντε χρόνια τα τρία αδέλφια συμβασιλεύουν, αλλά η φιλοδοξίες του Πτολεμαίου Η΄ να μείνει μόνος στον θρόνο δημιουργούν τριβές.
165 π.Χ.	Ο Διόνυσος κάνει επανάσταση με στόχο την εκδίωξη των Ελλήνων από την Αίγυπτο. Την ίδια χρονιά γεννιέται ο Πτολεμαίος Ευπάτωρ.
164 π.Χ.	Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ έχει πλέον καταπνίξει την επανάσταση των εθνικιστών, εκδιώκεται όμως από τον αδελφό του. Η διπλή βασιλεία λαμβάνει τέλος.
163 π.Χ.	Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ φτάνει στη Ρώμη, διαμένει σαν κοινός θνητός μέχρι να τραβήξει την προσοχή της Συγκλήτου. Εκεί συναντά τον εξάδελφό του Δημήτριο. Την περίοδο αυτή γεννιέται και η Κλεοπάτρα Θεά.
163 π.Χ.	Οι Ρωμαίοι προτείνουν σχέδιο διάσπασης του πτολεμαϊκού κράτους στα δύο και το θέτουν σε εφαρμογή. Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ καταφεύγει για λίγο στην Κύπρο, αλλά ο λαός ζητά την επιστροφή του στην Αλεξάνδρεια. Εκείνος παρέχει αμνηστία.
162 π.Χ.	Ο Πτολεμαίος Η΄ πηγαίνει στη Ρώμη και εκείνοι αποφασίζουν να του αποδώσουν την Κύπρο. Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ αρνείται ευγενικά αλλά σταθερά γνωρίζοντας πως η Ρώμη δεν θα κάνει καμία κίνηση.
161 π.Χ.	Γέννηση της κόρης του Πτολεμαίου ΣΤ΄, Κλεοπάτρας Θεάς.
160 π.Χ.	Γέννηση της κόρης του Πτολεμαίου ΣΤ΄, Κλεοπάτρας της Γ΄.
155 π.Χ.	Αποκαλύπτεται πως ο Δημήτριος Α΄ σχεδίαζε να καταλάβει την Κύπρο και πέφτει σε δυσμένεια.
154 π.Χ.	Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ έρχεται σε σύγκρουση με τον αδελφό του στην Κύπρο, τον νικά, αλλά δεν τον τιμωρεί. Υπογράφεται ειρήνη και του προσφέρει το χέρι της κόρης του, Κλεοπάτρας Θεάς (ο γάμος τελικά δεν έλαβε χώρα).
153 π.Χ.	Ο Πτολεμαίος Ευπάτωρ ορίζεται αντιβασιλιάς και φεύγει για την Κύπρο.
151 π.Χ.	Θάνατος Πτολεμαίου Ευπάτορα. Διάδοχος ορίζεται ο νεογέννητος αδελφός του, Πτολεμαίος Ζ'.
150 π.Χ.	Ο Αλέξανδρος Α΄ Βάλας γίνεται κύριος της Συρίας και νυμφεύεται την κόρη του Πτολεμαίου ΣΤ΄, την Κλεοπάτρα Θεά.
149 π.Χ.	Εμφάνιση στου προσκήνιο νέου διεκδικητή του θρόνου των Σελευκιδών, του Δημητρίου Β΄ Νικάτορος.
148 π.Χ.	Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ εισβάλει στην Κοίλη Συρία και φτάνει ως την Πτολεμαΐδα, όπου γίνεται απόπειρα δολοφονίας του.
147 π.Χ.	Ο Πτολεμαίος μπαίνει στην Αντιόχεια και ο λαός του ζητά να αναλάβει τη βασιλεία και των δύο κρατών. Εκείνος μη θέλοντας να επισύρει την οργή της Ρώμης, υπερασπίζεται τα δικαιώματα του Δημητρίου Β΄ και τον παντρεύει με την κόρη του, Κλεοπάτρα Θεά.
145 π.Χ.	Μάχη με τον Αλέξανδρο Α΄ Βάλα με νικηφόρο αποτέλεσμα. Ο Πτολεμαίος ΣΤ΄ τραυματίζεται όμως στη μάχη και πεθαίνει λίγες μέρες μετά. Διάδοχός του επίσημα είναι ο Πτολεμαίος Ζ΄.

Πηγές

• www.livius.org [1] Αρχειοθετήθηκε 2007-10-01 στο Wayback Machine.
• Βιογραφία από τον Christopher Bennett [2]
• Ptolemy VI Philometor[3]
• The House of Ptolemy,by E. R. Bevan[4]

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• Πολυμέσα σχετικά με το θέμα Ptolemy VI στο Wikimedia Commons